9576709546

gwałtownie wystąpiła przeciw projektowi ustawy, oazywąjąc go sprzecznym z duchem zobowiązań narodowych Zaatakowała „system policyjny, który ustawa wprowadza w życie szkolnictwa pry walnego", w szczególności artykuły „które przewidują specjalne świadectwa politycznej pnwomyilności dla założycieli szkół i członków grona nauczycielskiego" oraz „oddają szkolnictwo prywatne pod zwierzchnią władzę czynników policyjnych"'¹.

Walny Zjazd ukraińskiej „Ridncj Szkoły", który obradował w tym samym czasie we Lwowie domagał się w swych oświadczeniach zniesienia ustawy z 31 VII 1924 roku w sprawie utrakwizmu oraz języka urzędowego w szkołach. Okreilił utrakwizm jako środek denacjonaliza cjl. który w praktycznym wychowaniu odbiera ludności ukraińskiej możność pobierania oświaty w Języku ojczystym... sprzeczny z zasadniczymi postano*leniami konstytucji Państ*a i zobowiązaniami przyjętymi przez Polskę w sprawie mniejszości narodowych". Ukraińscy działacze kulturalno-oświatowi żądali wykonania ustawy o założeniu uniwersytetu ukraińskiego, żądali by kierownictwo szkoły ukraińskiej spoc:y*aJo * rfkach ukraińskich oraz. ażeby w szkołach ukraińskich wychowy*a! i uczył młodzież ukraińską nauczyciel ukraiński, wzywali społeczeństwo ukraińskie do rozbudowy ukraińskich szkól prywatnych ora: instytucji przedszkolnego i pozaszkolnego wychowania i walki z analfabetyzmem'*.

W społeczeństwie białoruskim powszechne poruszenie wywołało wydanie przez Ministerstwo Wyznań i Oświecenia Publicznego Elementarza Białoruskiego, wydrukowaoego czcionkami alfabetu łacińskiego Chadecja białoruska — nawet jej katolicki odłam — stanęła w obronie białoruskiej „hrażdanki" widząc w pisowni łacińskiej zamach na białoruską kulturę i tradycję i próbę polonizacji białoruskiej szkoły W grudniu 1932 roku powstało Towarzystwo Białoruskiej Oświaty stawiające sobie za cel krzewienie szkolnej i pozaszkolnej oświaty wśród ludności białoruskiej w Polsce. Uzyskało ono od władz polskich prawo zakładania i utrzymywania różnego typu szkół białoruskich, prowadzenia kursów dokształcających dla dorosłych, zakładania bibliotek, czytelni, wydawania i rozpowszechniania książek i czasopism białoruskich jak również wspierania i rozwijania sztuki białoruskiej Kreśląc tak szeroki zakres swojej działalności kulturalnej Towarzystwo Białoruskiej Oświaty zrezygnowało jednocześnie z programów politycznych i propagowało współpracę z polskimi organizacjami kulturalno-oświatowymi. Założenie Towarzystwa Białoruskiej Oświaty spotkało się z ostrym potępieniem białoruskiej chadecji i grup nacjonalistycznych Zarzucały one nowej organizacji polonofilizm i szkodliwą konkurencję wobec Białoruskiego Instytutu Gospodarki i Kultury i Towarzystwa Szkoły Białoruskiej. Działalność tych dwóch instytucji słabła coraz bardziej wskutek braku funduszów i przeszkód stawianych przez polską administrację Jednocześnie władze państwowe zlikwidowały białoruskie szkoły początkowe, tak prywatne, jak i państwowe i zamknęły białoruskie szkoły średnie — gimnazja prywatne w Wilnie. Nowogródku. Budsławiu. Nieświeży i Kłecku. W grudniu 1936 roku zawieszono działalność Towarzystwa Szkoły Białorusktej i Instytutu Gospodarki i Kultury pod zarzutem współpracy z czynnikami komunistycznymi, a 15 stycznia 1938 r. zawieszono działalność Białoruskiego Komitetu Narodowego w Wilnie, skupiającego szereg białoruskich organizacji społeczno-kulturalnych, pod zarzutem działalności antypaństwowej. W 1937 roku władze zlikwidowały Związek Nauczycieli Białoruskich i zamknęły ostatnie gimnazjum białoruskie.

Podobne represje spadły na organizacje kulturalno-społeczne Litwinów. Polityka rządu polskiego wobec mniejszości litewskiej była w dużej

¹¹ .Sprawy Narudowntoowc^- 1931 ar 4-J. «. 641 ^rt Tamte. a 47J.

“ Tamte. a. 471

mierze odbiciem stosunków politycznych między Warszawą a Kownem 1928 r. władze polskie zamknęły 48 litewskich szkół początkowych i semmanum nauczycielskie Towarzystwa „Rytas" w wume. oficjalnie pod zarzutem nieposiadania przez Litwinów wykwalifikowanych nauczycieli, a w rzeczywistości z powodu dyskryminacji powszechnego szkolnictwa polskiego na Litwie Kowieńskiej. Wskutek zaostrzenia się stosunków polsko-litewskich w grudniu 1936 r. zakazano działalności Litewskiemu Komitetowi Narodowemu w Wilnie oraz zawieszono Litewskie Towarzystwo św. Kazimierza. Organizacjom tym zarzucano utrzymywanie stosunków z Kownem i propagandę antynol-ską. W styczniu i lutym 1938 roku zawieszono kilka dalszych litewskich organizacji: Litewskie Towarzystwo Oświatowe „Rytas", Litewskie Towarzystwo Naukowe w Wilnie. Litewski Klub Sportowy w Wilnie jl wszystkim organizacjom litewskim zarzucano działalność antypaństwo-..yaryto min. auaa składów nielegalnej literatury litewskiej w Wilnie

iscpresyjna polityka wiaoz polskich wobec mniejszości narodowych na Kresach Wschodnich była wynikiem zwycięstwa kursu polonizacyi-nego w kołach rządowych. Taka polityka sprzeczna była z wcześniej już lansowaną ideą prometeizmu i koncepcją kompromisów, której przed-stawiać la mi byli przede wszystkim Tadeusz Holówko i Leon Wasilewski. ludzie związani z obozem piłsudczykowskim, oraz polskie organizacje lewicowe. Zasady te miał wcielać w życie powołany w 1934 r Komitet Narodowościowy (od 1935 r. — Komitet do Spraw Narodo* wościowych). W memoriale Komitetu z 22 czerwca 1936 r. podkreślano konieczność trwałego związania mniejszości narodowych z państwem polskim, ak drogą ustępstw dla ich aspiracji. Zadanie to. nie może być zrealizowane przez prowadzenie polityki wynarada*usma drogą przymusu... O wiele większe, głębsze, trwalsze I wartościo*sze wyniki dać może polityka zapewniająca mniejszości narodowej określony zakres swobodnego rozwoju kulturalno-społecznego, przy ró*noczesnyyn silnym akcentowaniu wartości kulturalnych narodu głównego i zdecydowanie przeciwstawiająca się nadużywaniu działalności kulturalno-społecznej do celów politycznych, sprzecznych z interesem państwa•’ — głosił memoriał Komitetu do Spraw Narodowośaowych Jednak po śmierci Piłsudskiego rządzący Obóz Zjednoczenia Narodowego faktycznie prowadził politykę polonizaqi ziem wschodnich.

Upolitycznienie niektórych organizacji społeczno-kulturalnych mtuejszóści narodowych oraz wpływ czynników naqonalistycznych w społecznościach ukraińskiej i litewskiej a także czynników rcwolucyi-nych * społeczności białoruskiej .— wszystko to sprzyjało realizacji polityki polonizacji lansowanej przez państwo polskie w drugiej połowic lat trzydiziestych Polityka ta przyniosła pewne rezultaty, zwłaszcza w dziedzinie szkolnictwa, gdzie podtrzymywano cały czas system utrakwi-styczny. Liczba szkół mniejszościowych w dwudziestoleciu międzywojennym gwałtownie malała. Świadczą o tym publikowane dane statystyczne". W roku szkolnym 1937/38 istniały natomiast 3064 powszechne szkoły utrakwistyczne Szkolnictwo białoruskie praktycznie zlikwidowano. litewskie poważnie ograniczono, tylko ukraińskie szkolnictwo średnie oparło się skutecznie utrakwizacji. Nie istniało mniejszościowe szkolnictwo wyższe. Nie zrealizowano ustawy o założeniu uniwersytetu ukraińskiego, a liczba studentów Ukraińców na uniwersytetach polskich wynosiła 1.5 — 2 tys. na 40-50 tys. wszystkich studentów".

Dalszy proces polonizacji Kresów Wschodnich przerwał wybuch drugiej wojny światowej W latach II Rzeczypospolitej akcja poloniza-

^u Polska CktaJzona. i 330.

" Tamte, a. 333

" i. Źaroowski: Spolr*:rĄiT*o Ltnąte) tercsrpoipolnrl .a 311.

79