Anna Szala
Sylwia Dziuba*
SYLWETKA PRACOWNIKA SOCJALNEGO W OPINII
BENEFICJENTÓW OR
RODKÓW POMOCY SPOŁECZNEJ
Praca socjalna stanowi okreS
lony wyraz odpowiedzialnoS
ci, jaką społeczeń-
stwo przyjmuje wobec jednostek i grup, które nie potrafią samodzielnie uporać
się z problemami funkcjonowania społecznego1. Reprezentantem społecznoS
ci
i zarazem osobą, która przyjmuje na siebie brzemię odpowiedzialnoS
ci za dru-
giego człowieka jest właS
nie pracownik socjalny. Ma on do wypełnienia swo-
istego rodzaju misję  staje się bezpoS
rednim wykonawcą polityki społecznej
państwa w zakresie pomocy ludziom biednym, zmarginalizowanym czy w in-
nym stopniu upoS
ledzonym w życiu społecznym. Jest on także reprezentan-
tem społeczeństwa i jego interesów, działa bowiem na rzecz ich prawa do god-
nego życia. Sytuacja ta stawia pracownika socjalnego przed wieloma dylema-
tami etycznymi, które stają się wyznacznikiem zarówno jakoS
ci S
wiadczonej
przez niego pracy, jak i osobistego spełnienia w zawodzie2.
W pracy pomocowej doS
ć częstym zjawiskiem jest niechęć ludzi do korzy-
stania z pomocy społecznej. Niezaspokojenie potrzeb wpływa w znacznym
stopniu na brak poczucia bezpieczeństwa, stąd też petenci pomocy społecz-
nej doS
ć często obawiają się niezrozumienia, potępienia czy odrzucenia3. Pro-
blemy te wiążą się ze społecznym wizerunkiem klienta i stygmatyzującym
efektem pomocy społecznej. Pomimo odpowiednich kwalifikacji zawodowych,
umiejętnoS
ci i doS
wiadczenia, pracownik socjalny nie zawsze traktowany jest
jako partner w procesie pomocowym. Wciąż jeszcze istnieją stereotypy na
temat pomocy społecznej i jej kadry, a bariery psychologiczne nie pozwalają
na osiągnięcie partnerskiego modelu współpracy. Z badań wynika, że w spo-
* Anna Szala, studentka II roku pedagogiki, Sylwia Dziuba, studentka I roku pedagogiki,
Studenckie Koło Naukowe Młodych Pedagogów, opiekun dr Beata Nowak.
1
T. Kamiński, Etyczne implikacje społecznego mandatu pracownika socjalnego,  Polityka
Społeczna 2000, nr 8.
2
Tamże.
3
K. Otrębska Popiołek, Człowiek w sytuacji pomocy. Psychologiczna problematyka przyjmo-
wania i udzielania pomocy, Katowice 1991.
147
łecznej hierarchii uczciwoS
ci i rzetelnoS
ci zawodowej pracownicy socjalni znaj-
dują się na odległym 19. miejscu4.
Według teorii naznaczania społecznego, korzystanie z tego typu pomocy
odciska na jednostce piętno. Klienci pomocy społecznej odbierani są jako oso-
by niezaradne życiowo, niesamodzielne, zdane na łaskę państwa, nieporadne,
bezwartoS
ciowe. Procedury systemu pomocy społecznej nie pozwalają także
na zachowanie anonimowoS
ci. Konsekwencją tego zjawiska jest utrata wiary
we własne siły, stres i frustracja, wstyd, upokorzenie, brak motywacji, nabyta
niezaradnoS
ć5.
Jednak problemy i trudnoS
ci wynikające z pracy socjalnej nie są zarezerwo-
wane wyłącznie dla osób korzystających z tej pomocy. W znaczącym stopniu
dotykają one samych pracowników socjalnych.
W 1994 r., w Katedrze Nauk Społecznych WSP w Bydgoszczy przeprowa-
dzono badania, których celem było m.in. okreS
lenie potrzeb, oczekiwań i trud-
noS
ci wynikających z wykonywania zawodu pracownika socjalnego. Badaniem
objęto 56 pracowników zatrudnionych w Miejskim OS
rodku Pomocy Społecz-
nej w Toruniu. Okazało się, że największe trudnoS
ci w pracy dotyczą zarówno
samych petentów, jak i organizacji pracy. Szczególny akcent położono na pro-
blemy w kontaktach z podopiecznymi, zwłaszcza gdy znajdują się oni pod
wpływem alkoholu oraz na zbyt dużą liczbę klientów przypadających na jedne-
go pracownika. Ponadto podkreS
lano często brak systemu komputeryzacji da-
nych, a także nadmierną biurokrację, znacznie ograniczającą i spowalniającą
pracę. Dla wielu pracowników socjalnych wykonywany zawód jest stresujący,
mało płatny, a przeciążenie obowiązkami odbija się negatywnie na ich życiu
osobistym6.
Liczne dylematy etyczne budzą także wartoS
ci, założenia i specyfika dzia-
łalnoS
ci zawodowej pracowników socjalnych. Koncentrują się one wokół trzech
zagadnień: praktyki bezpoS
redniej, polityki i programów pomocy społecznej
oraz rozbieżnoS
ci powstających pomiędzy osobistym a zawodowym systemem
wartoS
ci7.
W trakcie działań pomocowych należy pamiętać, że pomoc społeczna nie
może prowadzić do tzw. dylematu samarytanina. Pojęcie to wprowadzono dla
podkreS
lenia ujemnych skutków rozbudowanej pomocy społecznej i pracy so-
cjalnej. Pomoc ta obraca się zarówno przeciwko podmiotowi wsparcia, jak i jej
4
A. WiS
niewska-Mucha, Wokół statusu pracownika socjalnego,  Polityka Społeczna 1998,
nr 8.
5
T. Kax
mierczak, M. Łuczyńska, Wprowadzenie do pomocy społecznej, Katowice 1998.
6
A. Chrapkowska-Zielińska, Kwalifikacje i praca zawodowa pracowników socjalnych,  Polity-
ka Społeczna 1994, nr 8.
7
D. Zaworska-Nikoniuk, Dylematy systemu pomocy społecznej  perspektywa klienta i pra-
cownika socjalnego,  Wychowanie Na Co Dzień 2002, nr 2.
148
nadawcy. Pewien zakres pomocy jest potrzebny, lecz nie można pomóc bied-
nemu, nie czyniąc mu zarazem krzywdy. Człowiek otoczony systematyczną
i długotrwałą pomocą społeczną zachowuje się jak jednostka ubezwłasnowol-
niona. Aby nie dochodziło do tego typu nieprawidłowoS
ci, pracownik socjalny
powinien kierować się mottem: pomagam tobie tak, abyS
umiał sam sobie
pomóc8.
Wszystkie te problemy, z którymi borykają się pracownicy socjalni zwięk-
szają ryzyko wystąpienia zespołu wypalenia zawodowego. Początkiem tego
stanu jest wyczerpanie emocjonalne, objawiające się utratą energii, zmniejsze-
niem aktywnoS
ci, chronicznym poczuciem zmęczenia. W dalszych stadiach
do objawów tych dochodzi brak satysfakcji z wyników pracy, negatywna ocena
jej wyników, a nawet depresja i poczucie klęski9. Pamiętać zatem należy, że
 tylko z pracą silnych można dopomóc słabym (Bertold Brecht).
1. Metodologia badań.
Badania przeprowadzono w oparciu o metodę sondażu diagnostycznego, z użyciem
techniki ankiety. Dla potrzeb badawczych sporządzono narzędzie  kwestionariusz
ankiety własnej konstrukcji, który zawierał pytania zamknięte i otwarte.
Badaniu ankietowemu poddano 40 petentów oS
rodków pomocy społecznej,
działających na terenie gminy ZamoS
ć. Dobór próby miał charakter celowo-
losowy.
WS
ród petentów pomocy społecznej objętych badaniem najliczniejszą gru-
pę stanowią osoby w wieku poniżej 35 lat (40,0%). Kolejną kategorię wiekową
tworzą osoby w wieku 35-46 lat (30,0%) i powyżej 46 lat (30,0%).
Analiza wstępnych danych dotyczących wykształcenia oraz struktury ro-
dziny wykazała, iż wS
ród osób badanych przeważają osoby posiadające wy-
kształcenie podstawowe lub zawodowe (85,0%), wykształceniem S
rednim legi-
tymuje się zaledwie 15,0% respondentów. W większoS
ci przypadków są to
osoby zamężne/żonate (68,5% badanych), choć liczną grupę stanowią także
osoby stanu wolnego (31,5%). SpoS
ród ogółu badanych 70,0% korzysta z po-
mocy udzielanej przez oS
rodki pomocy społecznej ponad 3 lata, co 5. badany
przyznaje, że okres ten mieS
ci się w przedziale 1-3 lata, natomiast co dziesiąty
ankietowany otrzymuje wsparcie mniej niż 1 rok. Osoby badane zwracają się
najczęS
ciej po pomoc 1 raz w miesiącu (55,0%), bądx
 jak sami przyznają 
sporadycznie (45,0%), przy czym 70,0% z nich otrzymuje pomoc finansową,
8
M. Orłowska, L. Malinowski (red.), Praca socjalna w poszukiwaniu metod i narzędzi, War-
szawa 2000.
9
E. Binięda, Zespół  wypalania się nauczycieli, [w:] Cz. Kosakowski, M. Zaorska (red.),
Dziecko o specjalnych potrzebach edukacyjnych, Toruń 2000.
149
pozostali pomoc rzeczową (30,0%). Informacje o możliwoS
ci uzyskania pomo-
cy w tego typu instytucji, osoby badane uzyskały z dwojakich x
ródeł - od zna-
jomych (co 4 badany) oraz rodziny (75,0% ankietowanych).
Bezinteresowna pomoc i udzielanie wsparcia ludziom, którzy naprawdę tego
potrzebują, jest niewątpliwie odpowiedzialnym i godnym podziwu zajęciem.
Pracownik socjalny  z racji wykonywanego zawodu  powinien posiadać sze-
reg cech, które są niezbędne w pracy z osobami pokrzywdzonymi przez los,
nieporadnymi, zagubionymi.
Zdaniem respondentów osoba pracująca w tym zawodzie powinna być: miła
(22,7%), uczciwa (22,7%), służyć wsparciem i pomocą (22,7%), obiektywna
(12,6%), sumienna (9,7%), a także życzliwa (4,8%) i dobra (4,8%). WS
ród od-
powiedzi znalazły się również cechy takie, jak: skromnoS
ć, wrażliwoS
ć, mą-
droS
ć czy rozsądek. Jeden z respondentów stwierdził:  pracownik socjalny po-
winien posiadać trochę serca , z kolei inna osoba uznała, że  powinien intere-
sować się wszystkim tym, co dotyczy podopiecznego .
Zdaniem większoS
ci badanych (68,5%) iloS
ć osób pracujących w instytucji
pomocy społecznej jest wystarczająca, pozostała częS
ć natomiast przyznała,
że pracowników socjalnych jest stosunkowo mało. Optymistyczny jest także
fakt, że 65,0% respondentów przyznało, iż pracownicy socjalni są kompetentni
w wykonywanej przez siebie pracy. Ponad 3 z nich pozytywnie oceniło służbę
pracowników socjalnych, twierdząc, że dobrze znają swoje prawa i obowiązki.
Pozytywnie oceniono również pracowników socjalnych pod względem udziela-
nia odpowiedzi na nurtujące petentów pytania. Aż 85,0% badanych potwierdziła
fakt, że pracownicy zawsze służą wsparciem i rozmową, ponieważ to należy
do ich obowiązków. Zaledwie 5,0% przyznało, iż pracownicy okazują lekcewa-
żący stosunek wobec potrzebujących. Również przy ocenie dyspozycyjnoS
ci
zawodowej, w skali 1-5 (gdzie 5 miało wartoS
ć największą), 45,0% ankietowa-
nych wyceniło dyspozycyjnoS
ć pracownika socjalnego wysoko.
Na pytanie odnoS
nie równego i sprawiedliwego traktowania petentów przez
pracowników socjalnych 40,0% badanych uznało, iż pracownicy w taki sam
sposób traktują wszystkich potrzebujących. Pozostali badani nie potrafili jed-
noznacznie ustosunkować się do odpowiedzi (30,0%), bądx
byli przeciwnego
zdania (30,0%). Tu pojawiły się negatywne wypowiedzi typu:  moi sąsiedzi ko-
rzystają z większych zasiłków ,  zależne jest to od pozycji społecznej i kon-
taktów osobistych ,  w niektórych przypadkach są niesprawiedliwi , czy też
zarzut, że pracownicy socjalni  kierują się znajomoS
ciami .
Cieszy fakt, że 90,0% osób badanych nigdy nie zostało x
le potraktowanych
przez pracownika socjalnego. Pozostali ankietowani (10,0%) uznali zjawisko
złego traktowania klientów za częste, jednak nie potrafili podać konkretnej sy-
tuacji o tym S
wiadczącej. Z pracy wykonywanej przez pracowników socjalnych
zadowolonych jest 60,0% badanych petentów, pozostali natomiast nie mają
150
zdania na ten temat. Dodać tu należy, że żaden z respondentów nie udzielił
odpowiedzi przeczącej.
Reasumując  zawód pracownika socjalnego jest pewnego rodzaju powoła-
niem  służbą potrzebującym, którzy w sytuacji poważnego kryzysu, proble-
mów natury materialnej czy psychicznej zwracają się po poradę, wsparcie, cie-
płe słowo.
Wykonując ten zawód, pracownik socjalny przyjmuje na siebie odpowie-
dzialnoS
ć za człowieka, który nie potrafi poradzić sobie z trudnoS
ciami dnia
codziennego - za człowieka, który wymaga fachowej pomocy. Stąd też nie
każdy posiada cechy i dyspozycje osobowoS
ciowe, które upoważniają go do
pracy w tym zawodzie. Pracownika socjalnego powinna cechować przede
wszystkim życzliwoS
ć, empatia, zrozumienie, ale także zdecydowanie i deter-
minacja. Ponadto powinna być to osoba stabilna emocjonalnie i odporna psy-
chicznie, bowiem problemy, z jakimi borykają się podopieczni, z czasem stają
się jej problemami, w które angażuje się często kosztem życia osobistego.
Społeczeństwo wymaga, aby pracownik socjalny był nieomylny, wszechwie-
dzący i potrafiący rozwiązać każdy problem. Jednak jest to tylko człowiek, którego
dodatkowo ograniczają przepisy prawne. I o tym nie należy zapominać.
Bibliografia
Binięda .: Zespół  wypalania się nauczycieli. [w:] C. Kosakowski, M. Zaorska (red.):
Dziecko o specjalnych potrzebach edukacyjnych, Toruń, 2000.
Chrapkowska-Zielińska A.: Kwalifikacje i praca zawodowa pracowników socjalnych.  Po-
lityka Społeczna , 1994, nr 8.
Kamiński T.: Etyczne implikacje społecznego mandatu pracownika socjalnego.  Polityka
Społeczna , 2000, nr 8.
Kax
mierczak T., Łuczyńska M.: Wprowadzenie do pomocy społecznej, Katowice, 1998.
Orłowska M.,Malinowski L. (red.): Praca socjalna w poszukiwaniu metod i narzędzi. War-
szawa, 2000.
Otrębska-Popiołek K.: Człowiek w sytuacji pomocy. Psychologiczna problematyka przyj-
mowania i udzielania pomocy. Katowice, 1991.
Sterna B., Sterna W.: Jak powstaje uzależnienie od pomocy społecznej.  Praca Socjalna ,
2000, nr 2.
WiS
niewska-Mucha A.: Wokół statusu pracownika socjalnego.  Polityka Społeczna , 1998,
nr 8.
Zaworska-Nikoniuk D.: Dylematy systemu pomocy społecznej  perspektywa klienta i
pracownika socjalnego.  Wychowanie Na Co Dzień 2002, nr 2.
DzU, Nr 64, rozdz.2, art.116.
151