XIII
Dwie różne Ameryki
Hiszpańska dominacja
i brazylijskie cesarstwo

Ameryka Łacińska przez cały niemal wiek XIX le-
żała na uboczu spraw, o których pisały gazety. Od
XVI wieku należała do korony hiszpańskiej (oprócz
Brazylii). Politycznie podzielona była na cztery wice-
królestwa (Now� Hiszpanię/ Now� Grenadę, Peru i La
Pl�ta) i cztery kapitanie generalne (Gwatemala, Kuba,
Chile i Wenezuela). Madrytowi dostarczała złota, sre-
bra, trzciny cukrowej, bawełny i tytoniu. Inwestycje
Hiszpanii na tym kontynencie - jak zreszt� wszędzie
- były niewielkie. Przeważała gospodarka rabunko-
wa w starym kolonialnym stylu. Ameryka miała przy-
nosić dochód. Najlepiej jak najmniejszym kosztem.

Do ludności miejscowej Hiszpanie odnosili się z wy-
niosłości�. Dyskryminowali nawet Kreolów (Hiszpa-
nów urodzonych w Ameryce), nie mówi�c już
o mozaice ras kolorowych, układaj�cej się w skompli-
kowan� hierarchię: Metysach i Mestykach (potomkach
ze zwi�zków hiszpańsko-indiańskich i hiszpańsko-




-murzyńskich), niżej sytuowanych mieszańcach Indian
i Murzynów (mulattos i zambos) i znajduj�cych się na
samym dole tej drabiny Murzynach.
W całej Ameryce Łacińskiej wielk� rolę w życiu
publicznym odgrywał Kościół. Zaludnienie - mimo
znacznej imigracji - było niewielkie. Na jeden kilo-
metr kwadratowy przypadało 3/4 osób.
Do arystokracji hiszpańskiej Kreole odnosili się nie-
chętnie. Jak mogli, starali się obchodzić zakazy handlu
z innymi krajami i żywo reagowali na wszystkie kry-
zysy polityczne, jakie przechodziła Hiszpania. Poder-
wali się więc w dobie wojen napoleońskich i w latach
1810-1811, wyst�pili pod hasłem suwerenności na-
rodu. W 1812 r. nast�piła hiszpańska kontrofensywa.
Powstania zduszono. Niebawem jednak nie zdołano
już zapobiec ani ogłoszeniu niepodległości Argentyny
(w 1816 r.)/ ani akq'i Wenezuelczyka Simóna Bolfvara,
który najpierw doprowadził do wyzwolenia Wene-
zueli i Kolumbii, a następnie (w 1819 r.) został prezy-
dentem republiki Wielkiej Kolumbii (w skład której
wszedł także Ekwador).

W 1820 roku powstanie ogarnęło Meksyk, a w 1821
roku niepodległość ogłosiły Nikaragua, Honduras,
Kostaryka, Salwador i Gwatemala. W tym samym ro-
ku niepodległość proklamowało najlepiej i najdłużej
bronione przez Hiszpanów Peru, które prawdziw�
wolność wywalczyło jednak dopiero w trzy lata
później, gdy w wielkiej bitwie pod Ayacucho (9 grud-
nia 1824 r.) pokonano siły hiszpańskie. Od tej chwili
- choć lokalne wojny trwały nadal - Ameryka hisz-
pańska była wolna.

Najważniejszym dla niej problemem stała się teraz
jedność wyzwolonych obszarów. Formalnie była to
idea powszechnie niemal popierana, faktycznie trud-
na do przeprowadzenia i mimo rozmaitych prób nie

153

urzeczywistniona do dziś. Rzeczników - i to zdol-
nych - miała ona wielu, na czele ze wspomnianym
już Simónem Bolfvarem. Brakowało jednak podstaw
materialnych takiego zjednoczenia i - co chyba jesz-
cze ważniejsze - odpowiednio licznej i zdetermino-
wanej warstwy społecznej, która byłaby nim zaintere-
sowana. Mimo więc starań Bolivara część Peru utwo-
rzyła w 1825 roku oddzieln� republikę (nazwan� na
jego cześć Boliwi�)/ a w 1830 roku Wielka Kolumbia
rozpadła się na trzy republiki: Kolumbię, Wenezuelę
i Ekwador.

Później jeszcze kilkakrotnie powracano do idei fe-
deracji, jeśli już nie całej Ameryki hiszpańskiej, to
przynajmniej niektórych jej części. Rezultat jednak za
każdym razem był podobny. Federacje (np. Stanów
Zjednoczonych Ameryki Środkowej) okazywały się efe-
merydami. Po władzę sięgali coraz to nowi dyktatorzy
(nosz�cy piękny tytuł caudiiio - wódz). Przewrót na-
stępował za przewrotem, a rz�dz�cy zmieniali się jak
w kalejdoskopie. Rekord należał do Meksyku, który
w latach 1830 - 1870 miał aż 26 szefów państwa. Ko-
staryka i Nikaragua miały w tym czasie po 20 prezy-
dentów, Wenezuela - 18, Peru - 16, zaś Kolumbia -
"tylko" 14.

Inaczej nieco potoczyły się losy dawnej kolonii por-
tugalskiej, Brazylii, utrzymuj�cej długo ściślejsze
zwi�zki z metropoli�. Do Brazylii właśnie uciekł z Por-
tugalii ksi�żę-regent Jan z dynastii Braganca i chc�c
pozyskać sobie Kreolów, ogłosił j� w 1815 roku Kró-
lestwem. Gdy po objęciu tronu w Lizbonie opuścił on
Amerykę, Kortezy portugalskie odmówiły równo-
uprawnienia Brazylii, co doprowadziło do wybuchu
tam powstania. Na czoło wysunięto młodszego
z Braganców, Pedro, który najpierw przyj�ł tytuł
"Nieustaj�cego i Konstytucyjnego Obrońcy Brazylii",

154

a w grudniu 1822 roku ten wielbiciel Bonaparteg
ogłosił się cesarzem. Marcin Kula podkreśla, że mc
narchizm w Brazylii narzucał się do pewnego stopni
z przyczyn "technicznych".
Chodziło bowiem o to, aby wobec kraju macierzy
stego stan�ć jak równy z równym. Trochę, co prawda
przesadzono (bo władca Brazylii nosił wyższy tytu
niż władca Portugalii), ale ostatecznie już w 1825 roki
Portugalia uznała niezależność Brazylii, a monarchii
Braganców istniała tam aż do 1889 roku, kiedy to Pe
dro n został usunięty.

Rok wczesnej zniesiono niewolnictwo. Wielcy wła
ściciele ziemscy byli oburzeni. Teraz już nawet on
woleli republikę, choć pojęcie o niej mieli dalece różn<
od naszego.

Znawcy przedmiotu stale podkreślaj�, że do dziejów
Ameryki Łacińskiej nie należy przykładać europejskie]
miary. Wojny o niepodległość nie były rewolucjami
burżuazyjnymi. Monarchie: brazylijska, meksykańska
czy zwłaszcza haitańska nie były tym samym, co mo-
narchie europejskie. Choć może to dziwić, trudno nawet
opisać grupy społeczne opowiadaj�ce się za niepod-
ległości� (M. Kula, T. Łepkowski). Niełatwo bowiem
uchwycić jakieś trwalsze struktury czy tendencje,
a przynajmniej trudno je wyrazić w pojęciach dla Eu-
ropejczyka zrozumiałych.

O ustroju społecznym decydowała wielka własność
ziemska. Fazenda w Brazylii, estancia w Argentynie i ha-
cienda w Meksyku to maj�tki o powierzchni trudno
nieraz wyobrażalnej. Uprawiano i eksportowano trzci-
nę, bawełnę, kakao, a także rozmaite szlachetne ga-
tunki drewna. Brazylia już pod koniec XIX wieku stała
się największym eksporterem kawy. W Gwatemali ka-
wa i banany stanowiły 95% całego eksportu, a w Sal-
wadorze sama tylko kawa około 90%. Wszędzie ol-
brzymi� rolę odgrywał obcy kapitał. Na razie jeszcze
nie północnoamerykański, na czele bowiem - i wła-
ściwie poza konkurencj� - stali Anglicy, których in-
westycje kapitałowe w samej tylko Brazylii sięgały
1162 min dolarów.

Meksyk - podobnie jak Brazylia - miał dwóch ce-
sarzy: Agustina I Iturbide (ogłoszonego cesarzem po
uzyskaniu niepodległości przez Meksyk w 1821 r.)
i wspomnianego już Maksymiliana I Habsburga, oba-
lonego w 1867 roku przez oddziały Garcii Juareza,
Indianina z plemienia Zapoteków, polityka i prawni-
ka, który został prezydentem republiki i stał się bo-
haterem narodowym Meksyku.
Po nim - z wybitniejszych - władzę obj�ł Porfi-
rio de la Cruz Dfaz, który miał wielkie zasługi, zwła-
szcza na polu kolejnictwa, ale podobnie jak Juarez nie
zdołał ustabilizować państwa i w 1911 roku padł ofia-
r� kolejnej rewoluq"i, która wyniosła następnego pre-
zydenta, obalonego po dwóch latach w kolejnym prze-
wrocie.

Nawalizm i panamerykanizm

Tempa rozwoju gospodarki Stanów Zjednoczonych
Ameryki Północnej nikt ze współczesnych chyba nie
przewidział. Skok po wojnie secesyjnej był prawdzi-
wie rewolucyjny: wydobycie węgla z 41 min ton w 1870
roku wzrosło do 517 min w 1913 roku, rudy żelaza
z 1,9 min ton do 31,5 min, a ropy naftowej z 3,4 min
ton w 1880 roku do 34 min ton w 1913 roku. Dodajmy
jeszcze, że towarzyszył temu równie gwałtowny roz-
wój kolejnictwa, koncentracja przemysłu i kapitału ban-
kowego, którego symbolem stał się bankier nowojor-
ski John Morgan.

156

W rolnictwie, zwłaszcza na południu, przemiany
były chyba nie mniej widoczne. Miejsce rozległych plan-
tacji zajęły farmy, ale produkcja bawełny rosła wolniej
i dopiero pod koniec wieku dwukrotnie przekroczyła
poziom z ostatniego roku przed wybuchem wojny.
Na zachodzie natomiast - pszenicznym i kukurydzia-
nym - obserwowano proces koncentracji w rolnictwie.
Kurczyła się drobna i średnia własność, rosły zaś po-
siadłości należ�ce do rozmaitych spółek.
W pejzażu społecznym coraz liczebniejsza stawała
się "nowa emigracja" - Polacy, Ukraińcy, Czesi, Wło-
si, Słowacy i Żydzi z Europy Środkowej. Osobne miej-
sce w tym tyglu zajmowali szczególnie liczni
(ok. 4 min już na przełomie wieków!) Irlandczycy.
Najłatwiej i najszybciej asymilowali się i amerykanizo-
wali Anglicy, Szwedzi i Niemcy, najtrudniej i najwol-
niej - przybysze z krajów słowiańskich i romańskich.

Kwestia społeczna miała tu inne niż w Europie
oblicze. Przede wszystkim dlatego, że robotnikom po-
wodziło się stosunkowo lepiej, a w dodatku istniały
naturalne wentyle bezpieczeństwa - stały dopływ
biednych imigrantów z Europy i przestrzenie Zacho-
du wci�gaj�ce odważnych i przedsiębiorczych. Pier-
wsi łatwo konstatowali poprawę swego losu, drudzy
natomiast uosabiali mit twardego, zahartowanego
w walce z przedwniościami losu jankesa.

Nikomu więc specjalnie nie przeszkadzało, że usta-
wodawstwo społeczne długo nie było jednolite. Po-
szczególne stany określały zazwyczaj maksimum go-
dzin pracy i miniumum zarobków. O resztę walczono
już bezpośrednio z pracodawcami, skuteczniej na ogół,
gdy skład narodowościowy robotników był jednolity,
a mniej skutecznie, gdy mieszany, złożony w dodatku
z ludzi nie władaj�cych językiem angielskim. Mimo
to już w 1886 roku udało się wywalczyć ośmiogodzin-

167

ny dzień pracy (na razie w niektórych gałęziach prze-
mysłu), co po fali strajków było niew�tpliwym sukce-
sem Amerykańskiej Federacji Pracy (American Fede-
ration of Labour), zrzeszaj�cej rozmaite zwi�zki za-
wodowe.

Cztery lata później zaczęła się w Ameryce "postę-
powa era" (Progressive Era) - dwudziestoletni okres
przebudowy systemu amerykańskiego, stopniowego
odchodzenia od zasad liberalnych i zwiększania inge-
rencji państwa w sprawy społeczne i gospodarcze. Do
1914 roku kontrol� objęto spółki i taryfy kolejowe, pro-
dukcję żywności i leków, federalny system kredytowy
i finansowy, inicjuj�c jednocześnie - tak ważne dla
robotników - prawo pracy i rozmaite zabezpieczenia
socjalne.

W życiu politycznym Ameryki po śmierci Abraha-
ma Lincolna mało było polityków, którzy mogli go
choćby przypominać. Zapewne daleki od tego ideału
był republikanin William McKinIey, który zmarł po-
strzelony przez anarchistę. Niewiele bliższy ideału był
jego partyjny kolega, który zapocz�tkował odwrót od
izolacjonizmu, laureat Pokojowej Nagrody Nobla
(w 1906 r.), Theodore Roosevelt, najbliższy zaś może
28 prezydent Stanów Zjednoczonych, popularny także
w Polsce "człowiek pokoju", kolejny laureat Pokojo-
wej Nagrody Nobla, demokrata Thomas Woodrow Wil-
son, który Amerykanom kojarzy się tyleż z I wojn�
światow�, co z reformami antymonopolowymi i ha-
słami Nowej Wolności (New Freedom).

Z końcem XIX wieku Ameryka była już na tyle
silna, że z tej siły zamierzała zrobić użytek. Nie zado-
walała się już pozycj� gospodarcz� na rynkach, ale
marzyła o odpowiadaj�cej jej pozycji politycznej w świe-
cie. Izolacjonizm zdawał się wyczerpywać sw� formu-
łę. Poci�gały drogi i bazy morskie, dalekie punkty
oparcia na Pacyfiku, Hawaje, pobliska Kuba i kontrola
nad całym Morzem Karaibskim, chętnie porównywa-
nym do Morza Śródziemnego. O konieczności takiego
zwrotu w polityce przekonywali nie tylko politycy.
Jego głównym rzecznikiem stał się kapitan (a później
admirał) Alfred Thayer Mahan, którego teoria nawali-
zmu stanowiła nie tylko głos za rozbudow� floty,
ale zarazem wskazywała koncepcje oraz obszary jej
użycia.

Uznanie, jakie szybko zdobyła doktryna Mahana,
dużo mówi o Ameryce przełomu stuleci i wiele po-
zwala zrozumieć z polityki amerykańskiej tamtej do-
by. Niewielk� wyspę w archipelagu Samoa uchwycili
Amerykanie już w 1878 roku i założyli tam stację wę-
glow� dla swojej floty. W 1898 roku sięgnęli po Ha-
waje i wyspę Guam w archipelagu Marianów, by
w 1899 roku powiększyć swe posiadłości na Samoa.

Kuba, należ�ca do Hiszpanii, interesowała Ame-
rykanów od dawna. Słynęła z uprawy trzciny cukro-
wej, któr� przetwarzały amerykańskie rafinerie cukru,
i produkcji cygar nie maj�cych sobie równych w świecie.
Z końcem ubiegłego wieku znana była także z bun-
tów, które Hiszpanie tłumili z coraz większym trudem
i coraz większym okrucieństwem - ku powiększaj�ce-
mu się oburzeniu Amerykanów, czytaj�cych o tym
wstrz�saj�ce relacje w prasie. W rezultacie rosły wśród
nich nastroje wojenne i wystarczył już tylko pretekst,
by słabej Hiszpanii "w imię wolności Kubańczyków"
wypowiedzieć wojnę.

Tym pretekstem był nieszczęśliwy przypadek: eks-
plozja na amerykańskim okręcie wojennym "Maine",
cumuj�cym w porcie w Hawanie (15 lutego 1898 r.).
Kongres, tak nieraz opieszały, tym razem zareagował
błyskawicznie. Szybko uchwalono kredyty na wojnę i mi-
mo postawy Hiszpanii gotowej do ustępstw użyto siły.

159

Wojna - przy tak ogromnej dysproporcji poten-
cjałów - trwała zaledwie kilka miesięcy (od kwietnia
do pocz�tku sierpnia tego roku) i skończyła się tak,
jak się skończyć musiała. Amerykanie zajęli nie tylko
Kubę, ale także Puerto Rico i Filipiny, wspieraj�c tam
powstańców walcz�cych przeciwko Hiszpanom. Na-
stępnie na konferencji paryskiej (w grudniu 1898 r.)
zmusili Hiszpanów do uznania niepodległości Kuby
i do odst�pienia Ameryce w ramach odszkodowań
wojennych wysp Puerto Rico w Antylach i Guam na
Pacyfiku, a za odstępne w wysokości 20 min dolarów
także okupowanych już de facto Filipin.

Z Kuby wycofali się Amerykanie dopiero w 1901
roku, zanim to jednak uczynili, dobrze zadbali o swoje
interesy. Kubę bowiem zwi�zali ze sob� gospodarczo
i politycznie, narzucaj�c niektóre zapisy w konstytucji
kubańskiej (tzw. poprawka Platta) i skłaniaj�c Kubę
do traktatu handlowego, który aż do 1934 roku dawał
im prawo do jej wył�cznej eksploatacji. Pozostawili
też na wyspie garnizony wojskowe, ulokowane w waż-
nych bazach morskich w Guantanamo i Bahia Honda.

Na Kubie, łami�c opór Kubańczyków, interwenio-
wali zbrojnie jeszcze kilkakrotnie. Podobnie było na
Filipinach, których ludność zrywała się do antyame-
rykańskich powstań. Ostatecznie zarówno Puerto Rico
(w 1900 r.)/ jak i Filipiny (w 1902 r.) stały się teryto-
riami zamorskimi Stanów Zjednoczonych - nie tylko
coraz aktywniejszych na Dalekim Wschodzie, ale i ma-
rz�cych o hegemonii na całej zachodniej półkuli.

Wobec Ameryki Środkowej i Łacińskiej rz�dy Sta-
nów Zjednoczonych długo nie umiały wypracować
jednolitej polityki. Już w ostatniej ćwierci XIX wieku
zrodził się panamerykanizm. Pojawiały się rozmaite
ogólnoamerykańskie iniq'atywy. Przewidywano obo-
wi�zkowy arbitraż, unię monetarn� i celn�, współpra-

160

cę pomiędzy uniwersytetami i najbardziej chyba wi-
domy znak zjednoczenia - linię kolejow�, ł�cz�c� Sta-
ny Zjednoczone przez Meksyk z Argentyn�. Z kilku
zorganizowanych konferencji i spotkań niewiele jed-
nak wynikało. Integracja nie postępowała, a polityka
"kanonierek" i "grubej pałki" Th. Roosevelta nie przy-
nosiła spodziewanych rezultatów. Nie pomogło nawet
rozszerzenie doktryny Monroego w 1904 roku i przy-
znanie Stanom Zjednoczonym prawa do interwencji
zbrojnej w Ameryce Łacińskiej. Wci�ż bowiem wysiłki
były niewspółmierne do efektów, choć relatywnie lep-
sze w Ameryce Środkowej, gorsze natomiast w Ame-
ryce Południowej. Niedocenione chyba oporu Latyno-
sów, a także wpływów angielskich w tym rejonie świa-
ta, przeceniono siły własne.

Ostatecznie za najważniejsz� uznano sprawę ka-
nału ł�cz�cego dwa oceany i zrobiono rzeczywiście
dużo, aby tej batalii nie przegrać. Najpierw chodziło
o to, żeby kanał budować bez Anglików, później zaś,
żeby wybudować go w optymalnym miejscu. Gdy pier-
wszy cel osi�gnięto już w 1901 roku, gwarantuj�c jed-
nak Anglikom wolność żeglugi, drugi rozstrzygnięto
po wielu wahaniach, rezygnuj�c z Nikaragui na rzecz
przesmyku panamskiego. Pozostało jeszcze doprowa-
dzić do oderwania Panamy od Kolumbii, czemu miała
służyć rewolta z 1903 roku, i można już było prokla-
mować niezależn� republikę panamsk�, w której in-
teresy USA były dobrze strzeżone, a budowa kanału
- otwartego ostatecznie w 1914 roku - nie natrafiała
na trudności.