2010-12-01

1

PRZYRODNICZE PODSTAWY
GOSPODAROWANIA

GOSPODARKA PRZESTRZENNA I rok

Przyrodnicze bariery gospodarowania

ŚRODOWISKO
PRZYRODNICZE

zespół biotycznych
(rośliny, zwierzęta) i
abiotycznych (skały,
rzeźba, gleba, wody,
atmosfera) elementów,
pozostających we
wzajemnych związkach,
tworzący spójny system
dzięki przepływom
materii i energii, w
którym to systemie żyje
i gospodaruje człowiek.

1 – związki naturalne między komponentami
2 – wpływ antropogeniczny

ELEMENTY ŚRODOWISKA

NATURALNE:

ANTROPOGENICZNE:

budowa geologiczna,

infrastruktura osadnicza,

rzeźba terenu

infrastruktura transportowa,

klimat

infrastruktura przemysłowa

wody

infrastruktura rolnicza

gleba
szata roślinną
świat zwierzęcy

Współcześnie środowiska przyrodniczego nie można
pojmować w sensie pierwotnym, lecz jako środowisko
przekształcone w wyniku gospodarczej działalności
człowieka, co oznacza, że nie jest to już środowisko
naturalne, lecz zantropogenizowane (kulturowe)

ŚRODOWISKO
PIERWOTNE

Środowisko o niezachwianej przez
człowieka równowadze biologicznej,
wykazujące zdolność samoregulacji;
obecnie bardzo rzadko spotykane,
często identyfikowane z obszarem
anekumeny.

Krajobraz pozbawiony (wizualnych)

antropogenicznych elementów
krajobrazu

ŚRODOWISKO PIERWOTNE

???

• Mount Everest w ciągu 6 miesięcy odwiedza od strony Tybetu 25 tys. ludzi
• Szacuje się, że może tam znajdować się nawet 50 ton odpadów.

Nanga Parbat

ŚRODOWISKO
NATURALNE

Środowisko na obszarach działalności
ludzkiej, jednak nie zawierające
istotnych elementów przestrzennych
wprowadzonych przez człowieka;
częściowo zachowuje cechy
samoregulacji

W krajobrazie obecne (wizualnie)
nieliczne antropogeniczne elementy
krajobrazu, bez wpływu na jego walory
estetyczne

2010-12-01

2

ŚRODOWISKO QuasiNATURALNE

Środowisko na obszarach działalności
ludzkiej; charakteryzuje się wysoką
wartością przyrodniczą, istniejącą
dzięki działaniom antropogenicznym o
umiarkowanym natężeniu (wymaga
antropogenicznego podtrzymywania
stanu).

W krajobrazie obecne (wizualnie)
antropogeniczne elementy krajobrazu,
mające umiarkowane walory
estetyczne

ŚRODOWISKO
KULTUROWE

Środowisko najczęściej

spotykane, znajdujące się pod

wpływem intensywnej

gospodarki, ma zachwianą

zdolność samoregulacji i wymaga

ochrony, która pozwoli na

utrzymanie równowagi

Obecność lub przewaga

antropogenicznych często

dysharmonijnych elementów w
krajobrazie.

ŚRODOWISKO
ZDEWASTOWANE

Środowisko obszarów silnego
uprzemysłowienia i urbanizacji;
charakteryzuje się zniszczeniem
naturalnego układu warunków i
brakiem ilościowym lub jakościowym
niektórych składników krajobrazu;
wymaga złożonych działań
rekultywacyjnych

Brak naturalnych elementów
krajobrazu, uproszczenie i unifikacja
formy, krajobraz dysharmonijny

ZASOBY ŚRODOWISKA

Elementy przyrody,

ożywione i nieożywione, które są

wykorzystywane w stanie naturalnym przez

człowieka

.

Zasoby

niewyczerpywalne

-

zasoby, których eksploatacja

nie zagraża ich wyczerpaniem. Należą do nich prądy
morskie, wiatry, światło słoneczne.

Ponieważ z zasobów tych można czerpać praktycznie bez ograniczeń,
wysiłek ludzki powinien być głównie skierowany na opracowanie metod
racjonalnego i najbardziej efektywnego wykorzystania tych właśnie
zasobów (zwłaszcza do produkcji energii - elektrownie słoneczne,
wiatrowe i inne).

Zasoby

wyczerpywalne

-

zasoby, których eksploatacja może

przyczynić się do ich wyczerpania i zniszczenia (np. złoża
surowców mineralnych, woda i in.).

Wyczerpywalność zasobów zależy od intensywności pozyskiwania ich
przez człowieka. Korzystanie z nich w sposób umiarkowany przedłuża
okres dostępności tych zasobów.

ZASOBY ŚRODOWISKA

Zasoby

odnawialne

-

rośliny i zwierzęta, woda, gleba,

powietrze atmosferyczne.

Ich odnawialność uwarunkowana jest jednak racjonalnym ich
wykorzystywaniem przez człowieka; niektóre z nich mogą być
eksploatowane bardziej, inne zaś mniej intensywnie, jeszcze inne powinno
się całkowicie wyłączyć z eksploatacji i objąć działaniami ochronnymi.
Przykładowo, dopuszczenie do silnej erozji gleby lub np. do wyginięcia
jakiegoś gatunku może uniemożliwić jakiekolwiek dalsze korzystanie z tych
zasobów w przyszłości

.

Zasoby

nieodnawialne

-

złoża surowców mineralnych i

energetycznych, a także niektóre organizmy żywe i całe
biocenozy.

Ich nieodnawialność wynika przede wszystkim z ogromnie długiego okresu
ich odnawiania i powstawania.

Związki człowieka ze środowiskiem

DETERMINIZM (

F. Ratzel, H. Buckle, E. Huntington, H.J.

Mackinder.)
Od starożytności po współczesność głoszone są poglądy,
że środowisko naturalne decyduje o istnieniu ludzi i ich
zróżnicowaniu oraz o społecznych formach
organizacyjnych, kulturowych, gospodarczych i
politycznych.

Determinizm jest zróżnicowany wewnętrznie - zwolennicy
określonego kierunku deterministycznego innym
komponentom środowiska naturalnego przypisują decydującą
rolę. Według niektórych rolę determinanty pełni klimat, według
innych położenie w stosunku do zasobów przyrodniczych lub
też społeczeństw względem siebie.

2010-12-01

3

Związki człowieka ze środowiskiem

DETERMINIZM ŚRODOWISKOWY (enwironmentalizm)

W sensie ogólnym zakłada przyczynową zależność
organizmów żywych, zarówno jednostek, jak i całych populacji,
od środowiska.
W odniesieniu do różnych form działalności człowieka zakłada,
że rozwój społeczno-gospodarczy ludzi stanowi proste
następstwo warunków ekologicznych miejsca.

DOWÓD: Istnieją obszary gdzie bariery fizjograficzne do chwili
obecnej uniemożliwiają lub ograniczają zasiedlenie obszarów
przez ludzi (anekumena, subekumena) lub też stanowią o
stagnacji ich rozwoju na osiągniętym przed wiekami poziomie.

KRYTYKA DETERMINIZMU

• Warunki środowiska, zasoby przyrodnicze, usytuowanie, całe

środowisko oddziałują w różny sposób na egzystencję i
działalność ludzi - ułatwiają lub utrudniają, a tym samym
przyspieszają lub opóźniają postęp, ale go nie determinują.

• Człowiek jako istota rozumna dysponuje wiedzą, umiejętnością

oraz tworzonymi przez siebie środkami do kształtowania
społecznego bytu według własnych ideałów.

• Historia dowodzi w sposób jednoznaczny, że usuwanie barier

środowiskowych może stanowić czynnik stymulacji postępu.

• Wielkie cywilizacje starożytne, rozwinęły się na obszarach

suchych, których zagospodarowanie wymagało sztucznego
nawadniania.

W połowie XX w. poddano krytyce koncepcje zakładające, że środowisko
geograficzne kształtuje ludzkie zachowania, a determinizm środowiskowy
został uznany za pseudonaukowe uzasadnienie dla rasizmu i kolonializmu.

Związki człowieka ze środowiskiem

INDETERMINIZM (Nihilizm)

(I. Bowman, A.I. Wojejkow, O.

Schlüter.)
Skrajne przeciwieństwo determinizmu, którego przejawem
jest m.in. woluntaryzm geograficzny. Neguje on
jakikolwiek wpływ środowiska naturalnego na rozwój
społeczno-gospodarczy.

Oczywistej sprzeczności tego poglądu z rzeczywistością
dowodzą zarówno teoria poznania, jak i doświadczenie
społeczne.

Związki człowieka ze środowiskiem

POSYBILIZM

Stanowisko pośrednie zakładające, że istnieją rzeczywiste
związki między społeczeństwem i środowiskiem przyrodniczym,
ale...

[Posybilizm bierny]

...wobec ogromu sił przyrody człowiek nie ma

innej drogi do życia, jak tylko unikać warunków dla siebie
szkodliwych lub trudnych, a w przypadkach, w których nie ma
wyboru miejsca swojego pobytu, musi się sam zaadaptować do
panujących warunków otoczenia.

[Posybilizm czynny]

...społeczeństwa dysponują środkami

dostosowywania środowiska życia do swoich potrzeb,
zmieniając je też nieustannie. Zakres tych przeobrażeń
wyznaczają wiedza i technika, organizacja społeczna, poziom sił
wytwórczych.

ATRAKCJE
• dobre warunki glebowe,
• dostęp do wody,
• korzystne warunki klimatyczne,
• równinna rzeźba terenu,
• bliskość morza,
• surowce mineralne,

• przemysł,
• wysoki poziom rozwoju gospod.,
• bezpieczeństwo społecznego bytu,
• ustrój społeczno-polityczny i

gospodarczy

Czynniki determinujące osadnictwo i

gospodarkę człowieka

BARIERY
• bariera klimatyczna,
• bariera świetlna,
• bariera grawitacyjna

(wysokości),

• bariera wodna,
• bariera roślinna,

• słabo rozwinięta

gospodarka,

• niedemokratyczne

systemy polityczne,

• konflikty zbrojne

.

Gęstość zaludnienia

(os. / km

2

)

Wpływ czynników środowiska na osadnictwo i gospodarkę uległ
wyraźnemu ograniczeniu na rzecz czynników społeczno-
ekonomicznych, wraz z cywilizacyjnym rozwojem społeczeństw,
uniezależniającym w coraz większym stopniu człowieka od środowiska.

< 2 os/km

2

3 -10
11- 40
41

– 100

101

– 500

> 500

Pierwotne, przyrodnicze
bariery osadnictwa i
gospodarowania są
związane z bezpośrednim,
niekorzystnym wpływem
elementów środowiska na
procesy fizjologiczne
człowieka i pośrednim, na
warunki wegetacji roślin i
zwierząt (zasoby
pokarmowe).

2010-12-01

4

• BARIERA ŚWIETLNA negatywny bezpośredni wpływ

na człowieka ma zarówno deficyt, jak i nadmiar
światła słonecznego. Deficyt światła ma miejsce w
dużych szerokościach geograficznych (zjawisko dni i
nocy polarnych).

• Podział doby na dzień i noc jest podstawą rytmu

biologicznego, stąd ograniczona ilość światła w
niektórych porach roku, ma wpływ na samopoczucie
człowieka, stan psychiczny, zdolność do koncentracji i
wysiłku.

• W sposób pośredni światło oddziałuje na życie

człowieka, poprzez wpływ na rośliny służące jako
pożywienie lub surowiec. Wiele roślin uprawnych
dostosowało się do rytmu dnia i nocy, do tego stopnia
że wyróżnia się rośliny długiego dnia (RDD) i
krótkiego dnia (RKD).

BARIERY GOSPODAROWANIA

RKD -

dynia, soja, słonecznik, kukurydza, proso, tytoń - światło ok. 8 – 12h

RDD -

żyto, pszenica, owies, jęczmień, ziemniaki, len, gorczyca - światło pow. 13h

Rośliny fotoperiodycznie neutralne – papryka, fasola, pomidor, ogórek

BARIERA TERMICZNA

– jest powiązana z barierą

świetlną, długość dnia i wysokość Słońca mają
decydujący wpływ na temperaturę powietrza danego
obszaru.

Organizm ludzki największą sprawność osiąga w tzw.

komforcie termicznym, tj. w temperaturach 16-25

o

C .

Dłuższe przebywanie w temperaturach ujemnych

powoduje stopniową utratę ciepła, zwolnienie oddechu
i przechłodzenie organizmu. Spadek temperatury
ludzkiego ciała do 28

o

C zagraża życiu.

Wysoka temperatura, powoduje przyspieszenie tętna i

oddechu oraz niedobór wody w organizmie –
zagrażający życiu udar cieplny.

Organizm człowieka posiada bardzo małą tolerancję

termiczną, toteż w warunkach odchylenia temp od
normy konieczna jest termoregulacja poprzez
odpowiedni pokarm, odzież, mieszkanie.

TERMICZNA ANEKUMENA - obszary pustynne, polarne

i wysokogórskie;

•

BARIERA WYSOKOŚCI (bariera grawitacyjna)

jest spowodowana spadkiem ciśnienia
atmosferycznego wraz z wysokością,
wywołującym rozrzedzenie powietrza oraz
zmniejszenia ilości tlenu

• Spadek ciśnienia atmosferycznego wraz z

wysokością średnio o 11,5 hPa na każde 100 m
wiąże się z rozrzedzeniem powietrza i
zmniejszeniem ilości tlenu.

• Proces oddychania człowieka odbywa się bez

większych zakłóceń do wysokości 4000-4500 m
n.p.m.

• Nachylenie stoków w górach utrudnia działalność

gospodarczą, poprzez przyspieszoną denudację,
ruchy masowe, erozję gleby.

•

GRAWITA CYJNA ANEKUMENA
(SUBEKUMENA) -

tereny położone pow. 4000-

4500 m n.p.m.

•

BARIERA WODNA

– deficyt (lub niekiedy nadmiar)

wody wyznacza granice ekumeny.

• Bariera deficytu wody pojawia się najsilniej w

klimatach gorących, gdzie przy wysokich
temperaturach i wysokim parowaniu opady nie
rekompensują strat wilgoci na parowanie

• Obszary pustynne, gdzie roczna suma opadów nie

przekracza 250 mm, a parowanie jest bardzo duże,
są pozbawione stałego osadnictwa (poza oazami,
gdzie jest dostęp do wód gruntowych). Zasiedlanie
tych obszarów utrudniają wysokie amplitudy
temperatur, brak roślinności i gleb, oraz duże
zasolenie nielicznych wód powierzchniowych.

• W strefach klimatu gorącego wilgotnego barierę

osadniczą stanowinadmiar wody– duża wilgotność
powietrza w połączeniu z wysoką temperaturą
powoduje przeciążenie mięśnia sercowego.

•

WODNA ANEKUMENA - obszary o opadach pon.
250 mm pozbawione cieków i dostępnych wód
gruntowych

WSPÓŁCZESNE BARIERY GOSPODAROWANIA

Tereny o najwyższych walorach przyrodniczych, objęte ochroną

konserwatorską (rezerwaty ścisłe i częściowe, parki
narodowe, parki krajobrazowe, otuliny parków, obszary
chronionego krajobrazu, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe,
parki dworskie i podworskie, obszary występowania
pomników przyrody, stanowisk dokumentacyjnych, użytków
ekologicznych itp.)

Lasy zgodne z siedliskiem, starodrzew, lasy glebo i

wodochronne, lasy w ogóle, jeżeli w regionie występuje niska
lesistość terenu,

Fitocenozy wodno-torfowiskowe i kserotermiczne
Obszary o widocznych uszkodzeniach szaty roślinnej,
Obszary płatów i korytarz – ostoi i ciągów migracji zwierzyny

Tereny atrakcyjne widokowo

WSPÓŁCZESNE BARIERY GOSPODAROWANIA

• Tereny źródliskowe,
• Strefy ochronne ujęć wodnych
• Obszary zasilania wód gruntowych (okna hydrologiczne),
• Tereny wododziałowe (także dział podziemny)
• Gleby I-IV klasy bonitacyjnej,
• Grunty zagrożone erozją
• Tereny o słabej cyrkulacji powietrza (zaleganie powietrza,

słabe przewietrzanie)

• Tereny o małej odporności na zanieczyszczenia,
• Tereny o szybkim tempie obiegu substancji chemicznych

(ryzyko szerokiego rozprzestrzenienia zanieczyszczeń),

• Obszary uzdrowiskowe (mikroklimat, wody mineralne)

2010-12-01

5

-

ekumeny

, czyli obszarów stale

zamieszkiwanych przez człowieka i trwale
przez niego wykorzystywanych; obecnie stałe
osiedla ludzkie występują między 54°
szerokości geograficznej południowej a 78°
szerokości geograficznej północnej.

-

subekumeny

, czyli obszarów zasiedlanych

okresowo, bądź niezamieszkanych, ale
wykorzystywanych gospodarczo np. strefa
tundry, półpustynie, część tajgi i lasów
równikowych oraz niektóre góry;

-

anekumeny

, czyli terenów bezludnych –

Antarktyda, większość wysp arktycznych,
obszary pustynne, tereny wysokogórskie

.

Zróżnicowanie warunków przyrodniczych na lądach jest

przyczyną istnienia na ziemi terenów:

Globalne wskaźniki

użytkowania Ziemi

(A. M. Rjabczinnikow 1972 za L. A.

Grisziną 1980)

14,2

48,7

37,1

• Obszary nizinne i równinne, sprzyjające rozwojowi rolnictwa,

osadnictwa i komunikacji (lądowej i wodnej), wykorzystującej

rozległe doliny rzek

• Zasoby surowców naturalnych, w tym przede wszystkim węgla

kamiennego, brunatnego, ropy naftowej

• Strefy kontaktu wielkich jednostek morfologiczno-przyrodniczych -

gór, wyżyn i nizin.

• Żyzne gleby gdzie dogodne warunki glebowe, klimatyczne i

hydrauliczne do uprawy ziemi pozwalają na uzyskiwanie wysokich

plonów

• Duże rozczłonkowanie wybrzeży sprzyjające rozwojowi

komunikacji (żeglugi)

• Położenie w strefie klimatów umiarkowanych
• Ocieplający wpływ prądów morskich na klimat
• Dostateczna, ilość opadów atmosferycznych
• Obecność rzek i jezior
• Wystarczające zasoby wód podziemnych

WARUNKI ŚRODOWISKA SPRZYJAJĄCE

ZAGOSPODAROWANIU

CZYNNIKI GLEBOTWÓRCZE

CZYNIIKI ABIOTYCZNE

SKAŁY

RZEŹBA

KLIMAT

WODA

CZŁOWIEK

ZWIERZĘTA

ROŚLINY

czas

CZYNIIKI BIOTYCZNE

GLEBA

Występowanie na danym obszarze gleb o bardzo dobrych
właściwościach fizycznochemicznych, żyznych, dających wysokie
plony świadczy jednocześnie o ograniczonym występowaniu, lub
braku innych barier gospodarowania

ŻYZNE GLEBY

Około 40% lądowej powierzchni Ziemi nie jest
dogodna do uprawy-

są to tereny zbyt suche,

zbyt wilgotne, zbyt zimne lub zbyt górzyste,
aby mogły być obszarami nadającymi się na
ziemie uprawne.
Najbardziej żyzne gleby występują w deltach i
dolinach rzek oraz na Niżu Europejskim aż po
Ural i na preriach północnoamerykańskich
(czarnoziemy wytworzone na lessach).
W skali światowej średnia powierzchnia ziem
uprawnych wynosi 0,22 ha/os. 75% ludzi na
Ziemi zamieszkuje obszary o mniejszej
powierzchni od światowej średniej
fizjologicznej.

Azja - 0,15 (min. Japonia 0,04),

Europa - 0,30 (min. Holandia 0,06)

Australia (2,63).

NAJLEPSZE GLEBY

• doliny rzek z glebami
aluwialnymi (madami): Nilu,
Gangesu, Jangcy, La Platy;
• obszar występowania
czarnoziemów
wykształconych na lessach:
Niż Europejski, aż po Ural,
pokrywy lessowe w
Chinach; Wielka Równina
Prerii, Pampa
• obszary podgórskie
(Nizina Padańska)

NAJSŁABSZE GLEBY I

GRUNTY BEZGLEBOWE

•

strefa polarna i

subpolarna (tundra, tajga)
• pustynie (gorące i zimne)
i półpustynie
• wysokie góry

2010-12-01

6

U

Ż

Y

T

KO
W

A

N

IE

G

L

E

B

WYBRZEŻA

52%

ludności świata mieszka w pasie 200

km od wybrzeża, które stanowi zaledwie
21% powierzchni wszystkich
zamieszkanych kontynentów.
Koncentracja ludności w tych rejonach
wiąże się z występowaniem żyznych gleb
napływowych (mady) w ujściach rzek,
łagodnym, wilgotnym klimatem oraz
transportem morskim i w konsekwencji
lokalizacją zakładów przemysłowych w
portach, przetwarzających importowane
drogą morską surowce.
Ważnym czynnikiem przyciągającym
ludność są także walory rekreacyjne o
czym świadczy rozwój osadnictwa
wypoczynkowego w basenie Morza
Śródziemnego, na Florydzie, w Kalifornii.

SUROWCE

we wczesnej fazie rozwoju
przemysłu, gdzie niezbędne było
drewno, siła spadku wody, oraz
wełna jako surowiec, ludność
skupiała się na terenach
podgórskich np. w Europie w
Bawarii, Sudetach, Appalachach,
na Uralu.
W wyniku rozwoju przemysłu
ciężkiego, opartego na eksploatacji
złóż węgla kamiennego, rud żelaza
i metali kolorowych, doszło do
koncentracji ludności w miejscach
występowania surowców, np. w
Środkowej Anglii, Westfalii,
Lotaryngii, na Górnym Śląsku, w
Zagłębiu Donieckim.

węgiel kamienny

rudy żelaza

Bariery i atrakcyjność osadnicza zadecydowały o nierównomiernym

rozmieszczeniu ludności na świecie.

Około 90% ludności świata zamieszkuje obszar między 20° a 60° szerokości

geogr. północnej, a więc strefę klimatu umiarkowanego,
podzwrotnikowego i zwrotnikowego. Na nizinach do 200 m n.p.m. osiedliło
się około 60% mieszkańców Ziemi, a w strefie nadbrzeżnej do 200 km od
morza

– ponad 50% ludności.

WPŁYW WARUNKÓW PRZYRODNICZYCH NA

ROZMIESZCZENIE LUDNOŚCI

Największymi rejonami koncentracji ludności na świecie są obszary:

-

wschodniej i południowej Azji;

-

zachodniej i środkowej Europy;

-

Okręgu Przyjeziornego i północno-wschodnich stanów USA.

WPŁYW WARUNKÓW PRZYRODNICZYCH NA

ROZMIESZCZENIE LUDNOŚCI

Zaludnienie kontynentów:
Azja

– 60,2%,

Afryka 13,7%,
Europa 11,8%
Ameryka Północna - 8,2%
Ameryka Południowa – 5,6%
Australia i Oceania - 0,5%

BADANIA PREFERENCJI OSADNICZYCH

Azja Południowa (Indie, Indonezja, Nepal i Bangladesz)

(J. Winidowa, 2004, Prace i Studia Geograficzne, t.34)

Badano

: rozmieszczenie miast powyżej 100 tys. mieszkańców,

uwzględniając wysokość nad poziom morza i ukształtowanie powierzchni,

wybrane cechy klimatu, odległość od rzek i linii brzegowej oraz właściwości
gleby.

Wybrane wnioski:
wyraźne związki stwierdzono między rozmieszczeniem miast, a:
• odległością od rzek – większość miast jest położona nad rzekami, nawet

w przypadku narażenia na częste powodzie

• odległością od brzegu morskiego – większość miast koncentruje się w

odległości do 50 km od wybrzeża.

• obszarami wzniesionymi do 150 m n.p.m., o wysokościach względnych

nie przekraczających 50 m

• średnią roczną temperaturą rzędu 22,5-25,0

o

C

• glebami napływowymi w dolinach rzecznych (madami – fluvisolami)
• średnimi rocznymi opadami 500 -1 000 mm oraz 1000 -1500 mm