9576709554

makaronizm polsko-laciński, Carmen macaronicum Kochanowskiego czy Pamiętniki Paska Jednak od jednostkowego tekstu do języka jako społecznej instytucji droga daleka, pojęcie ..dialektów przejściowych i mieszanych" przez niektórych lingwistów używane' jest swego rodzaju konstruktem badawczym służącym do interpretaqi sytuacji w pasie (zwykle doić szerokim) kontaktu dwu gwar. dialektów j języków. Polacy i Ukraińcy zamieszkujący pas pogranicza po obu stronach Bugu. górnego Sanu i Dniestru byli owszem dwujęzyczni, ale w potocznej komunikacji odróżniali dobrze oba języki, mówili po swojemu (oczywiście ze śladami wpływ u obcego). Zauważył to tak wybitny znawca języka .Galicji wschodniej" jakim był Tadeusz Lehr-Spławiński. który stwierdził .brak zupełny jakichś narzeczy pośrednich polsko-ruskich na tym terenie" *. Do takich samych wniosków prowadzi dokumentacja języka mieszkańców wsi nadbużańskich zgromadzona w latach 1960-1977". Natomiast teksty folkloru na tym dwujęzycznym terenie, a więc teksty kodowane w poetyckim wariancie języka, w stylu artystycznym, dopuszczały mieszanie form czerpanych z dwu języków na raz. korzystały z powszechnego w środowisku bilingwizmu. Zwyczaj takiego .dwójmówienia" był czymś trwałym, uznanym, powtarzalnym. Można wykryć swoiste dla tego zwycząju tendencje rozwojowe i swoiste konwencje.

Językoznawczy opis takich mieszanych tekstów polsko-ukraińskich wymagałby odpowiedzi na pytania szczegółowe: o zakres gatunkowy tekstów, o funkcję mieszaniny, strukturę tekstów mieszanych w tym zwłaszcza o wielostronność czy wielopłaszczyznowość styku języków i ilościowe nasilenie .wtrętów", pozwalające mówić o równowadze lub dominacji jednego lub drugiego języka.

Wprowadźmy na użytek dalszych rozważań pewną regulację terminologiczną, nawiązującą do propozycji M Pełczyńskiego, autora książki poświęconej naszemu największemu (w sensie najbardziej produktywnemu) autorowi makaronicznemu. jakim był Stanisław Orzclski (1581-1626)'*. Mieszaninę dwu języków taką. że dwujęzyczne słownictwo jest poddane jednemu systemowi gramatycznemu nazywać będziemy makaronizmem. Przykładem Carmen macaronicum J. Kochanowskiego: „Est prope wysokum celebcrnma sylwa Krakowum et rozganiam non mądra Camcula żakos ," Mieszaninę dwu języków taką. że dwujęzyczności słownictwa odpowiada dwujęzyczna fonetyka i gramatyka nazywać będziemy melanżem". Przykładem fragment listu Kochanowskiego do Fogelwedera: .Ale iż W M. leż w liście swym Musas nie przepominasz. tym śmielej ja też earum w liście swym memtnf Mieszanina polsko-ukraińska w przytoczonym za Kolbergiem tekście pieśni wielkopostnej ma charakter melanżu, a nie makaronizmu. Jest to melanż, w którym przeważają paraglosy dźwiękowe, melanż fonetyczny, i to często gęsto nie tylko wewnątrzzdaniowy. lecz także wewnątrzwyrazowy: greczna, dzuonyty. pid nią itp. Kluczem do zrozumienia tekstów melanżowych polsko-ruskich jest możliwa jeszcze i dziś bezpośrednia obserwacja szczątków tego zjawiska tam, gdzie się ono zachowało w żywym obiegu, a choćby w pamięci Z tego punktu widzenia szczególnie cenne są materiały takie, jakie zgromadził i

' Por K Nilach w Dmifltmrk tnjka yoUktrgo Wrocław Kraków I9J7. a. 22 i naai

^m T Lcłv-SptawiAikr Jftyk poŁdi. Pochakitnk powjtmor raiwój Warazawa 1947. «. 63.

¹¹ Por. J BarUruAlki. J. Mazur Teksty gwoar t LtJkłjzaymy Oaaofaoeum 1978

¹¹ M Pcfczyiaki. &aśi auraraari Stmuiaw OrieUki na lir fonp m^mamcwref w Pobct Pozna* 1960

¹¹ Słownik jftyka yoUkkgo pad rod W Dor aezewik tego oodge lo wyrażenie mig w moczeniu .pomica/anic rzeczy różnych. atrporaadna nwearanina, groch z kapautg, bigos*', które poświadcza oałtętftugcym cytatem. /Jnlion Tm*urn/ A mnuzmki wyrazów yohkick I nwpobkuk yropamęr malwy .jmtianiu" ktb Jutom fajkowego — zaczerpną iym z ..Pamnieiki Liierackiego" 1-2. 1915

usystematyzował M. Lesiów w rozprawie Folklor pogranicza polsko-urakinskiego

Melanż, którym zajmiemy się nieco bliżej jest tylko jednym (prawda, że nąjjaskrawtzym) efektem kontaktu i współdziałania języków i kultur.

Przejawów takich jest więcej Należą do nich:

1.    włączenie obcojęzycznych tekstów do własnego repertuaru na zasadzie „cytatu** (śpiewanie pieśni w obcym języku).

2.    przyswojenie tekstu i jego przekład na własny język,

3.    podtrzymywanie pod wpływem sąsiada tekstów dawnej wspólnej tradycji.

4.    tworzenie tekstów mieszanych, melanżowych lub ..makaroni-cznych",

5.    uformowanie swoistego repertuaru środków językowych, genetycznie będących zapożyczeniami ale funkcjonujących konwencjonalnie w specjalnych celach stylistycznych (np poetyzujących).

Przyjrzyjmy się tym zajwiskom powołując wybrane przykłady.

1.    Najprostszym przypadkiem jest zapożyczenie całych tekstów w obcej językowo postaci, lepiej czy gorzej rozumianej, i odpowiednio do tego lepiej czy gorzej reprodukowanej. Jest to zjawisko znane do dziś w wielu środowiskach (młodzież lubi śpiewać piosenki po angielsku, po rosyjsku itp ). Interesujące jest. jakie pieśni, kiedy, z jaką intencją się śpiewa. Z mojej rodzinnej miejacowości Kruhel Mały pod Przemyślem (obecnie już część miasta) umiem wskazać dwie grupy pieśni śpiewanych w polskich domach w wersji językowej ukraińskiej. Pierwszą stanowią „powszechne** pieśni liryczne łubiane przez kobiety np. Kozak odfitdtaje a di* czy na plącze (wariant Kullny), drugi — pieśni obrzędowe związane z Bożym Narodzeniem, śpiewane przez wszystkich domowników, np. Boh predwicznyj narodyłsia (regularnie intonowana przy wigilii po zakończeniu śpiewania polskich kolęd: przed 1939 rokiem na wigilię do naszego domu byli zapraszani sąsiedzi Ukraińcy), Szczodryj weczer• Botyj weczer. a także ulubiona ..kolęda" (właściwie „szczodrówka") dziadka, którą dzieci śpiewały matce. Katarzynie. U Kasiuneńki pid wikinkamy żele na Zwyczaj ten zanika wraz ze zmniejszającą się znajomością języka ukraińskiego

Dwujęzyczni mieszkańcy polskich wsi kresowych, opisywani przez M Lesiów a na przykładzie Huty Starej w dawnym powiecie buczackim, po ukraińsku śpiewali pieśni weselne, hajiwkowe, zabawowe, kołysanki i przyśpiewki. Niektóre teksty przejmowano wraz z całymi obrzędami (hajiwki) i tańcami

2.    Drugim rezultatem kontaktu jest zapożyczenie tekstu i jego całkowite, pełne tłumaczenie — w konsekwencji i przyswojenie. Jest to proces trwający często całe lata. a jego wykrycie wymaga zestawienia danych historyczny^ • uwzględnienia geografii wątku we współczesności. Nie ma większych wątpliwości, że południowo-wschodniopolska ballada Trójziele przyszła z Ukrainy, gdzie jest częstsza”, zaś np. pieśń o zielonym dzbanie stłuczonym przez pana trafiła na teren ruski z folkloru polskiego¹⁴. Dowody mają charakter pozajęzykowy (historia, geografia, częstość zapisów) Czy można je znaleźć w języku? Istnieje przekonanie, że przekłady w środowisku ludowym rzadko są absolutne i pełne, że tekst zachowuje głębiej czy mniej głęboko ukryte ślady swojej pierwotnej językowej struktury, po których da się ustalić, z którego języka do którego przeszedł Takie przykłady oczywiście są. Jednak byłbym

^M M Łcnów folklor pagrmdeza poltko-ykralAdurto |w) Lhttatwa ludowa l atma ckloptka. Matmćy i agótoopolikiej »»dowr)    folk lory itycatj 16-18 II

1. red A AkkiandLrowica. Cl. Hcrcat. J BartnuAłK Lubbr 1977. a. 17)-

^H lot Paltka tpdca lodowa opr S Cienuk Uroda* 1954. i. 207.

^M Atbka rynka lodowa a. 27).

87