Andrzej W. Jabłoński
Uniwersytet Wrocławski
Teorie kultury politycznej
Celem wykładu jest analityczny przegląd teoretycznych koncepcji w badaniach nad
kulturą polityczną. Przedmiotem analizy są klasyczne i współczesne nurty teoretyczne,
w których problematyka kultury politycznej odgrywa znaczącą rolę. Kolejno
scharakteryzowane zostały : klasyczna i neoklasyczne rozważania nad charakterem
narodowym i kulturą obywatelską, politologiczne analizy kultury politycznej,
podejście socjologiczne R. Putnama, oraz główne wątki dyskusji na temat roli kultury
politycznej w procesach demokratyzacji.
1. Ogólna teoria kultury.
Etymologia słowa kultura sięga starożytnej filozofii greckiej. Platon używał terminu
(428-347BC) paideia (dosłownie  podniesienie ), przez który rozumiał rozwój
intelektualny jednostki, stanowiący cel życiowy człowieka. Udział w kulturze stanowił
w tych czasach przywilej nielicznej części populacji. Kultura miała charakter elitarny,
idealistyczny, nie odnosiła się do praktyki życia codziennego ( Pim den Boer).
W starożytnym Rzymie odnoszono kulturę do nauczania młodzieży i porównywano ja
do uprawy roślin  kultura agri. U Cycerona łaciński termin kultura animi oznaczał
formowanie umysłu.. Szesnastowieczny filozof francuski Montaigne używał terminu
kultura ducha  culture esprit. W języku angielskim termin kultura znajdujemy u
Hobbesa (1588-1679), który w słynnej pracy Leviathan (1651) nazywał nauczanie
dzieci  kulturą umysłów (culture of minds). Innym synonimem kultury był łaciński
termin eruditio
Społeczny wymiar terminu kultura pojawił się pod koniec średniowiecza, kiedy
zaczęto pisać o dobrych manierach i obyczajach wyższych sfer dworskich, póżniej
także burżuazji takich jak uprzejmość, czy grzeczność (politeness, civilite). Dopiero w
epoce Oświecenia w osiemnastym wieku zaczęto pisać o kulturze społeczeństwa.
1
2 Kultura polityczna w świecie antycznym : charakter narodowy i cnoty obywatelskie
Intelektualna refleksja nad kulturą polityczną uprawiana była od czasów
starożytnych. Prapoczątków rozważań nad kulturą polityczną należy także szukać w
antycznej filozofii greckiej. Wielcy filozofowie greccy na czele z Arystotelesem
upatrywali ratunek dla zagrożonej upadkiem greckiej Polis w odnowie cnót
obywatelskich. (Bokajło, 1996) Z tamtego okresu pochodzi pojęcie arete -czyli dobrej
postawy obywatelskiej. Platon pisał :
 Rządy różnią się od siebie stosownie do różnic w dyspozycjach ludzi . (cyt. za
Bokajło,1996)
U Arystotelesa znajdujemy porównawcze rozważania nad cechami charakteru grup
narodowych. W Rozdziale VI dzieła Polityka uczony ten wskazuje na różnice między
charakterem Greków i Persów. Jego zdaniem, Grecy usytuowani między Europą i Azją
reprezentowali najlepsze cechy demokratycznej kultury politycznej. Byli oni
mentalnie predysponowani do życia w systemie wolności, cechowała ich odwaga i siła
woli. Persowie nie posiadali tych właściwości charakteru, dlatego byli nastawieni
serwilistycznie i poddańczo wobec władzy.
 Ludy mieszkające w zimnych krajach i w Europie są wprawdzie pełne ducha
wojennego, ale wykazują pewien brak bystrości i zdolności do sztuk, dlatego
utrzymują łatwiej swoją wolność, nie umieją jednak tworzyć organizacji państwowych
i nie umieją panować nad sąsiadami. Przeciwnie, ludy azjatyckie są wprawdzie bystre
i posiadają zdolności twórcze, ale brak im odwagi, dlatego żyją stale w stanie
zależności i niewoli. Natomiast naród grecki, który znajduje się pośrodku, posiada
dodatnie cechy jednych i drugich, bo jest odważny i twórczy. Dlatego trwale utrzymuje
swoją wolność i ma najlepsze urządzenia państwowe, a byłby w stanie panować nad
wszystkimi narodami gdyby się w jedno państwo zespolił.( Polityka, 1953 s. 320 )
W odróżnieniu od ateńskiej Polis opartej na demokracji bezpośredniej, kultura
polityczna Republiki Rzymskiej oparta była na ideologii republikanizmu, wyłożonej
przez Cycerona w dziele Republika. W oryginalnym znaczeniu słowo  republika
rozumiane było jako  rządy bez króla (Baradat, 1979, s.105) System rządów w
Rzymie przedstawiano jako republikański, ponieważ obywatele Rzymu nie znali
władzy królewskiej. ( Ibid..)
2
Tradycje republikanizmu
Zapomniane w czasach Średniowiecza, idee demokracji obywatelskiej zostały na
nowo odkryte w epoce Oświecenia Do prekursorów nowoczesnej nauki o polityce, w
których pracach można odnalez
ć rozważania na temat kultury politycznej był florencki
polityk i pisarz Niccolo Machiavelli. Był on najwybitniejszą postacią w środowisku
myślicieli florenckich, propagujących idee obywatelskiego humanizmu albo
republikanizmu. Republikanie byli krytycznie nastawieni do autorytarnych rządów
Medyceuszy we Florencji. Miejscem ich debat były ogrody należące do włoskiego
arystokraty Cosimo Reucellai .
Machiavelli znany jest przede wszystkim jako autor słynnego dzieła  Książę , ale
bardziej interesującym z punktu widzenia teorii kultury politycznej obszarem jego
zainteresowań były rozważania nad przyczynami upadku ustrojów republikańskich.
Swoje uwagi i przemyślenia na ten temat autor zawarł w pracy Rozważania nad
pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza ( PIW 1984).
Inaczej niż w  Księciu , gdzie głównymi zasadami dobrego państwa są porządek i
bezpieczeństwo, najważniejszą ideą, która przebija w Rozważaniach& jest wolność
polityczna, oparta na cnotach obywatelskich. Republikanie uważali, że porządek i
stabilność polityczna były stale zagrożone. Największym wrogiem stabilności rządów
republikańskich jest  zepsucie społeczeństwa polegające na erozji cnót
obywatelskich. Obywatele republiki powinni zawsze wyżej cenić dobro państwa niż
indywidualne interesy. Kiedy obywatele przestają służyć swojemu krajowi przez
uczestnictwo w polityce, stabilność załamuje się. Przyczyn korupcji cnot publicznych
jest wiele, ale Machiavelli zwraca uwagę na dwie : nierówny podział bogactw i
chrześcijaństwo. Gromadzenie bogactwa i jego nierówny podział sprawia, że
obywatele zamiast służyć krajowi zaczynają służyć sobie. Ci, którzy gromadzą
najwięcej bogactw przejmują kontrolę nad władzą traktując ją jako instrument ochrony
swoich interesów i zapominają o swoich zobowiązaniach wobec dobra wspólnego i
społeczeństwa jako całości.
Wpływ chrześcijaństwa na korupcję cnót publicznych zdaniem Machiavellego,
bierze się stąd, że uczy ono lekceważenia spraw doczesnych, nawyków poddańczych,
obojętności dla obowiązków i odpowiedzialności jednostki jako obywatela
3
Machaivelli uważał, że zanik cnót publicznych obywateli był główną przyczyną
upadku ustroju republikańskiego w Rzymie. Erozja cnót obywatelskich sprawiła
bowiem, że instytucje republikańskie stworzone w innych warunkach społecznych,
przestały być odpowiednie do społeczeństwa  zepsutego , pozbawionego takich cech,
jak uczciwość i wola działania dla wspólnego dobra.
& .jest rzeczą trudną lub wręcz niemożliwą -pisał Machiavelli - utrzymanie bądz

przywrócenie wolnych rządów republikańskich w państwie zepsutym. Zaprowadzenie
lub utrzymanie wolności w takim państwie osiągnąć można jedynie przez nadanie mu
ustroju o wiele bardziej bliskiego monarchii niż republice, a to dlatego żeby ludzie,
którzy przez swą zuchwałość nie zechcą podporządkować się prawom, zmuszeni byli
chylić czoło przed królewskim autorytetem (Rozważania & s. 141)
Republikanizm jako antyteza dla projektów monarchistycznych odniósł historyczny
sukces dzięki Rewolucji Amerykańskiej i Francuskiej. Autorzy Konstytucji Stanów
Zjednoczonych z 1787 r. odrzucili ustrój monarchiczny i stworzyli system rządów
oparty na zasadach wolności jednostki, podziale władz i demokracji
przedstawicielskiej James Madison rozumiał termin  republika jako rząd
sprawowany przez reprezentantów ludu, a nie bezpośrednio przez sam lud ( Madison,
Federalist No. 10 )
Republika jest wybraną formą reprezentatywnego rządu ustanowioną dla dobra ludu,
a nie dla interesów rządzących. Opiera się na tym, co James Madison określił
 geniuszem ludu . Potrzebuje ona populacji znającej wartość i godność jednostki.
( Peck, 1987, s.112 )
Dlatego ustrój republikański, jak twierdził Madison w 1788 r., wymaga oświeconych
obywateli, dobrze poinformowanych o sprawach publicznych.
Demokratyczny rząd bez zapewnienia szerokiej informacji lub środków jej uzyskania,
jest zaledwie prologiem do farsy lub tragedii& a ludzie, którzy mają być podmiotami
rządów muszą się uzbroić w siłę jaką daje wiedza. ( Ibid.)
Rozumiano, iż system republikański nie może ograniczyć się do zagwarantowania
obywatelom wolności, lecz musi zapewnić ochronę dobra wspólnego. Pierwszy Sędzia
Sądu Najwyższego John Jay w komentarzu do konstytucji w 1790 r. wyjaśniał :
4
Trzeba pamiętać, że wolność obywatelska nie polega na nieograniczonych prawach
jednostki ; obejmuje ona równe prawa dla wszystkich obywateli do życia w szczęściu,
pokoju i bezpieczeństwie, (& ) równe i konstytucyjne prawa kraju muszą być zgodne z
dobrem publicznym. ( Ibid. )
W powyższym zdaniu wyrażał się republikański stosunek do wolności. Wolność nie
oznaczała wolności od państwa, ale połączenie praw obywatelskich z
odpowiedzialnością za państwo.
 Moralne przesłanie republikańskiej teorii politycznej wyraża się wiarą w cnoty
obywatelskie obejmujące ducha publicznego, honor i patriotyzm. Nade wszystko ceni
ono publiczną aktywność wyżej niż prywatną,&  ( Heywood, 1999, s. 208 )
Francuski pisarz i myśliciel polityczny Alexis de Tocqueville podczas swojej
podróży po USA w latach 1830. mógł zaobserwować praktyczne przejawy
amerykańskiej kultury partycypacji. Autor  Demokracji w Ameryce z podziwem
obserwował aktywność obywateli tego państwa w organizacjach dobroczynnych,
stowarzyszeniach oraz inicjatywach lokalnych. Na podstawie tych obserwacji doszedł
do wniosku, że dzięki szerokiej aktywności społecznej Amerykanie przyswoili wiele
cnót obywatelskich, takich jak zmysł praktyczny, zamiłowanie do porządku,
zrozumienie zobowiązań wobec innych i państwa, oraz świadomość ograniczania
indywidualnych swobód dla dobra zbiorowości.
Tocqueville umiał też dostrzec pozytywny wpływ aktywnych postaw obywatelskich
na system rządów republikańskich w USA G. Almond (1990, s.140) przytacza
następujące spostrzeżenie Tocquevilla :
Należy zwrócić uwagę na obyczaje ludu jako jedną z głównych przyczyn stabilności
demokratycznej republiki w Stanach Zjednoczonych. Używam w tym miejscu terminu
obyczaj (custom), w szerszym znaczeniu, jakie starożytni przypisywali słowu mores
(& ) z uwzględnieniem opinii obecnych wśród ludzi oraz idei, jakie konstytuują
charakter ludzkich umysłów (character of mind). Obejmuję tym pojęciem całą
moralną i intelektualną kondycję ludzi.
Ważnym osiągnięciem naukowym Tocquevilla było dostrzeżenie znaczenia praktyki
społecznej dla edukacji obywatelskiej. Miał on też świadomość istnienia subkultur w
5
obrębie narodowej kultury politycznej, o czym świadczą jego analizy postaw
politycznych francuskiego chłopstwa, burżuazji i arystokracji.( Almond, 1990)
Zainteresowanie republikańską kulturą polityczną odżyły w drugiej połowie
dwudziestego wieku w dyskusjach nad słabością liberalnej demokracji, w której
klasyczny ideał jednostki jako obywatela został zastąpiony modelem jednostki
-konsumenta na rynku dóbr materialnych i politycznych. Krytycy tego stanu rzeczy
postulują przywrócenie kultury obywatelskiej opartej na cnotach obywatelskich.
Postulowana kultura polityczna obywatelskiego republikanizmu powinna się opierać
się na dialogu obywateli uczestniczących w życiu politycznym. (Rushton, 2003, s.
260)
W latach osiemdziesiątych dwudziestego wieku w politologii rozwinął się nurt
zmierzający do odnowy demokracji w duchu obywatelskim. Zgromadził on dość
liczne grono wybitnych teoretyków demokracji na czele z Benjaminem Barberem.
Zdaniem reprezentantów tego nurtu, Bez instytucji politycznych, które przekształcą
jednostki w obywateli ucierpi interes publiczny i wiara w demokrację. (cyt. za Petrarca
1990, s.569)
Jeśli demokracja ma mieć przyszłość to należy w pierwszym rzędzie dążyć do
wzmocnienia jej tkanki obywatelskiej. Bez tego nie uda się zażegnać kryzysu
autorytetu publicznego.
3.Terie kultury politycznej w nauce o polityce
W drugiej połowie dwudziestego stulecia kultura polityczna stała się przedmiotem
zainteresowań różnych dyscyplin tzw. empirycznych nauk społecznych (psychologia,
socjologia, politologia behawioralna, antropologia społeczna) zajmujących się
różnymi obszarami zachowań ludzkich. W nauce o polityce badania te zostały
zapoczątkowane przez przedstawicieli amerykańskiej szkoły behawioralnej, która
wyrosła w latach dwudziestych ubiegłego stulecia z progresywnego ruchu na rzecz
reform politycznych w USA. Dewizą tego ruchu był  nowy realizm .
6
 Dawniejsi teoretycy polityki tworzyli różne utopie polityczne i roztaczali piękne
wizje, jak należy urządzić świat. Tymczasem potrzebne jest badanie faktów żeby
stwierdzić, jak świat naprawdę wygląda ( Bluhm, 223)
Po drugiej wojnie światowej szkoła behawioralna wyznaczała główne kierunki
rozwoju nauki o polityce. Powstanie szkoły behawioralnej miało przełomowe
znaczenie dla rozwoju politologii jako dyscypliny naukowej. Reprezentanci tej szkoły
uważali, że należy dążyć do rozwijania nauki o polityce (political science) nie
różniącej się od strony metodologicznej od nauk ścisłych. (Easton, 1997, s. 14)
Dyscyplina ta powinna stworzyć zasób hipotez i teorii weryfikowalnych w badaniach
empirycznych. Metody naukowe powinny zapewnić obiektywizm i bezstronność
wyjaśniania zachowań politycznych. Jak pisał Charles Beard,
Badania nad polityką powinny być oddzielone od teologii, etyki i patriotyzmu. ( cyt. w
: Bluhm, 1978, s. 223).
Do rozwoju podejścia behawioralnego w politologii w znacznej mierze przyczynił
się postęp naukowy w zakresie precyzyjnego doboru odpowiednich prób populacji,
pomiaru postaw i analizy statystycznej zgromadzonych danych ilościowych jaki
dokonał się w latach 1960-tych G. Almond (1990) porównał zastosowanie technik
ankietowania w badaniach nad postawami politycznymi do wynalezienia mikroskopu
w naukach biologicznych. Dzięki nim powstały nowe możliwości gromadzenia,
przetwarzania i analizy danych o postawach politycznych.
Innym osiągnięciem szkoły behawioralnej był rozwój badań porównawczych, dzięki
którym można formułować wnioski teoretyczne dotyczące postaw i wartości
politycznych w różnych krajach lub regionach i siły ich wpływu na zachowania
polityczne. Do tego niezbędne były dokładnie zdefiniowane kategorie pojęciowe,
stosowane przez badaczy w różnych ośrodkach naukowych i krajach. Przez pryzmat
jednolitej siatki pojęciowej można było porównywać dane i formułować wnioski
ogólne dotyczące kultur politycznych różnych społeczeństw, sprawdzać hipotezy i
budować teorie.
7
Kultura polityczna według Almonda i Verby
W odniesieniu do badań nad kulturą polityczną reprezentanci szkoły behawioralnej
skupiali uwagę na kategoriach psychologicznych, wyrażających stosunek jednostek do
systemu politycznego. Subiektywny aspekt kultury politycznej wyrażał się przez
postawy i orientacje wobec polityki. G. Almond definiował kulturę polityczną jako
 Całokształt indywidualnych postaw i orientacji uczestników danego systemu
politycznego .
W pojęciu postawy politycznej (orientacji) mieścił się komponent kognitywny
(wiedza), afektywny (odczucia i emocje) oraz racjonalny (oceny). Kultura polityczna
określonej populacji składała się z postaw i orientacji ukształtowanych na podstawie
wiedzy, postawy emocjonalnej, oraz racjonalnej oceny osiągnięć systemu
politycznego, jego instytucji i elit. Na takiej podstawie miała powstawać u jednostki
gotowość do określonych działań ( partycypacja ) lub wycofania z życia politycznego
(apatia lub alienacja) przyczyniających się do stabilizacji systemu lub jego negacji.
Ważnym osiągnięciem naukowym Almonda i Verby w budowaniu siatki
kategorialnej teorii kultury politycznej było opracowanie modeli pojęciowych kultur
politycznych, które autorzy zastosowali w badaniach porównawczych. Pojęcia te
definiowały trzy  czyste typy kultury politycznej (parafialna, poddańcza i
uczestnicząca) oraz jeden mieszany (kultura obywatelska).
W kulturze  parafialnej obywatele mają bardzo powierzchowną świadomość
istnienia systemu politycznego. Władza państwowa jest dla nich odległa a jej wpływ
na życie zwykłych ludzi słabo odczuwalny (np. narody podbite żyjące na peryferiach
państw imperialnych). W kulturze  poddańczej obywatele postrzegają siebie w roli
poddanych nie widząc potrzeby uczestnictwa politycznego, np. ludzie żyjący w
systemie autorytarnym lub sami-autorytarnym. W kulturze  uczestniczącej obywatele
są przekonani, że mogą wnieść swój pozytywny wkład do sytemu i że wpłynie to na
ich życie. Czwarty typ -  kultura obywatelska , stanowi kombinację powyższych
trzech  czystych typów, w szczególności uczestniczącej i poddańczej kultury
politycznej. (szerzej na ten temat pisze Z. Blok w niniejszej pracy).
Wiedza o przekonaniach i preferencjach politycznych różnych populacji, głównie
społeczeństw państw narodowych, traktowana była przez przedstawicieli szkoły
8
behawioralnej jako zmienna niezależna przy wyjaśnianiu zachowań politycznych
obywateli oraz przy ustalaniu typu relacji między społeczeństwem obywatelskim a
systemem politycznym. Przyjmowano, że preferencje i wartości składające się na
kultury polityczne społeczeństw są dostatecznie stabilne i autonomiczne, aby
motywować zachowania polityczne, niekoniecznie zgodne z preferencjami elit władzy
państwowej. Zatem dla behawioralnie nastawionego badacza systemów politycznych
kultura polityczna była uformowanym historycznie, względnie trwałym środowiskiem
systemu politycznego. Nie rozpatrywano jej jako kategorii plastycznej, która sama
podlega zmianom pod wpływem oddziaływania instytucji społecznych i elit władzy.
Podejście to można dostrzec w definicji L. Pye a z 1966 r., która wskazywała na
trwałe wartości i wiedzę jako cechy esencjalne kultury politycznej. Według tej
definicji kultura polityczna stanowi
Sumę fundamentalnych wartości, sentymentów i wiedzy, które nadają treść procesom
politycznym.
Podejście to nadal dominuje w literaturze politologicznej. W. Jednaka (1996, s. 119)
pisze, że kultura polityczna odnosi się do
Fundamentalnych, głęboko zakorzenionych wartości, które wydają się decydujące przy
ocenie sposobu, w jaki obywatele postrzegają reguły gry politycznej, czyli np. jak
według nich powinno być zorganizowane życie polityczne i jakie miejsce ma zajmować
jednostka w ramach politycznej organizacji.
Pod koniec lat pięćdziesiątych dwudziestego wieku G.Almond i S.Verba prowadzili
pionierskie podówczas badania na kulturą polityczną w pięciu krajach : USA, Wielkiej
Brytanii, Zachodnich Niemczech, w Meksyku oraz we Włoszech. Badania te miały na
celu identyfikację postaw i wartości kulturowo-politycznych najbardziej odpowiednich
dla zapewnienia stabilności systemu liberalnej demokracji. Amerykańscy badacze
uważali, iż najlepszym oparciem dla stabilnej demokracji jest kultura
obywatelska.(civic culture). W tym modelu kultury politycznej obywatele nie
odmawiają uczestniczenia w politycznych procesach decyzyjnych, czyniąc to jednak w
sposób umiarkowany. Jednocześnie chętnie podporządkowują się demokratycznie
wybranym władzom państwowym i respektują podejmowane przez nie decyzje. Na
podstawie badań porównawczych pięciu krajów okazało się, że najbliższa ideału civic
9
culture jest kultura polityczna w Wielkiej Brytanii oraz w nieco mniejszym stopniu w
USA. W obu tych krajach obywatele przejawiali wysokie zaufanie do instytucji
rządowych i byli przekonani, że mają możliwość wpływania na politykę rządu, ale
często rezygnowali z tej możliwości pozostawiając inicjatywę wybranym elitom.
Szczególnie wysoko autorzy ocenili brytyjską kulturę polityczną. Jak pisał J.
Ehrenberg (1999, s. 204),
To właśnie w tej kulturze różnorodności i consensusu, racjonalizmu i tradycjonalizmu,
ukształtowała się struktura brytyjskiej demokracji : parlamentaryzm i reprezentacja
(& ) odpowiedzialna administracja, konkurencyjne i kooperacyjne grupy interesów,
oraz autonomiczne i neutralne media. (cyt. za Jabłoński 2002, s.14 )
Pomimo niewątpliwego pokrewieństwa między pojęciem  kultura obywatelska
wprowadzonym przez Almonda i Verbę a terminem  cnoty obywatelskie używanym
w pracach klasyków republikanizmu, łatwo dostrzec różnice między nimi. Kategoria
civic culture ma charakter analityczny i komparatywny. Definiuje ona tylko jeden z
kilku możliwych typów postaw i przekonań politycznych. Model pojęciowy jest tu
punktem wyjścia do badań empirycznych. Dopiero na podstawie badań można było
stwierdzić, z jaki typem kultury politycznej występował w konkretnych krajach w
danym czasie.
Wysoka jakość działania demokracji anglosaskich była wiązano z obecnością w tych
krajach  kultury obywatelskiej w rozumieniu almondowskim. Jednak w świetle
badań prowadzonych pod koniec lat sześćdziesiątych poddano rewizji wcześniejsze
optymistyczne opinie na temat demokratycznej kultury politycznej na Zachodzie.
Okazało się, że w zachodnich demokracjach uwidocznił się proces zmiany kultury
politycznej w niekorzystnym kierunku. Jego symptomami był spadek zaufania
obywateli do instytucji władzy i osłabienie konwencjonalnej partycypacji politycznej.
W jej miejsce rozwijały się środowiska kontrkultury i ruchy kontestacyjne, które
poddały w wątpliwość optymistyczne diagnozy autorów The Civic Culture.
Obserwacje i badania lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych wykazały, że kultura
polityczna w krajach zachodnich nie jest tak trwała, jak sądzono wcześniej i może
ulegać stosunkowo szybkiej zmianie pod wpływem zmian w otoczeniu społecznym i
ekonomicznym.
10
Negatywne tendencje w kulturze obywatelskiej nie skutkowały jednak kryzysem
demokracji na poziomie przekonań i wartości społecznych. Stabilność podstawowych
instytucji demokratycznych w Europie Zachodniej i USA był nadal wysoka, pomimo
dramatycznego spadku zaufania do rządów. Stąd wyprowadzono wniosek, że
demokracje posiadają nagromadzony  kapitał polityczny w postaci zasobów poparcia
dla reżimu konstytucyjnego, które pomaga im przetrwać w trudnych czasach Dzięki
niemu przejściowe spadki zaufania rządzących poparcia dla rządzących elit nie muszą
skutkować załamaniem instytucjonalnych ram reżimu politycznego. (Almond, 1990, s.
148 )
Teoria polityki wzbogaciła się o pojęcie  poparcie polityczne , któremu przypisano
inne znaczenie, niż znane od dawna pojęcie  legitymizacja polityczna . To pierwsze
odnosi się do poparcia dla rządzących elit, drugie do norm i wartości reżimu
demokratycznego. Z punktu widzenia stabilności systemu demokratycznego
 legitymizacja dotyczy wartości kultury politycznej podstawowych dla porządku
konstytucyjnego. Ewentualne wycofanie poparcia skutkuje w demokracji wyborem
nowych elit władzy, natomiast kryzysy legitymizacji może być symptomem załamania
się porządku demokratycznego na poziomie konstytucyjnym.
Teoria kultury politycznej Almonda i Verby miała znaczenie nie tylko naukowe, lecz
oferowała wskazówki praktyczne. W okresie zimnej wojny  kultura obywatelska
miała być wzorcem kultury politycznej najbardziej odpowiednim dla zachowania
stabilnej demokracji typu zachodniego. Ukazywała alternatywę dla mobilizacyjnej
teorii społeczeństwa lansowanej przez partie komunistyczne w krajach
socjalistycznych. Wskazywała też drogę modernizacji politycznej nowych krajów
post-kolonialnych, które stawały przed wyborem modelu państwa i społeczeństwa.
Teoria modernizacyjnej zmiany kulturowej (R.Inglehart)
Politolog Ronald Inglehart (1997) zastosował inne podejście do problemu zmiany
kultury politycznej w ustabilizowanych demokracjach, niż Almond i Serba. Badacz ten
sformułował hipotezę, iż procesy modernizacyjne w systemach społeczno-
ekonomicznych wywierają wpływ na porządek wartości polityczno-kulturowych
społeczeństw i że to zjawisko to powinno się ujawnić w różnicach wartości
11
polityczno-kulturowych między grupami pokoleniowymi w jednym kraju, a także na
szerszej płaszczyżnie porównawczej między społeczeństwami w krajach biednych i
bogatych. Według Ingleharta,
Kultura polityczna jest subiektywnym komponentem  ekwipunku społeczeństwa
potrzebnego do kształtowania jego relacji z otoczeniem.
Z badań przeprowadzonych przez autora w wybranych krajach wynikało, że
hipoteza była prawdziwa. Interakcje między tradycyjną kulturą polityczną a
zmieniającym się środowiskiem społeczno-ekonomicznym spowodowały faktyczne
zmiany w systemie wartości społecznych zachodniej młodzieży. Dla opisania tych
zmian Inglehart wprowadził termin  postmaterializm , który oznacza syndrom
kulturowy obejmujący takie zjawiska, jak zastępowanie obyczajowości religijnej
świecką, indywidualizm kosztem kolektywizmu, rezygnacja z pogoni za pieniędzmi i
dobrami materialnymi na rzecz lepszej jakości życia, większej wrażliwości na prawa
człowieka, dyskryminację i wyzysk ekonomiczny, zagrożenia społeczne i ekologiczne,
jakie niesie globalizacja. W sferze kultury politycznej  postmaterializm obejmuje
takie elementy, jak zanikanie stabilnych więzi wyborców z partiami politycznymi,
indywidualizacja aktywności politycznej, różnorodność form ekspresji politycznej,
powstanie nowych ruchów społecznych, itp. Syndrom ten zastąpił zdaniem autora,
wartości typowe dla epoki industrialnej, do których należało zabieganie o osiągnięcia
materialne, dyscyplina, hierarchia, tradycyjna obyczajowość i religia.
W innych badaniach Inglehart (2003) sprawdzał hipotezę dotyczącą różnic
kulturowych w krajach zamożnych i biednych. W modelu analitycznym wyróżnił dwie
przeciwstawne pary wartości 1. tradycyjne albo racjonalne, 2. zorientowane na
przetrwanie albo zorientowane na indywidualną expresję. Wartości tradycyjne i
zorientowane na przetrwanie cechuje stosunkowo duży zakres autorytaryzmu,
mentalności religijnej, dominacja mężczyzn w życiu gospodarczym i politycznym,
respekt dla władzy, niska skłonność do angażowania się w sprawy publiczne, brak
akceptacji dla przerywania ciąży i rozwodów, niski poziom zaufania społecznego,
skłonność do surowego wychowania dzieci w duchu posłuszeństwa i religii.
Społeczności charakteryzujące się tradycyjnym syndromem kulturowym przywiązują
znacznie więcej uwagi do zapewnienia egzystencji dla siebie i rodziny w sferze
12
bezpieczeństwa ekonomicznego, niż do podnoszenia poziomu wiedzy, ochrony
wartości i dóbr publicznych oraz dbanie o lepszą jakość życia. Post-materializm
charakteryzuje się wartościami kulturowymi będącymi przeciwieństwem wyżej
wymienionych wartości.
Zdaniem autora, rozwój ekonomiczny przyczynia się do poważnych zmian w
porządku wartości i przekonań społeczeństw podlegających procesom industrializacji i
post-industrializacji. Światopoglądy społeczeństw biednych i bogatych różnią się dość
istotnie i fakt ten zdaniem Ingleharta pozwala prognozować generalny kierunek
zmiany kulturowej, co jednak nie oznacza konwergencji lub hegemonizacji wartości
kulturowych w skali światowej. Modernizacja kulturowa przebiega w sposób
probabilistyczny, nie zaś deterministyczny. Każda prognoza musi uwzględnić historię i
kulturę danego społeczeństwa. Na przykład Stany Zjednoczone są krajem, który nie
mieści się w teorii modernizacji kulturowej. Mimo znajdowania się w czołówce
rozwoju technologicznego i dobrobytu, społeczeństwo amerykańskim przejawia wiele
cech tradycyjnej kultury politycznej, takich jak religijność, hierarchiczny stosunek do
władzy, harmonia społeczna, porządek i solidarność.( Inglehart, 2003)
Teoria zderzenia cywilizacji (Huntington)
Termin cywilizacja. termin pojawil się w latch 1750 tych w języku francuskim jako
przymiotnik civilise,de l esprit.
Pojęcie kultury politycznej wprowadzone przez Almonda i Verbę do analizy
porównawczej systemów politycznych, okazało się przydatne w nowej epoce
historycznej innemu wybitnemu politologowi do analizy cywilizacji. Według Samuela
P. Huntingtona
Kultura polityczna odnosi się do trwałych wartości podzielanych przez wysoce
zintegrowane cywilizacje.
W teorii Huntingtona kultura cywilizacji zyskała na znaczeniu jako zmienna będąca
 fundamentalnym z
ródłem konfliktu we współczesnym świecie .
Cywilizacja jest najwyższego typu ugrupowaniem kulturowym i najszerszą
płaszczyzną identyfikacji kulturowej ludzi. Definiowana jest przez wspólne obiektywne
13
elementy jak język, historia, religia, obyczaje i instytucje, oraz subiektywne
identyfikacje ludzi. (Huntington 1993, s.160)
Autor łączy podejście behawioralne (psychologia wyuczonego zachowania) z
antropologicznym (silnie zintegrowane kultury, oddzielone od innych barierą
fundamentalizmu religijnego i symboli językowych przekazujące swoje cechy z
pokolenia na pokolenie).
Cywilizacje różnią się między sobą historią, językiem, kulturą, tradycją, i co
najważniejsze religią. Ludzie różnych cywilizacji maja różne poglądy na stosunek
człowieka do Boga, jednostki i grupy, relacje miedzy obywatelem a państwem, (& ) a
także różne poglądy na stosunek do prawa i odpowiedzialności, wolności i autorytetu,
równości i hierarchii. Różnice te są produktem stuleci. (& ) Sa one bardziej
fundamentalne, niż różnice miedzy ideologiami politycznymi i reżimami politycznymi
( Ibid. s 161)
Definiowane w kategoriach ekskluzywnych kultury i zbudowane na nich cywilizacje
skazane są obiektywnie na nieuchronny konflikt :
kultury i identyfikacje kulturowe & kształtują wzorce integracji i dezintegracji oraz
konfliktu w post-zimnowojennym świecie.( Ibid )
Główna oś konfliktu politycznego obecnej ery przebiega zdaniem Huntingtona między
cywilizacją Zachodu a światem nie- zachodnim. Autor odrzuca tezę o uniwersalizacji
wartości zachodnich. Podstawowe wartości zachodniej kultury politycznej są z
wielkim trudem adaptowane w innych cywilizacjach.
Zachodnie idee indywidualizmu, liberalizmu, konstytucjonalizmu, praw człowieka,
równości, wolności, rządów prawa, demokracji, wolnego rynku, rozdziału kościoła od
państwa- znajdują słaby rezonans w kulturach Islamu, Konfucjanizmu, Hinduizmu,
Japanizmu, Buddyzmu i Ortodoksji .( Ibid. s. 165)
Pomimo podobieństw w subiektywistycznym podejściu obu koncepcji do kultury
politycznej, teoria Huntingtona różni się dość istotnie od teorii Almonda i Verby.
Pojęcie civic culture u Almonda oznaczało optymalny dla demokracji liberalnej typ
kultury politycznej, ukształtowany wprawdzie w świecie anglosaskim, ale otwarty dla
innych narodów, zalecany jako czynnik modernizacji ekonomicznej i politycznej
krajów słabo rozwiniętych. Teoria cywilizacji nie przewiduje możliwości
14
przeszczepiania zachodniej kultury politycznej do innych kręgów cywilizacyjnych,
lecz stara się przekonać o jej ekskluzywności.
Zdaniem wielu krytyków, podejście prezentowane przez Huntingtona nie dostrzega
zmian społecznych i politycznych, jakie zachodzą w wielu krajach świata w drodze
absorpcji wartości kulturowych cywilizacji zachodniej do innych cywilizacji.
Traktując kulturę polityczną cywilizacji jako zamkniętą i wysoce koherentną całość
podkreśla trwałość zasadniczych wartości i norm składających się na fundamenty
kulturowe cywilizacji.
W opinii Lisy Weden podejście do kultury politycznej, jakie reprezentuje Huntington
lekceważy przenikanie wpływów między grupami należącymi do różnych cywilizacji.
, & stosowanie esencjalizmu kulturowego jako metody wyjaśniania zdarzeń
politycznych takich jak przemoc etniczna, lub religijna skłania raczej do
naturalizowania kategorii grupowości, niż do wyjaśniania uwarunkowań, które takie
wrażenie tworzą ( Weden, s.715)
J.N. Pieterse zalicza teorię Huntingtona do pierwszego z wyróżnionych przez siebie
trzech paradygmatów globalnej zmiany kulturowej. Paradygmat ten, który nazywa
dyferencjalizmem charakteryzuje się podkreślaniem nieprzezwyciężalnych różnic
między kulturami. Pojęcie kultury, w tym kultury politycznej, zawiera jedynie
elementy różniące, lekceważąc wszelkie procesy międzykulturowe. W tym
paradygmacie świat stanowi mozaikę nieprzekraczalnie odmiennych kultur i
cywilizacji.
Na drugim biegunie globalnej zmiany kulturowej Pieterse umieszcza paradygmat
modernizacji lub amerykanizacji. Model ten przyjmuje tezę o konwergencji lub
homogenizacji kultur narodowych w kierunku wyznaczanym przez kultury
najsilniejsze, najbardziej zawansowane pod względem technologicznym. Trzeci
paradygmat, za którym opowiada się autor, odrzuca obydwa skrajne stanowiska i
przyjmuje stanowisko pośrednie. Ewolucja kultur narodowych powinna zmierzać w
kierunku integrowania wielu kultur, czerpania wzajemnych korzyści z wymiany
kulturowej. Polityka kulturowego i politycznego odgradzania się cywilizacji (pierwszy
paradygmat) jest niewłaściwa, podobnie jak polityka dyktowania uniwersalnych
wartości i norm przez kultury najsilniejsze (drugi paradygmat).
15
Kulturowe uwarunkowania demokracji
Transformacja systemowa to proces to przechodzenia od społeczeństw totalitarnych
lub autorytarnych do demokratycznych lub quasi demokratycznych, lub odwrotnie- od
demokracji do autorytaryzmu. (Blok, 1999)
W okresie tzw. trzeciej fali demokratyzacji obejmującej transformacje w Ameryce
A
acińskiej, Europie Południowej oraz Środkowej i Wschodniej, kultura polityczna
stała się obiektem zainteresowań wielu badaczy, którzy szukali odpowiedzi na pytanie,
jaką rolę w przemianach ustrojowych odgrywają idee, wartości i postawy polityczne
społeczeństw podlegających demokratycznym transformacjom społecznym,
ekonomicznym i politycznym. W tym kontekście politycznym ożywiły się dyskusje
teoretyczne nad kulturą polityczną jako zmienną w analizie zachowań systemów
politycznych. Rewolucje demokratyczne przełomu lat osiemdziesiątych i
dziewięćdziesiątych stały się dla teorii kultury politycznej swoistym testem
pozwalającym weryfikować empirycznie hipotezę o stabilności wartości i postaw
kulturowo-politycznych jako środowiska systemu politycznego.
Istota problemu polega na trudności ustalenia czy przywiązanie ludzi do określonych
idei i wartości takich jak wolność, prawa jednostki, tolerancja, tradycje narodowe,
swoboda dyskusji politycznej, wolność mediów, itp.  przechowują się w
świadomości społecznej kilku pokoleń, czy też ulegają zapomnieniu w niekorzystnym
środowisku autorytarnego systemu politycznego. Jest to problem dotyczący pamięci
historycznej, który dzisiaj fascynuje wielu badaczy.
Jak pisał Almond, ( 1990, s 165 )
Jeśli teoria kultury politycznej miała by zostać sfalsyfikowana, wówczas należałoby się
spodziewać istotnych zmian w kulturze politycznej krajów socjalistycznych, w
szczególności w Związku Radzieckim, gdzie rewolucja pochodziła od wewnątrz i
trwała ponad sześćdziesiąt lat.
W opinii uczonego, postawy i wartości polityczne w krajach Europy Środkowej,
szczególnie w Polsce, na Węgrzech i Czechosłowacji pod koniec lat osiemdziesiątych
wskazywały na przetrwanie tradycyjnych wartości narodowych religijnych,
politycznych i ekonomicznych pomimo długotrwałego indoktrynowania społeczeństw
16
w duchu panującej ideologii marksistowskiej. Najbardziej odporne na zmiany okazały
się postawy nacjonalistyczne i religijne.( Ibid., s.167 )
Wiele uwagi badaczy w latach dziewięćdziesiątych zajmowało się zmianami
kultury politycznej w Rosji. Po rozpadzie ZSRR w rosyjskich środowiskach
akademickich toczyły się dyskusje na temat, jak dalece rosyjska kultura polityczna
uległa sowietyzacji, a w jakim stopniu zachowała podatność na przeobrażenia w
kierunku demokracji. W tym kontekście toczy się spór między pesymistami i
optymistami w kwestii demokratyzacji Rosji. Według rosyjskiego historyka D.
Gudimenko, kolejne epoki historyczne wytworzyły pewien zasób fundamentalnych
cech w kulturze politycznej Rosjan, który wykazuje zadziwiającą stabilność. Jego
zdaniem, można zatem mówić o istnieniu pewnych stałych cech rosyjskiej kultury
politycznej, które wypływają z  charakteru narodowego i rosyjskiej historii . Jednym
z takich esencjalnych cech (kulturowego rdzenia) jest autokratyzm, który zdaniem
autora  przenika całą władzę i administrację publiczną od góry do dołu określając
sposób ich funkcjonowania .(Gudimenko, 1994, s. 53)
Bardziej optymistyczny pogląd reprezentuje Francis Fukuyama, który dostrzega
proces demokratyzacji Rosji upatrując jego z
ródeł w procesach modernizacyjnych
rozpoczętych jeszcze przez cara Piotra Wielkiego. Zdaniem tego uczonego, Rosja w
połowie lat osiemdziesiątych weszła na drogę przyspieszonej modernizacji, która
stanowiła nowy etap przyspieszenia długiego procesu, który rozpoczął się znacznie
wcześniej, niż pierestrojka. Natomiast od czasu pierestrojki Rosjanie zaczęli się stawać
aktywnymi uczestnikami procesów politycznych tworząc społeczeństwo obywatelskie
praktycznie od podstaw. Pogląd ten koresponduje z opinią polskiego badacza, który
dostrzega zalążki demokratycznej kultury politycznej w Rosji w drugiej połowie
osiemdziesiątych. Polegały one na
umiejętności publicznego dyskutowania, tworzenia alternatywnych wobec partii
komunistycznej ugrupowań politycznych, przebiegu kampanii wyborczych, rywalizacji
powstających partii. (Czajowski, 1996, s. 160)
Doświadczenia trzeciej fali demokratyzacji umożliwiły nowe spojrzenie na problem
stabilności i zmiany kulturowej oraz roli kultury politycznej jako czynnika
transformacji demokratycznej. Z licznych badań i obserwacji procesów
17
transformacyjnych wynika, że dla powodzeniu przejścia do demokracji niezwykle
ważny jest poziom kultury politycznej elit przejmujących władzę państwową po
pierwszych demokratycznych wyborach i kierujących dalszym przebiegiem reform. W
rewolucjach demokratycznych lat osiemdziesiątych elity odegrały dużo ważniejszą
rolę niż masy ludowe. Z tego powodu badacze transformacji na początku lat 90. nie
uważali masowej kultury politycznej za czynnik decydujący o powodzeniu projektu
demokratyzacyjnego. Uważano, że demokrację można ustanowić nawet wówczas, gdy
większość społeczeństwa jest wobec niej indyferentna (Shin,1994,s.154) Jednak braki
demokratycznej kultury politycznej w społeczeństwach post autorytarnych ujawniły
się dość szybko, komplikując procesy konsolidacji nowego ładu. Larry Diamond
stwierdził w konkluzji swoich badań porównawczych nad kulturami politycznym
nowych państw demokratycznych :
demokracja staje się stabilna dopiero wówczas, kiedy ludzie zaczynają ją cenić nie
tylko wówczas, jeśli przynosi poprawę sytuacji ekonomicznej, ale za jej wewnętrzne
atrybuty polityczne. W procesie konsolidacji nowych demokracji masowa publiczność
odgrywa kluczową rolę. Podobnie jak w poprzednich falach demokratyzacji, wydaje
się, że demokracja może zostać ustanowiona bez aktywnej roli mas, jednak nie może
zostać skonsolidowana bez ich zaangażowania. (cyt. za Shin, 1994, s. 154 )
4 Socjologiczne i antropologiczne koncepcje kultury politycznej
4.1. Pojęcie kapitału społecznego
Idąc tropem wytyczonym przez Tocquevilla, współczesny uczony Robert Putnam
zbadał historyczne uwarunkowania kultury politycznej we Włoszech. Zmienną
pośredniczącą między kulturą partycypacji a jakością działania instytucji rządowych
była w jego badaniach kategoria  kapitał społeczny . Kapitał społeczny według
Putnama to
 Związki między jednostkami, sieci społeczne oraz normy wzajemności i zaufania
jednostek i grup . (cyt. za Field, 2003, s.32 )
Zdaniem Putnama i innych teoretyków tego zagadnienia (Bordieu, Coleman)
obecność kapitału społecznego sprzyja wychodzeniu ludzi ze społecznej izolacji i
18
podejmowaniu skutecznych działań motywujących instytucje do lepszego
rozwiązywania problemów lokalnych społeczności. Kultura zaufania i kooperacji
stanowiąca podstawę kapitału społecznego sprzyja wychowaniu bardziej świadomych
swej społecznej roli obywateli, dzięki czemu sprawniej działają instytucje publiczne
odpowiedzialne za rozwój gospodarczy regionów i państw.
Kultura polityczna z zasobem kapitału społecznego umożliwia społeczeństwu
budowanie instytucji politycznych posiadających realną zdolność do rozwiązywania
wspólnych problemów. Tam gdzie istnieje niedobór kapitału społecznego, nawet
demokratycznie wybrany rząd będzie oceniany jako zagrożenie dla indywidualnych
interesów. ( Haque, Harrop, Breslin 1999, s, 61 )
Kapitał społeczny przypisany jest do określonych miejsc (regionów, krajów, miast ) i
nie można go łatwo przemieszczać lub instalować. Jest on produktem rozwoju
historycznego i akumulowany jest nieraz przez wiele stuleci.
Putnam przestudiował historię południowych i północnych regionów Włoch, co
pozwoliło mu pozytywnie zweryfikować teorię kapitału społecznego. Ustalił on, że
jakość sprawowania rządów i efektywność modernizacyjna rządów regionalnych
pozytywnie koreluje z obecnością lub brakiem kapitału społecznego w badanych
regionach Italii. Najbardziej skuteczne w polityce rozwoju ekonomicznego rządy na
północy posiadają tradycje samorządu komunalnego sięgające 12 wieku. Dały one
początek obecnej kulturze zaufania, współpracy i wzajemności. Inaczej było na słabiej
rozwiniętym południu, gdzie przez długie stulecia dominowały stosunki feudalne oraz
autorytaryzm i biurokratyzm obcych rządów (szerzej o tym zob. Jabłoński, 2002).
4.2 Kultura polityczna jako sfera działania symbolicznego
Kultura polityczna nie zawsze poddaje się badaniom w wymiarze ilościowym,
polegających na technikach badania opinii społecznej. Sięga się wówczas do metod
analizy jakościowej. Podejście to nawiązuje do tradycji antropologicznej, gdzie kultura
analizowana jest jako sfera zjawisk symbolicznych mających szczególne znaczenie dla
określonych grup społecznych. W badaniach nad kulturą polityczną podejście to
znajduje zastosowanie w badaniach społeczeństw autorytarnych, w których trudno
stosować behawioralne metody badania opinii publicznej. Badacze poddają analizie
19
dostępne formy komunikacji społecznej, takie jak konwersacje, wywiady, ustne
przekazy historyczne, mity, symbole i rytuały towarzyszące ceremoniom świąt
państwowych i kościelnych, publikacje drugiego obiegu, itp.
W tradycji antropologicznej kulturę definiuje się jako
Społecznie podzielany i logicznie powiązany zespół symboli, kodów i norm,
uformowany system symboli, lub system głęboko umocowanych wartości i przekonań
(Weden, 2002, s. 715).
Istotnym z
ródłem wiedzy o kulturze politycznej społeczeństw zamkniętych jest
symbolika polityczna zawarta w obchodach świąt państwowych i kościelnych,
twórczości artystycznej, oraz obyczajowości ludowej. Rozmaite formy życia
społecznego służą podtrzymywaniu kolektywnych tożsamości i solidarności oraz
nadają sens działaniom politycznym władzy i opozycji.
Możliwe są dwa podejścia badawcze w tej koncepcji badania kultur politycznych.
Pierwsze odnosi się do funkcji języka i symboli jako zjawisk kulturowych
wytworzonych historycznie w społeczeństwie, stanowiących żródło głębokiej,
psychologicznej motywacji zachowań społecznych. W tym wymiarze kultura
występuje jako zmienna niezależna dla badacza zchowań politycznych.
W okresie realnego socjalizmu procesy zachodzące w głębokich warstwach kultury
narodowej wyprzedzały powstawanie i dojrzewanie opozycyjnych kultur i działań
politycznych. Dyskurs opozycji demokratycznej w Polsce, Czechosłowacji i na
Węgrzech miał do połowy lat osiemdziesiątych charakter  antypolitycznej polityki i
dopiero w miarę jak pozwalała na to liberalizacja reżimów, sięgał po kategorie
polityczne.
Jednym z pierwszych czeskich intelektualistów opozycyjnych, którzy dostrzegli i
zrozumieli to zjawisko był Vaclaw Havel. W słynnym eseju  Siła bezsilnych
wyjaśniając genezę ruchu  Karta 77 Havel pisał :
Ruchy te miały swoje żródło w sferze przed-politycznej, tam gdzie życie w kłamstwie
było konfrontowane z życiem w prawdzie. (& )Polityczna artykulacja tych ruchów ma
charakter drugorzędny. Rozwija się ona i dojrzewa jako rezultat konfrontacji z
systemem. ( Havel, 1985 )
20
 Drugie podejście badawcze do analizy kultury politycznej jako praktyki językowej
odnosi się do sfery subiektywnej, w której język dyskursu politycznego traktowany
jest instrumentalnie przez siły polityczne jako element strategii tworzenia
antagonizmów społecznych i ustanawiania hegemonii komunikacyjnej jednej ze stron
walki politycznej nad innymi. W tym podejściu język dyskursu politycznego staje się
narzędziem budowania legitymizacji rywalizujących elit i systemów władzy.
Teoria dyskursu wywodzi się z postmodernistycznej filozofii społecznej M. Foucault,
przetworzonej dla potrzeb analizy politycznej przez E. Laclau i Ch. Mouffe. Jej istotą
jest rola praktyk społecznych oraz idei mających określone znaczenie dla życia
politycznego.
Analizuje ona sposób w jaki systemy znaczeń lub  dyskursów kształtują postrzeganie
przez jednostki ich ról w społeczeństwie i ich wpływ na działania polityczne (& )
Pojęcie dyskursu obejmuje wszystkie typy praktyk społecznych i politycznych, jak też
instytucji i organizacji mieszczących się w ich ramach ( cyt za Howarth, 1995, s.115).
Interesującym przykładem dyskursywnego podejścia do analizy kultury politycznej
jest praca emigracyjnego badacza Jana Kubika pt. The Politics of Symbols Against the
Symbols of Power (1994). Autor ten skupił uwagę na zjawisku oficjalnej i opozycyjnej
interpretacji polskiej tradycji kulturowej w okresie walki politycznej w latach 1980
1981. Głównym podejściem badawczym pracy była analiza dyskursów używanych
przez konfrontacyjnie nastawione wobec siebie obozy polityczne w Polsce. Inaczej niż
badacze szkoły behawioralnej, którzy traktują kulturę polityczną jako stabilne podłoże
preferencji i zachowań politycznych, Kubik traktuje wartości i tradycje polityczne jako
elementy kultury, które można rekonstruować w walce o zdobycie legitymizacji w
oczach społeczeństwa. Kubik wykazuje, w jaki sposób wartości, normy i tradycje
kulturowe społeczeństwa polskiego były (diametralnie różnie) interpretowane przez
obozy władzy i Solidarności i traktowane jako instrumenty walki o zachowanie
ustrojowego status quo z jednej strony, a jego radykalną zmianę z drugiej.
W podsumowaniu swoich badań Kubik uzasadnia w terminach teorii dyskursu,
dlaczego fenomen Solidarności narodził się w Polsce, a nie w innym kraju Europy
Wschodniej. Stało się tak zdaniem autora dlatego, że obok innych czynników,
zorganizowana opozycja i Kościół Katolicki przeciwstawiły oficjalnej propagandzie
21
własny autonomiczny dyskurs, który pozwolił społeczeństwu przełamać hegemonię
oficjalnego dyskursu politycznego i tym samym pozbawić obóz władzy
ideologicznych podstaw do legitymizacji. Jak pisze Kubik, .( 1994, s. 268)
& esencją polskich rewolucji był fakt, że posttotalitarna kultura wyprzedziła
posttotalitarną politykę. Rozwój polaryzacji kulturowej był milowym krokiem na
drodze rozwoju pluralizmu i demokracji.
Podsumowanie
Powyższy stosunkowo pobieżny przegląd koncepcji teoretycznych daleki jest od
wyczerpania złożonej problematyki teorii kultury politycznej. Jak starano się wykazać,
tradycje refleksji teoretycznej zostały wyznaczone przez wybitnych myślicieli
ateńskiej Polis na czele z Arystotelesem. W okresie Republiki Rzymskiej powstała
tradycja republikańska w teorii kultury politycznej.
W dziewiętnastym wieku tradycje antyczne kontynuował Alexis de Tocqueville,
tworząc własną tradycję badania obywatelskiej partycypacji, którą traktował jako
wyróżniającą cechę kultury politycznej młodej republiki amerykańskiej.
W drugiej połowie dwudziestego wieku kultura polityczna zaczęła być przedmiotem
badań rozwijających się dynamicznie nauk społecznych : politologii, socjologii,
psychologii, nauk o kulturze i komunikacji społecznej, a także filozofii politycznej
Okresy przypływu zainteresowania naukowego kulturą polityczną zbiegały się z
procesami przemian społecznych i politycznych, jakie miały miejsce w drugiej
połowie dwudziestego stulecia.
Podejścia teoretyczne w badaniach na kulturą polityczną różnią się w zależności od
inspiracji metodologicznej różnych dyscyplin. W politologii dominującym podejściem
był behawioralizm, który orientował badania na postawach, wartościach i
przekonaniach politycznych jednostek, uogólnianych na społeczności narodowe.
Kluczowy problem jaki interesował badaczy dotyczył relacji między kulturą
polityczną społeczeństwa a stabilnością reżimów politycznych w szczególności
demokratycznych. W okresie po 1989 r. przedmiotem intensywnych badań i analiz
politologicznych stał się problem zmiany kulturowej i roli czynnika kultury
22
politycznej w procesach demokratyzacji. Przedmiotem dyskusji naukowej nie
przestały być normatywne aspekty kultury politycznej związane z partycypacją,
obywatelską (nowy republikanizm) i jakością demokracji
Rezultaty tych badań nad kulturą polityczną mogą mieć duże znaczenie dla praktyki
politycznej, w szczególności dla powodzenia procesów demokratyzacji w różnych
krajach i regionach świata.
Bibliografia
Almond, G., A Discipline Divided. Schools and Sects in Political Science, SAGE
publications, 1990.
Arystoteles, Polityka, Editiones Altaya Polska & De Agostini Polska, Warszawa 2002.
Baradat, L.P., Political Ideologies. Their Origins and Impact, Prentice Hall INC., New
York 1979.
Blok, Z. , Teoria polityki. Studia, Uniwersytet Adama Mickiewicza, Poznań 1999
Bluhm, W. T., Theories of the Political System. Classics of Political Thought and
Modern Political Analysis, Prentice Hall Inc., Englewood Cliffs, 1978.
Bokajło, W., Niektóre teoretyczne i metodologiczne problemy badań nad kulturą
polityczną, Studia z teorii polityki, kultury politycznej i myśli politycznej, pod red. W.
Bokajło, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1996.
Czajowski, A. Kulturowe bariery demokratyzacji Rosji, w : Bokajło W. , red. Studia z
teorii polityki, kultury politycznej i myśli politycznej, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocławskiego, Wrocław 1996.
Fukuyama, F., Liberal Democracy as a Global Phenomenon, PS Political Science and
Politics, Vol. XXIV, No 4, December 1991.
Gibbins, J.R., Contemporary Political Culture. Politics in a Postmodern Age, SAGE
Publications, London, 1989.
Gudimenko, D., Political Culture of Russia : Continuity of Epochs, Journal of Polis
No. 2 , 1994.
Haque R, Harrop M., Breslin, S., Comparative Government and Politics. An
Introduction, 4th edition, Macmillan Press LTD. London 1998.
23
Havel V., The Power of the Powerless, w : Tuathail, G., Dalby, S., Routledge, P., red,
The Geopolitics Reader, London and New York, 1992.
Tutahail, S. Dalby and P. Routledge, London and New York, 1995.
Harrison , L. E., The Pan - American Dream. Do Latin American Values Discourage
True Partnership with the United States and Canada ?, Westview Press, 1997.
Heywood, A., Political theory. An Introduction, Macmillan Press LTD, London 1999.
Howarth, D., Discourse Theory, w : Theory and Methods in Political Science, ed by D.
Marsh and G. Stoker, Macmillan Press Ltd., 1995.
Huntington, S., The Clash of Civilizations ?, w : Tuathail, G., Dalby, S. Routledge P.,
red. The Geopolitics Reader, London and New York 1992.
Inglehart, R., Technological Change, Cultural Change and Democracy, w :
Globalization and Society. Processes of Differentiation Examined, ed. by Breton, R.,
and Reitz, J. G., London 2003.
Jabłoński A., Kultura polityczna i jej przemiany, w : Jabłoński, A., Sobkowiak, L., red.
Studia z teorii polityki T II, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego T. II.
---------- Teorie zmiany politycznej, w : Antoszewski, A. red., Demokratyzacja w III
Rzeczpospolitej Wyd. UWr., 2001.
Jednaka, W. , Kultura polityczna społeczeństwa Polski współczesnej, w : Bokajło, W.
red., Studia z teorii polityki, kultury politycznej i myśli politycznej, Wyd. UWr. 1996.
Kubik. J., The Power of Symbols Against the Symbols of Power. The Rise of
Solidarity and the Fall of State Socialism in Poland, The Pensylvania State University
Press, 1994.
Lane, R., Political Culture. Residual Category or General Theory, Comparative
Political Studiem, Vol. 25, No 3, October 1992.
Machiavelli N., Książę. Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii
Rzymu Liwiusza, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 1984.
Peck R. S., We the People. The Constitution in American Life, New York, 1987.
Pieterse, J. N., Globalization and Culture, Rownan and Littlefield Publishers Inc., New
York, Toronto, Oxford, 2004.
Rushton, M. Copyright and Citizenship, w : Citizenship and Participation in the
Information Age, ed. by M. Pendakur and R. Harris, Ontario 2002
24
Shin, D.C., On the Third Wave of Democratization. A Synthesis and Evaluation of
Recent Theory and Research, Review Article, World Politics 47(October) 1994.
Weden L., Conceptualizing Culture : Possibilities for Political Science, American
Political Science Review , Vol. 96, No 4 December 2002, s. 713-728.
25