72. Przedstaw podstawowe założenia filozofii H. Bergsona. Scharakteryzuj główne kierunki etyki antycznej.
Henri Bergson (1859-1941) był francuskim filozofem i ewolucjonistą, profesorem College de France, zdobywcą Nagrody Nobla (literatura).
Bergson był przede wszystkim filozofem życia, dopuszczał więc możliwość syntezy: subiektywności człowieka (w poznawaniu świata) i obiektywności pozaludzkiej, ale nie na drodze pojęciowego myślenia, lecz dzięki intuicji - co nosi miano intuicjonizmu. Myślenie pojęciowe bowiem zniekształca świat, niszczy całą płynność rzeczywistości dzieląc, klasyfikując ją ze względu na wymogi ludzkiej praktyki, gdyż rozum interesuje jedynie to, co jest ważne dla działania. Rozum jest dyskursywny, jest werbalny. Intuicja natomiast jest poznaniem bezpośrednim, odbywającym się bez pojęć i słów, gdyż polega na utożsamieniu się z przedmiotem, rozumieniu go od wewnątrz w jego niepowtarzalności i w ruchu. Efekty takiego poznania nie mogą być przekazane innym, gdyż przez akty komunikacyjne (słowa) doszłoby do takiego samego zniekształcenia. Tym samym filozofia jest sprawą właściwie woli, zdolnością do wypracowania w sobie odpowiedniej postawy, natomiast wiedza semantyczna czy historyczna jest właściwie czymś drugorzędnym. Przeciwieństwem intuicji jest analiza.
Filozofia Bergsona odnosiła się wrogo do materializmu i mechanicyzmu: ewolucję napędza nie ślepy mechanizm doboru naturalnego, lecz siła twórcza (fr. elan vital), pewien popęd życiowy nie znany naukom przyrodniczym, do którego można dotrzeć tylko przy pomocy intuicji (koncepcja ta stała się przyczyną wciągnięcia kilku jego książek na kościelny indeks ksiąg zakazanych).
Bergson uprawiał przede wszystkim krytyk poznania, zauważył, że każdy akt poznawczy bazuje na jakichś przedzałożeniach, często nie uświadamianych, co było bez wątpienia cennym spostrzeżeniem. Niestety filozofia Bergsona w swej duchowej warstwie nie wytrzymała próby czasu, podobnie jak duchowa interpretacja ewolucji. Warto pamiętać, że krytykując poznanie pojęciowe Bergson tak naprawdę krytykował kulturę, która odrywa człowieka od natury.
Scharakteryzuj główne kierunki etyki antycznej.
Kwestią etyki zajmowano się w II i III okresie filozofii starożytnej (czyli po okresie filozofii przyrody). Zasadniczym zagadnieniem II okresu były pytania: czym jest prawdziwe dobro? i czy można się go nauczyć?
Za twórcę etyki uważa się dzisiaj Sokratesa, który wyodrębnił dobra moralne i wyniósł je ponad inne dobra. Greckiemu relatywnemu pojęciu „cnota” (cnota była różna np. dla kobiet i mężczyzn, starych i młodych) oznaczającemu dzielność, sprawność nadał nowe powszechne znaczenie, nazywając „Cnotą” zalety uniwersalne takie, jak: sprawiedliwość, odwaga i opanowanie. I właśnie cnoty dotyczą trzy podstawowe tezy Sokratesa:
- cnota jest dobrem bezwzględnym - ponieważ wywodzi się z samej natury rzeczy, a nie z praw człowieka
- cnota wiąże się z pożytkiem i szczęściem - ponieważ cnota jest najwyższym dobrem, a tylko to, co jest dobre może być pożyteczne i dać prawdziwe szczęście
- cnota jest wiedzą - wszelkie zło lub brak woli do czynienia dobra ma swoje źródło w niewiedzy (chodzi tu o wiedzę etyczną, a nie przyrodniczą); człowiek cnotę nabywa, nie rodzi się z nią. Jest to stanowisko intelektualizmu etycznego.
Uczeń Sokratesa Platon był początkowo kontynuatorem intelektualizmu etycznego, lecz z czasem przekonał się, że cnota nie tylko od rozumu zależy. Uznał on (czerpiąc z dorobku Pitagorasa), że trzem częściom duszy muszą odpowiadać trzy cnoty: części rozumnej - mądrość, impulsywnej - męstwo, pożądliwej - panowanie nad sobą, a wszystkie części spaja czwarta cnota - sprawiedliwość. Z tej harmonii płynie czysta radość…
Jednakże jądro platońskiej etyki tkwiło w podziale świata na idealny i realny. Początkowo głosił wyrzeczenie się dóbr doczesnych, ale z czasem uznał ich konieczność tworząc następującą teorię etyczną:
- dobra stanowią hierarchię
- szczytem hierarchii jest dobro idealne: idea dobra (dążenie do idealnego dobra Platon
nazywa cnotą)
- dobra realne są początkiem i nieuniknionym etapem w drodze do szczytu.
Np. miłość zmysłowa wg Platona była szczeblem do miłości nadzmysłowej.
Arystoteles w przeciwieństwie do platońskiej idei dobra uważał, że nie ma innego dobra niż realne. Platon stawiał sobie cele transcendentne, Arystoteles szukał celów osiągalnych. Etyka Platona była dedukcyjna, Arystotelesa empiryczna.
Ostatni wielki tego okresu pytał o naturę dobra przez ustalenie realnych celów ludzi, a ludzie stawiają sobie różne cele - wyższe i niższe; wyższe są te dla których niższe cele są środkami. Najwyższym celem jest ten, który nie jest już do niczego środkiem i jest on jednocześnie najwyższym dobrem osiągalnym. Arystoteles za takie dobro uznawał eudajmonię, którą rozumiał jako doskonałość jednostki. W pracy czysto teoretycznej eudajmonia może być zupełna, ale człowiek nie może żyć tylko teorią, dlatego w praktyce najlepiej sprawdza się „doktryna środka”: cnót jest tyle, ile właściwych człowiekowi czynności, bo każda czynność ma swoją cnotę; np. gdy człowiek ma do czynienia z dobrami zewnętrznymi - cnotą jest hojność (mieszcząca się między skrajnościami: skąpstwem a rozrzutnością); inny przykład: człowiek ma do czynienia z lękiem - cnotą jest męstwo („w środku” między tchórzostwem a brawurą, zuchwalstwem).
Zasadną cechą etyki hellenistycznej (III okres) była jej zależność między dobrem a szczęściem (nie była ta zależność obca równieżfilozofom II okresu) tzn. dobrem najwyższym i celem najwyższym było szczęście. Z powodu zainteresowania tymi zależnościami etyka antyczna udzielała rad, jak osiągnąć szczęście, nie posługiwała się zaś formą nakazu czy obowiązku, w ścisłym tych słów znaczeniu.
Jednakże mimo wspólnego punktu wyjścia, powstało kilka różnych systemów etycznych gwarantujących osiągnięcie szczęścia. Najbardziej znane szkoły to stoicy i epikurejczycy.
Pierwsi twierdzili, że szczęścia nie można sobie zapewnić, póki jest zależne od zewnętrznych okoliczności. Są tylko dwie drogi, by je sobie zapewnić: albo zewnętrzne okoliczności opanować albo uniezależnić się. Ponieważ nad światem nie można zapanować, należy zapanować nad sobą. Stąd aby wszystko mieć, trzeba się wszystkiego wyrzec - to jest trudny, ale jedyny sposób. Wyrzec się namiętności i żyć w zgodzie z naturą (utożsamianą z rozumem).
Drudzy z kolei uważali za Epikurem, że szczęście polega na doznawaniu przyjemności, a nieszczęście na doznawaniu cierpień. Postulowany hedonizm łączył się w epikureizmie z kultem życia, które było przez tę szkołę uznawane za dobro jedyne naprawdę dane człowiekowi na własność. A ponieważ to dobro jest tylko epizodem na tle wiecznej przyrody, trzeba jego używać od razu - na przyszłe bytowanie nie ma co liczyć. Przyjemności są: fizyczne i duchowe. Nie ma przyjemności szlachetniejszych, są tylko mniej lub bardziej przyjemne.
73. Przedstaw podstawowe założenia fenomenologii. Wyjaśnij różnice między monizmem a dualizmem. Wskaż na konkretne przykłady.
Fenomenologia - ukształtowała się w XIX w., podstawowe zasady sformułował Franz Brentano mówiąc, że głównym celem wysiłków filozofów powinno być poznawanie fenomenów, czyli tego wszystkiego, co jest bezpośrednio dane. Natomiast rozwinął tę orientację filozoficzną Edmund Husserl w pracy pt. ”Badania logiczne” stając się źródłem inspiracji dla całej szkoły. Metoda fenomenologiczna polega na opisie i oglądzie tego, co i jak dane. Jest to metoda filozofowania, która odbiega od codziennych sposobów orientowania się w rzeczywistości, tzn. nie przyjmuje żadnych założeń. Otóż w sposób naturalny orientując się we świecie zawsze coś zakładamy, snujemy domysły, teorie, spekulacje. Fenomenologia nawołuje do ich odrzucenia po to, by przyjrzeć się światu takim, jaki on jest; by powrócić do rzeczy samych. Dla fenomenologii ważnym pojęciem jest intencjonalność, zapożyczone przez Husserla od swojego nauczyciela Franza Brentany. Według Brentany intencja jest relacją łączącą umysł, świadomość z treścią lub przedmiotem. Relacja intencjonalna składa się z dwóch członów: noezy i noematu. Noeza to akt świadomościowy, a noemat - przedmiot dany w tym akcie. Brentano przypisywał intencjonalność wszystkim stanom umysłowym. Husserl zaś zauważył, że tak nie jest, gdyż niektóre stany nie są intencjonalne: np. ani nastrój, ani stan ducha nie są na nic nakierowane.
W poznaniu fenomenologia wyróżnia 3 elementy:
- rzecz w sobie, przedmiot poznawczy
- podmiotowy, subiektywny czy psychiczny akt poznawczy
- logikę pojęć czyli prawd
Program fenomenologii:
- należy ustalić, co w naszej świadomości jest bezpośrednio dane, wyodrębnić to, od tego, co jest konstrukcją umysłu. Jako wynik otrzymamy to, co oczywiste. W spostrzeżeniach dane są nie wrażenia, lecz rzeczy. W innych jeszcze inne rzeczy. To pozwala wysunąć wniosek: jest dużo więcej przedmiotów. Bo dane są nie tylko rzeczy, ale i stany rzeczy, to że mają one właściwości, stosunki. Stany rzeczy są przedmiotem naszych aktów poznawczych, uczuć, pragnień. Dane są rzeczy jednorazowe i stałe, realne i idealne.
- przyjąć, że do ustalenia tego, co bezpośrednio dane zbędne są rozumowania (dedukcja, indukcja), bo są narzędziami pośredniego dochodzenia do prawd, nie bezpośredniego ich ujawnienia. Fenomenologia zajmuje się przedmiotami „idealnymi”, „wiecznymi”
Aby fenomenologia mogła sprostać swoim zadaniom musi być:
- nauką „bez założeń”, aby mogła być podstawą dla wszystkich innych nauk,
- nauką bez konstrukcji, stwierdzającą tylko to co oczywiste,
- nauką „eidetyczną” tj. badającą zjawiska nie w ich konkretności, ale w ich przedstawieniu istotnościowym. Nie chodzi o to, gdzie dana rzecz istnieje, dlaczego istnieje, czy w ogóle istnieje; trzeba pytać: jakie ma właściwości i jeśli istnieje to jaka jest jej istota.
- „redukcją fenomenologiczną”, wyłączeniem wszystkiego, czego istnienia nie gwarantuje sam proces poznawczy. Należy przejść do faktycznej ogólności, do ogólności charakterystycznej dla istot.
Wyjaśnij różnice między monizmem a dualizmem. Wskaż na konkretne przykłady.
Monizm to filozoficzny pogląd uznający naturę wszelkiego bytu za jednorodną. Natomiast charakter dualistyczny ma każde zapatrywanie postulujące istnienie dwu rodzajów rzeczy tam, gdzie inni dopatrują się tylko jednego (monizm).
Najszerzej znanym przykładem takiej opozycji jest dualizm kartezjański (czyli pogląd głoszący substancjalną odrębność ciała i umysłu; jaźń w sposób przygodny związana z jakimś ciałem, jest samoistna i zdolna do samodzielnego istnienia) jako przeciwstawny monizmowi - bądź w jego odmianie idealistycznej (uznaje on wtedy jedynie umysł) bądź w bardziej powszechnej wersji fizykalistycznej, wcześniej zwaną materialistyczną (uznaje jedynie ciało czy materię).
Inne przykłady:
- Filon z Aleksandrii, przedstawiciel filozofii żydowsko-greckiej: miał jeden tylko przedmiot prawdziwego zainteresowania - Boga (w tym pojęciu łączył własności greckiego absolutu z własnościami żydowskiego jedynego Boga); punkt wyjścia jego filozofii był skrajnie dualistyczny, tzn. Bóg i świat były to przeciwieństwa podstawowe (podejście charakterystyczne dla ówczesnej myśli), duch i materia stanowiły przeciwieństwo drugie, a dobro i zło - trzecie. Cel zaś filozofii był na wskroś monistyczny - odnalezienie jedności każdego z trzech przeciwieństw. Z racji zainteresowań filozofa był to monizm spirytualistyczny, czyli z Boga pochodziło wszelkie stworzenie (w tym świat), z ducha materia, z dobra zło, ogółem z bytu doskonalszego byt mniej doskonały
- spór o naturę Jezusa Chrystusa: Kościół rzymskokatolicki uznaje dualizm natury Chrystusa (boską i ludzką), a Kościoły koptyjski i abisyński jej monofizytyzm (tylko boska natura)