MALARSTWO NIDERLANDZKIE XV WIEKU

Bibliografia:
Janos Vegh, Malarstwo Niderlandzkie XV wieku, Warszawa 1977.

Istota osobowości malarzy niderlandzkich, niezależnie od indywidualnych znamion stylu,
sprowadza się do umiejętności przedstawienia z wielkim artyzmem realnej rzeczywistości w
obrazach.
Bogactwo szczegółów nie prowadzi nigdy w obrazach niderlandzkich do zamieszania, chaosu.
Malarze niderlandzcy posiadali niezwykłą umiejętność utrzymania precyzyjnego porządku w
przedstawianym przez siebie świecie.

W latach 1420-1500 miał miejsce szczególny rozkwit malarstwa flamandzkiego; w głównych
ośrodkach miejskich Flandrii i Brabancji, a także w hrabstwie Holandii oraz biskupstwach Liège i
Utrechtu rozwinęła się oryginalna sztuka, która zerwała z estetyką dominującą w XIII i XIV wieku,
torując drogę nowemu naturalizmowi.
Niderlandy obejmowały rozległe terytorium, które książęta Burgundii zjednoczyli przede
wszystkim na drodze małżeństw dynastycznych. Położyli także kres sporom między małymi
państewkami i miastami bez konieczności ograniczania ich praw i swobód. Przyczyniło się to do
szybkiego rozwoju ekonomicznego.
Miasta Niderlandów stały się także głównymi ośrodkami rozwoju artystycznego. Dzięki
aktywnemu i hojnemu mecenatowi pozycja artystów uległa radykalnej poprawie.
Najsłynniejsi twórcy byli malarzami nadwornymi lub też byli mianowani głównymi malarzami
miast, w których pracowali.
Nie mniej istotne były zlecenia realizowane dla mecenasów zagranicznych, w szczególności
włoskich (Arnolfini, Il Magnificio).

Rozwój idei i myślenia w średniowieczu, który umożliwił rozkwit sztuki niderlandzkiej w XV

wieku.

wczesne średniowiecze – rezerwa w przedstawianiu form pięknych, zamiast samej fromy
przedmiotu, artyści ukazywali kilka z jedgo cech charakterystycznych

XIII wiek – ukształtowanie przekonania, iż nie tylko świat ducha jest godny uwagi artystów ale
także człowiek i natura (dzieła Boga, a więc uczestnicy kryjącego się w nim piękna)

XIV wiek - coraz więcej pięknych przedstawień człowieka i natury (z pewnością wpływ
nominalistycznego nurtu filozofii scholastycznej – nowy sposób myślenia, w miejsce ogólnych pojęć
głoszono konkretność pojedyńczych rzeczy, co stanowiło zachętę do szczegółowej analizy
przedmiotów otoczenia)

*Panofsky badał Jana van Eycka, Panofsky uważał, że najważniejszym problemem w badaniu dzieł
sztuki jest odczytanie ich symbolicznej treści (szkoła ikonologiczna). Kategoria “disguised
symbolism”.

*
malarze niderlandzcy – pojęcie szersze
malarze flamandzcy – pojęcie węższe (zawiera się w niderlandzkich)

W tworzeniu efektów realistycznych wspomagała malarzy rozwinięta przez nich nowa technika
malowania farbami olejnymi i coraz większa popularność obrazów tablicowych.

Badania perspektywy (równolegle w Niderlandach i Italii, ale w inny sposób):

Niderlandy – umiejętność oddawania głebi perspektywicznej przez szeregowanie poszczególnych
motywów pejzażowych jednego za drugim.

Italia – zwrócenie ku prawom geometrii i z jej pomocą ustalenie teoretycznego modelu konstrukcji
perspektywy linearnej, opartej na zdążających do punktu zbiegu liniach prostopadłych do
płaszczyzny obrazu.

MELCHIOR BROEDERLAM (Mistrz z Ypres)
Czynny 1394 – 1409

Tworzył w stylu francusko – flamandzkim.
Przywiązywał wagę do wdzięku linearnej struktury kompozycji (paryskość).
Głównym przedmiotem jego zainteresowania był problem usytuowania postaci w przestrzeni:
wśród geometrycznych form architektonicznych czy też w zamkniętym skałami pejzażu.
Postawił przed sobą nie znany dotąd problem kształtowania przestrzenii w malarstwie.

Źródło stylu Mistrza z Ypres upatrywane w sztuce włoskiej – malarstwo sieneńskie.
(inspiracje Ambrogiem Lorenzettim, Bartoldo di Fredim)

Nie wykształcił uczniów, ani nie stworzył własnej szkoły.

“Ofiarowanie w świątyni i ucieczka do Egiptu” 1394-1399

Zamówienie na dwa skrzydła ołtarza od Filipa Śmiałego (książe burgundzki) do klasztoru Kartuzów
w Champol.

GOTYK MIĘDZYNARODOWY LAT OK. 1400

Styl rozwijający się na terenach nie dających się wyraźnie określić.
Artyści czescy i włoscy, niemieccy i francuscy odegrali w jego kształtowaniu role niemal
równorzędne, stąd też często dzieła powstałe w miejscach znacznie od siebie oddalonych wykazują
uderzające podobieństwo.
Mecenasami oraz zleceniodawcami były najczęściej dwory książęce i wyższa szlachta. Finezję tego
stylu, a nawet jego przerafinowanie zwyko się tłumaczyć arystokratycznym zamiłowaniem do
elegancji, wytworności, przepychu, jakkolwiek formy pozostawały niezmienione i w tych
przypadkach, gdy zamawiającym był mieszczanin lub jakaś organizacja społeczna.
Popularność wyrobów złotniczych w tym okresie.

Malarze flamandzcy oddalali się od estetyki stylu międzynarodowego, opartej na arystokratycznym
idealizmie i stereotypowym formalizmie gotyckiej linii. W ich miejsce zaproponowali zbliżenie się
do rzeczywistości, eksplorację materialnego piękna i harmonii kształtów poprzez zastosowanie
drobiazgowej techniki opartej na wnikliwej obserwacji. Obrazy mistrzów niderlandzkich miały
wiele cech gotyckich, jednak oferowały nową wizję świata.

Rozkwit iluminatorstwa (od połowy XIV wieku do lat 1415-20). Około roku 1400 pojawiają się
całostronicowe iluminacje o rozmiarach bliskich małym obrazom tablicowym np. Mistrz
Godzinek Maréchal de Boucicaut.

Mistrz Godzinek Maréchal de Boucicaut

Malarz często identyfikowany z artystą brugijskim Jacques Coënem.

Główne dzieło wykonał w latach 1405 – 1408 na zamówienie Jeana Meingre (określany mianem
Maréchal de Boucicaut).
Malarz ten w pełni świadomie stosuje perspektywę powietrzną dla wywołania wrażenia przestrzeni.
Źródło światła umieszcza zazwyczaj w formie złotego strumienia promieni tryskającego ze środka
lub skraju sklepienia niebieskiego, co oromnie zwiększyło dekoracyność miniatur, lecz zmniejszyło
głębię przestrzeni, wzmacniając raczej efekty płaszczyznowe.

Bracia Limburg (3 braci: Pol, Jan, Herman)

Miniatury w słynnej księdze Très riches heures du duc de Berry (średniowieczny rękopis)
*Księgi Godzinek to specjalny, późnośredniowieczny rodzaj modlitewników dla ludzi świeckich,
będący odpowiednikiem brewiarza. Modlitwy złożone głównie z fragmentów psalmów
dostosowane były do roku kościelnego, i towarzyszył im kalendarz oraz miniatury przedstawiające
w krajobrazie ludzi zajętych czynnościami charakterystycznymi dla poszczególnych miesięcy.

W większości kompozycji występuje jakiś włoski motyw renesansowy, jednak calość utrzymana
jest w konwencjonalnym stylu późnego gotyku.

Dzieło Braci Limburg jest o wiele bardziej wysmakowane estetycznie niż dzieła Mistrza Boucicaut,
jednak to ten drugi był o wiele bardziej nowatorski (jako pierwszy zastosowal pewne zabiegi
malarskie).
Dzieło sztuki dworskiej w duchu gotyku międzynarodowego.
Wydobywanie nastroju pejzażu.

MISTRZ Z FléMALLE (utożsamiany z Robertem Campin)
ur. 1379 – zm. 1444-7

Przez dłuższy czas sądzono, że anonimowy Mistrz z Flémalle, autor trzech kwater ołtarzowych,
przechowywanych we Frankfurcie, to Roger van der Weyden w swym młodzieńczym okresie. Dziś
wiadomo, iż Roger był uczniem Mistrza z Flémalle (Roberta Campin).
Robert Campin był więc pierwszym malarzem z nowej generacji flamandzkiej, którego nazwisko
jest nam znane.
Pierwsze prace Campina należą jeszcze do tradycji franko-burgundzkiej. Szczególnie silnie
odczuwalne są w nich wpływy Melchiora Broederlama.
Jednak styl Campina oddala się stopniowo od postulatów gotyku międzynarodowego i wzbogaca
się o poszukiwania nowego realizmu, dalekiego od dworskiej idealizacji, natomiast przesycone
swojskością.
Pojawienie się jego dzieł naznaczyło koniec panowania gotyku międzynarodowego i początek
szkoły flamandzkiej, która w XV wieku zdobyła tak wielką sławę.

“Boże Narodzenie” 1420-1425

“Ołtarz z Mérode” ok. 1425 (Ołtarz Zwiastowania)

Idea przedstawiania Zwiastowania we wnętrzu
zrodziła się na terenie Italii. Także siedząca na
ziemii Maria pojawiała się często w malarstwie
włoskim dla podkreślenia jej pokory.
Połączenie jednak typu ikonograficznego
“Madonna dell'Umilità” z ukazującym się w
komnacie aniołem należy już do zdobyczy
malarstwa flamandzkiego.

Fundator ołtarza – Ingelbrechts z Mechelen

“Ołtarz von Werl” 1438

JAN VAN EYCK (problem istnienia jeszcze brata Huberta praktycznie nierozwiązany)

Istnienie Huberta problematyczne. Hubert najprawdopodobniej jest “postacią legendarną”.

“Ołtarz Gandawski” 1432 – przed 1434

Ołtarz ten porównuje się do do
średniowiecznej summy teologicznej: zawiera
bowiem równie bogatą i wielowarstwową sumę
prawd wiary.

“Madonna w Kościele” 1425-30

Jan van Eyck był nadwornym malarzem księcia Burgundii – Filipa Dobrego.

“Madonna kanclerza Rolin” 1433

“Madonna kanonika van der Paele” 1436

“Portret małżeństwa Arnolfinich” 1434

Jakkolwiek wpływy Van Eycka oddziałaly szeroko, artysta jednak nie znalazł naśladowców w
dosłownym tego słowa znaczeniu. Wyjątkiem był jedynie Petrus Christus, który ukończył kilka
rozpoczętych dzieł mistrza; być może odziedziczył po nim również warsztat i szkice.

PETRUS CHRISTUS
Czynny 1442-1472/3

Inspirował się zarówno Janem van Eyckiem, jak i Rogerem van der
Weydenem.
Jest jednak jedynym artystą, którego styl można uznać za
bezpośrednią kontynuację dzieła Jana van Eycka. W Brugii
uznawany był za największego malarza, zaraz po van Eycku.
Prawdziwe imię artysty nie jest znane.
Przypuszcza się, iż jego pierwsze dzieła - “Św. Hieronim”,
“Madonna” z 1442 i 1443 – były w rzeczywistości ukończonymi
przez niego obrazami mistrza.
Petrus nie dodał niczego do osiągnięć swojego poprzednika
dotyczących sposobu traktowania tematyki sakralnej, jednak jego
malarstwo bardzo często stanowi przykład nieugiętej wierności
światu widzialnemu (charakterystyczne dla większej części

malarstwa niderlandzkiego w XV wieku)
W dorobku artysty znajduje się także portret przypisywany Petrusowi wykazujący wpływ stylu
Antonella de Messina. Peter Christus mógł przebywać w Neapolu i zetknąć się z dziełami
Antonella.
Ostatnim dziełem Petrusa jest “Madonna” o cechach 'sacra conversazione'.
Pierwszy artysta potrafiący namalować wnętrza w bezbłędnym ujęciu perspektywicznym.

“Madonna” 1445
“ Św. Eligiusz złotnik” 1449
“Portret młodzieńca” 1452

ROGER VAN DER WEYDEN
1399 lub 1400 – 1464

Jego mistrzem był Robert Campin.
Uczniem Campina został ok. roku 1427, po 5 latach został mistrzem w jego pracowni.
Roger został także mianowany oficjalnym malarzem Brukseli.
Podobno ok. 1450 odbył podróż do Włoch, co wywarło wpływ na jego styl. We wczesnej fazie
twórczości pozostawal pod wpływem Campina – operował zasobem jego form. Ujawniał jednak
także wpływy van Eycka(ów).
“Zdjęcie z krzyża” 1430-1440
Obraz wykonany dla kościoła w Leuven (obecnie w Prado).

Umiejętność odtwarzania uczuć uczyniła z Weydena doskonałego portrecistę.
“Portret młodej damy”
Portrety: Karola śmiałego, Filipa de Croy, Lionella d'Este.
“Mężczyzna ze strzałą” (prawdopodobnie portret Antoin'a de Bourgogne)

W obrazach Rogera brak zapamiętałego podziwu van Eycka dla materialności rzeczy; jego bardziej
interesował człowiek i jego uczucia. Roger van der Weyden niezwykle pomysłowo obrazował gesty
i ruchy, odzwierciedlające duszę postaci.

“Sąd Ostateczny” 1446-1452
Obraz wykonany na zlecnie kanclerza Rolin do szpitala Beaune w Burgundii.
“Ołtarz Columby” (Pokłon Trzech Króli) 1460-1462
Ostatni okres w sztuce Weydena jest konsekwencją jego podróży do Rzymu. Z malarstwa
toskańskiego artysta przejął jego monumentalność i jednorodność kompozycyjną, a także giętkość

formy i subtelną kolorystykę.

Malarstwo Rogera van der Weydena jest kluczowe dla kierunku ekspresyjnego sztuki
późnogotyckiej.

DIERIC BOUTS
Czynny 1457 – 1475

Jego pojawienie oznacza początek uczestnictwa północnej
części Niderlandów w rozwoju malarstwa flamandzkiego.
Ok. roku 1448 przeniósł się do Lowanium, gdzie pracował do
końca życia.
Nie jest wykluczone, że uczył się Petrusa Christusa lub
Rogera van der Weydena (ich wpływy widoczne są we
wczesnych dziełach Boutsa).

Zasadnicza cecha jego dojrzałego malarstwa to ascetyzm,
którego wyrazem są sztywne postacie o wydłużonych
sylwetkach i twarzach pozbawionych emocji, umieszczone w
pełnych światła pejzażach
Pejzaż odgrywa w jego malarstwie bardzo ważną rolę.

“Ostatnia Wieczerza” 1464-68

“Prorok Eliasz na pustyni” 1464-68
Pierwszy w malarstwie niderlandzkim krajobraz bez sztafażu.

“Sprawiedliwość cesarza Ottona: Próba Ognia” 1470-75
Obraz na temat Sprawiedliwości dla ratusza w Leuven (miały być dwa).

JOOS VAN WASSENHOVE

Malarz, na ktorego znaczny wpływ wywarł Dieric Bouts.
tryptyk “Kalwaria”
“Komunia Apostołów”

Wassenhove osiedlił się później we Włoszech co wpłynęło na integrację jego stylu z założeniami
wczesnego rnesansu.

HUGO VAN DER GOES

Prawdopodobnie urodzonyw Gandawie ok. 1437 – 42.
Jego pierwsze ważne dzieło to dyptyk “Grzech pierwotny i
Odkupienie” (ok. 1467), w którym pojawiają się postacie
Adama, Ewy i węża z główą kobiety, wspaniale oddana
kolorystyka pejzażu. Kontrast dla tej sceny stanowi pełna
dramatycznego patosu posępna “Pietà”.

W latach 1473-75 van der Goes namalował dla florenkiego
kościoła Santa Maria Novella swój słynny tryptyk
Portinarich (zamówienie Medyceuszy). W scenie z kwatery
głównej “Ukłon pasterzy” widać jak wielkie znaczenie
artysta przywiązywał do sposobu traktowania światła, które

jest czynnikiem kształtującym przestrzeń, elementem scenografii, a także ma charakter
symboliczny.
Jego ostatnie wielkie dzieło to “Zaśnięcie Marii” z 1480.

HANS MEMLING

Prawdopodobnie uczeń Rogera van der Weydena, chociaż we wczesnych dziełach np. “Sądzie
Ostatecznym “ z Gdańska, widoczne są wpływy Dierica Boutsa i Stephana Lochnera. Memling
zaadptował technikę tych trzech mistrzów skłaniając się ku akademizmowi mistycznemu o wielkiej
doskonałości formalnej. Spośród najwcześniejszych dzieł Memlinga, wyróżniają się “Pokłon
Trzech Króli” , “Boże Narodzenie”. Już w tych dziełach autor ujawnił wyjątkową troskę o detal,
umiejętność obserwacji rzeczywistości, której towarzyszą przemyślana stylizacja i upodobanie do
wydłużonych sylwetek.
Memling często wykorzystywał formułę “sacra conversazione”

*z Wikipedii

Sacra Conversazione (z wł. Święta rozmowa), termin funkcjonujący również w formie łacińskiej jako Sacra

Conversatio. Jest to w nauce o ikonografii chrześcijańskiej wtórnie powstała nazwa tematu obrazów
przedstawiających stojącą lub tronującą Matkę Bożą z Dzieciątkiem Jezus w otoczeniu postaci świętych. Pojawiło

się w sztuce włoskiej XIV wieku jako hierarchiczna kompozycja reprezentacyjna w której Matka Boża zajmuje
centralne miejsce, a po jej bokach stoją symetrycznie ustawieni święci. Przedstawienie doczekało się licznych

wariantów w okresie wczesnego i rozwiniętego renesansu, rozpowszechniło się także w całej Europie jako
popularne przedstawienie główne nastaw ołtarzowych. W późniejszym okresie hierarchiczność przedstawienia

może być przełamana przez wprowadzenie elementu narracyjnego, kontaktu i rozmowy pomiędzy
przedstawionymi postaciami — co jest objawem ewoluowania tej sceny od przedstawienia typu

reprezentacyjnego w stronę przedstawienia typu dewocyjnego. Nazwa Sacra Conversazione może się wywodzić
od określenia takich obrazów ze sceną faktycznej rozmowy, może jednak też być nawiązaniem do niebiańskiego

obcowania świętych.
Przykłady

* Hans Memling, Mistyczne zaślubiny św. Katarzyny,
* Jan van Eyck, Madonna kanonika van der Paele.

GERARD DAVID
ur. 1460

Dojrzałość artystyczną osiągnął w dyptyku “Sąd Kambyzesa” (Brugia).
Jedno z jego najlepszych dzieł to “Tryptyk Sedano” także “Chrzest Chrystusa” (tryptyk
namalowany dla Jeana des Trompes) i “Madonna z Dzieciątkiem wśród świętych”.

QUENTIN METSYS

Jeden z głównych przedstawicieli
eklektyzmu włosko-flamandzkiego.
Do jego najlepszych prac zalicza się
“Madonna z Dzieciątkiem”, “Legenda
o św. Anny”, portret “Erazma z
Rotterdamu”.

GEERTGEN TOT SINT JANS
ur. ok. 1465, zm. ok. 1495

Przy dość konwencjonalnym traktowaniu układu i malarskiej
charakterystyki postaci, jest on wybitnym pejzażystą
organizującym w sposób nowatorski iluzję przestrzenną
przez operowanie światłem. W jednym z obrazów
“Adoracja Dzieciątka” leżące nago w kołysce Dzieciątko
staje się źródłem światła określające formy w obrazie.

HIERONYMUS BOSCH

Prawdopodobnie był pochodzenia niemieckiego, biorąc pod uwagę podobieństwo do stylu
Schongauera czy Grünewalda.
Krytycy odnajdują w jego malarstwie wpływy sztuki popularnej (rysunkow dewocyjnych), rzeźby
w drewnie, a także ilustracji z “Historii naturalnej” i ksiąg alchemicznych.
Wiele z jego dzieł posiada inspiracje literackie np. dla “Wozu z sianem” jest nią fragment z księgi
Izajasza i popularne przysłowie flamandzkie.
Tryptyk “Ogród rozkoszy” to praca o bardzo skomplikowanej symbolice; dzieło o przesłaniu
moralnym i dydaktycznym.

Niemożiwe do sklasyfikowania dzieła Boscha zamykają okres rozwoju gotyckiego malarstwa
flamandzkiego.