528

Marek BODZIANY
Wy

ższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych we Wrocławiu

PROBLEMY WIELOKULTUROWO

ŚCI W POLSKIEJ STREFIE

ODPOWIEDZIALNO

ŚCI W CZASIE MISJI STABILIZACYJNEJ W IRAKU

Zjawisko wielokulturowo

ści jest tak stare, jak cywilizacja i rozpatrywane może

by

ć na szereg sposobów i w wielu różnorodnych kontekstach. Do jednego z waż-

niejszych zaliczy

ć należy kontekst socjologiczny, jako ten, który kształtuje wszelkie

zjawiska spo

łeczne zachodzące zarówno w strukturach grup społecznych,

jak i w ich relacjach z otoczeniem zewn

ętrznym. Jest to zjawisko opisujące pogra-

nicza kulturowe w aspekcie przestrzeni i rezultatów kontaktów mi

ędzyetnicznych,

znanych równie

ż jako transgenicznością lub transkulturowością. Wielokulturowość

jako zjawisko spo

łeczne stanowi funkcję dwóch sfer, do których zaliczamy z jednej

strony poj

ęcie kultury, a z drugiej rzeczywistość socjologiczną. W celu trafnego

zobrazowania socjologicznego kontekstu tego poj

ęcia niezbędne jest dokonanie

egzemplifikacji i wyja

śnienia podstawowych terminów opisujących warsztat poję-

ciowy z obszaru wielokulturowo

ści. Pierwotnym terminem słowotwórczym jest po-

j

ęcie kultura, które według J.H. Turnera jest: „(…) sumą systemów symboli w całej

ludzkiej populacji”.

1

Inne podej

ście do tego pojęcia przedstawia A. Giddens, który

mówi

ąc o kulturze, ma na myśli: „(…) wyuczone, nie zaś dziedziczne aspekty spo-

łeczeństw ludzkich”.

2

Wed

ług B. Szackiej, „(…) kultura rozumiana jest jako: wszyst-

ko to, co jest stworzone przez cz

łowieka, co jest przez niego nabywane przez

uczenie si

ę i przekazywane innym ludziom, a także innym pokoleniom w drodze

informacji pozagenetycznej”.

3

Omawiany wcze

śniej system symboli w społeczeń-

stwach ludzkich tworzony jest w wyobra

źni człowieka i ulega permanentnej zmia-

nie w zale

żności od otoczenia i sytuacji. Symbole natomiast, traktowane są jako

odpowiednik funkcjonalny kodów genetycznych kszta

łtujących działania ludzkie i

wzory organizacji spo

łecznych. Inną sferą kultury jest system wartości i przekona-

nia przedstawicieli danej kultury, które obok symboli kreuj

ą całościowy obraz kultu-

ry danej grupy.

Maj

ąc na uwadze tak pojmowane pojęcie kultura, warto pokusić się o zdefi-

niowanie zjawiska wielokulturowo

ść stanowiącego wykładnię teoretyczną niniej-

szego tematu. Najpro

ściej można je ująć w kontekście dyfuzji kultur przedstawicieli

ró

żnych środowisk, grup społecznych, zawodowych, etnicznych, religijnych, poli-

tycznych itd. Wielokulturowo

ść obejmuje szerokie spektrum sfer życia społeczne-

go, a jej prawid

łowe pojmowanie jest warunkiem koniecznym właściwego funkcjo-

nowania w ka

żdej rzeczywistości socjologicznej. Wielokulturowość jest rozumiana

jako ró

żnorodność kultur w społeczeństwie, w którym indywidualność i niepowta-

rzalno

ść każdej kultury jest akceptowana i jednakowo obdarzona szacunkiem.

W innym uj

ęciu odnosi się na równi do zjawisk narodowościowych, jak

i do

świadczeń społeczeństwa. Oznacza zasadę demokratycznego współistnienia

zarówno jednostek, jak i grup o specyficznej to

żsamości narodowej.

1

J.H. Turner: Socjologia. Koncepcje i ich zastosowanie. Pozna

ń 1994, s. 40

2

A. Giddens: Socjologia. Warszawa 2005, s. 45

3

B. Szacka: Wprowadzenie do socjologii. Warszawa 2003, s. 75

529

Rozpatruj

ąc to zjawisko jako socjologiczny efekt dyfuzji kultur, należy doszu-

ka

ć się w nim wielu aspektów. Pierwszy dotyczy wielokulturowości w skali mikro,

umiejscowionej w rzeczywisto

ści socjologicznej małych grup społecznych funkcjo-

nuj

ących w jednorodnym etnicznie środowisku, w skład których wchodzą osoby

wywodz

ące się z różnych środowisk kulturowych, reprezentujących różne poglądy,

ró

żny system wartości, różne postawy itd. Aspekt ten dotyczy wielokulturowości

wewn

ątrz organizacji jednorodnej etnicznie.

Drugi aspekt dotyczy wi

ększych grup społecznych, których wewnętrzna kultu-

ra organizacji mo

że podlegać procesom dyfuzji z kulturami organizacyjnymi innych

grup spo

łecznych zachodzącej na pograniczu ich funkcjonowania z otoczeniem

zewn

ętrznym. Na tym poziomie może dochodzić do szumów w komunikacji mię-

dzykulturowej, a czasami do konfliktów. Przyczyn

ą takich sytuacji jest zwykle brak

wiedzy na temat kultury danej grupy spo

łecznej.

Trzeci aspekt wyp

ływa bezpośrednio z wielokulturowości ponadnarodowej,

gdzie dochodzi do dyfuzji kultur dwóch lub wi

ęcej grup etnicznych. Na tym pozio-

mie prawie zawsze dochodzi do szumów komunikacyjnych zwi

ązanych nie tylko z

lukami w umiej

ętnościach językowych, ale głównie wynikających z niedostatecznej

wiedzy na temat kultury pa

ństwa, jego historii, obyczajów, tradycji i symboli naro-

dowych przedstawicieli innych kultur. W tym przypadku wielokulturowo

ść zacho-

dzi

ć może na dwóch płaszczyznach. Pierwsza związana jest z funkcjonowaniem w

strukturze wielonarodowej na terytorium w

łasnego państwa, czyli w znanym i zi-

dentyfikowanych otoczeniu kulturowym. W tym przypadku komunikacja mi

ędzykul-

turowa zachodzi wewn

ątrz grupy. Druga dotyczy funkcjonowania w obcym otocze-

niu kulturowym, ale w jednorodnej kulturowo strukturze. W takiej sytuacji komuni-
kacja mi

ędzykulturowa zachodzi pomiędzy monokulturową grupą (jednorodną et-

nicznie) a monokulturowym (jednorodnym etnicznie) lub wielokulturowym (z

łożo-

nym etnicznie) otoczeniem. Najwy

ższą formą wielokulturowości będzie sytuacja,

w której wielokulturowo

ść etniczna istnieje zarówno wewnątrz grupy, jak i w rela-

cjach z wielokulturowym lub monokulturowym otoczeniem kulturowym. Taki wymiar
wielokulturowo

ści ma miejsce w przypadku udziału polskich kontyngentów wojsko-

wych w strukturach wielonarodowych poza granicami kraju.

Ze zjawiska wielokulturowo

ści wynika wspomniane wcześniej pojęcie komuni-

kacji mi

ędzykulturowej, która odgrywa szczególną rolę w relacjach pomiędzy

przedstawicielami ró

żnych kultur. Pojęcie to jest definiowane na wiele sposobów,

z których na uwag

ę zasługują dwa ujęcia. Pierwsze, reprezentowane jest przez J.

Miku

łowskiego-Pomorskiego, który twierdzi, że komunikacja międzykulturowa, to:

„(…) akt rozumienia i bycia rozumianym przez audytorium o innej kulturze”.

4

Inne

podej

ście ukazuje definicja M. Zuber, która twierdzi, że: „Komunikowanie między-

kulturowe zachodzi zawsze wtedy, kiedy przekaz, który ma by

ć zrozumiany, jest

tworzony przez reprezentanta jednej kultury, a jego odbiorc

ą jest reprezentant

innej kultury”.

5

Tak pojmowana komunikacja mi

ędzykulturowa ma miejsce zwykle

na poziomie interpersonalnym, a jej uczestnikami staj

ą się osoby, które połączyło

4

J. Miku

łowski-Pomorski: Komunikacja międzykulturowa. Wprowadzenie. Kraków 2005, s. 11

5

M.

Żuber: Komunikowanie międzykulturowe. W: B. Dobek-Ostrowska (red.): Studia z teorii komuniko-

wania masowego. Wroc

ław 1999, s. 24

530

wspólne

życie lub celowe współdziałanie.

6

W kontaktach mi

ędzy osobami repre-

zentuj

ącymi różne kultury ważną rolę odgrywają trzy przestrzenie, jakimi są: dialog

j

ęzykowy, komunikacja niewerbalna oraz widowiska kulturowe.

Maj

ąc na uwadze powyższe ogólne założenia, należy zdać sobie sprawę ze

socjologicznych problemów wynikaj

ących z wielokulturowości mających miejsce

w operacjach pokojowych i misjach stabilizacyjnych. Kluczowym jest tu fakt, i

ż

polscy

żołnierze pełnią służbę wojskową w zróżnicowanej etnicznie rzeczywistości

socjologicznej rozpatrywanej zarówno z poziomu wn

ętrza grupy – wielonarodowej

struktury, jak i z poziomu otoczenia, o z

łożonej strukturze zarówno etnicznej, jak

i religijnej oraz o odmiennych obyczajach, innym systemie warto

ści i symbolach.

W tym przypadku komunikacja mi

ędzykulturowa zachodzi zarówno wewnątrz gru-

py, jak i w relacjach: grupa – otoczenie.

Rzeczywisto

ść, w jakiej znalazły się polskie kontyngenty wojskowe w ramach

operacji pokojowej w Iraku ukazuje,

że problematyka związana z wielokulturowo-

ścią stanowi poważny dylemat edukacyjny w szerokim spektrum tematyki, od zna-
jomo

ści języków obcych, wiedzy na temat historii narodu irackiego i jego szeroko

pojmowanej kultury, a

ż po codzienne obyczaje. Nie bez znaczenia zdaje się rów-

nie

ż być wiedza na tema struktury społecznej i etnicznej Iraku, podziałów etnicz-

nych i religijnych oraz

źródeł potencjalnych konfliktów w relacjach z poszczegól-

nym grupami mniejszo

ściowymi.

Warto wspomnie

ć, że operacja pokojowa w Iraku stanowi do chwili obecnej

ogromne wyzwanie dla SZ RP nie tylko pod wzgl

ędem finansowym i militarnym ale

równie

ż pod względem organizacyjnym. Po raz pierwszy Polska otrzymała do-

wództwo nad tak du

żą strefą odpowiedzialności, której obszar wynosi ok.

80 tys. km

2

. Nazwany on zosta

ł Strefą Środkowo - Południową lub Polską Strefą

Mi

ędzynarodową. Polska strefa graniczy z Arabią Saudyjską i Iranem, na południu

ze stref

ą brytyjską a na północy ze strefą amerykańską. Międzynarodowy charakter

strefie stabilizacyjnej od pocz

ątku nadawała i nadaje dywizja (ang. Multinational

Division CS), w sk

ład której wchodzili początkowo żołnierze 19 narodowości (w

sumie ok. 9 tys.

żołnierzy). Na początku trwania operacji tworzyły ją 3 brygady

dowodzone przez przedstawicieli Polski, Hiszpanii i Ukrainy.

7

Polska brygada

otrzyma

ła zadania stabilizacyjne w prowincjach al-Hilla i Karbala. Jak więc widać,

rozdrobnienie etniczne wewn

ątrz struktury organizacyjnej dywizji, z natury rzeczy

kszta

łtuje zjawiska z obszaru wielokulturowości i pojmowanej w kategoriach skali

mezo. Bior

ąc pod uwagę fakt, iż wielonarodowe struktury organizacyjne umiejsco-

wione zosta

ły w wielokulturowym, obcym otoczeniu etnicznym i wyznaniowym,

nale

ży założyć, że mamy do czynienia z najwyższą formą wielokulturowości, roz-

patrywanej w kategoriach skali makro.

Maj

ąc na uwadze powyższe założenia, warto dokonać egzemplifikacji struktu-

ry etnicznej i wyznaniowej w obszarze Polskiej Strefy. Mianowicie, Polska Strefa

6

J. Makaro: Bariery mi

ędzykulturowego komunikowania a uczestnictwo w misjach pokojowych. W: J.

Maciejewski, O. Nowaczyk (red.): Bezpiecze

ństwo narodowe a grupy dyspozycyjne. Wrocław 2005, s.

220

7

Raport – Irak, Strefa

Środkowo - Południowa, Ministerstwo Spraw zagranicznych, Babilon - Warszawa,

lipiec 2003, s. 4. Obecnie udzia

ł Polaków w operacji Iraku uległ zmianie, gdyż jest to już misja szkole-

niowa, jednak od pocz

ątkowego stanu ilościowego narodowości i żołnierzy należy odjąć te państwa,

które opu

ściły strefę w trakcie trwania operacji. Mowa tu głównie o Hiszpanii i Ukrainie.

531

w Iraku w przededniu wojny obejmowa

ła następujące prowincje, (wg nazw stoso-

wanych za by

łego reżimu):

- Karbala - (ok. 500 tys. ludno

ści) z ośrodkiem administracyjnym w Karbali;

- al-Hilla - (ponad 1 mln ludno

ści) z ośrodkiem administracyjnym w Hilli;

- Wasit - (ok. 0,5 mln ludno

ści) z ośrodkiem administracyjnym w Kut;

- Nad

żaf - (ok. 800 tys. ludności) z ośrodkiem administracyjnym w Nadżafie;

- Qadisija - (ok. 600 tys. ludno

ści) z ośrodkiem administracyjnym w Diwaniji.

Tabela nr 1. Podzia

ł administracyjny Iraku.

Prowincja

Stolica

Pow.

(w km kw.)

Ludno

ść

(szac. 1991 r.)

G

ęstość

zaludnienia

osób/km kw.

Al-Anbar

Ar-Ramadi

137808

865500

6

Basra

Basra

19070

1168800

61

Al-Kadissija*

Ad-Diwanija

8153

595600

73

Al-Musanna

As-Samawa

51740

350000

7

Al-Nad

żaf*

An-Nad

żaf

28824

666400

23

Al-Tamin

Kirkut

9679

605900

62

Babilon*

Al-Hila

5603

1221100

218

Bagdad

Bagdad

4071

3910900

961

Dijala

Bakuba

17685

1037600

59

Karbala*

Karbala

5034

567600

113

Majdan

Al-Amara

16072

524200

33

Niniwa

Mosul

37323

1618700

43

Sala Al-Din

Tirkit

24363

772200

32

Wasit*

Al-Kut

17153

605700

35

Zi Kar

An-Nasirija

12900

1030900

80

Kurdyjski Regin Autonomiczny

As-Sulajmanija

As-Sulajmanija

17023

1124200

66

Dahuk

Dahuk

6553

309300

47

Irbil

Irbil

15074

928400

61

*prowincje (arab. muhafazat) wchodz

ą w skład polskiej strefy.

Źródło: Britannica World Data, 1995, University of Chicago.

Rozci

ąga się ona w poprzek Iraku od granicy z Arabią Saudyjską po granicę z

Iranem. Na jej obszarze znajduje si

ę 6 dużych miast: Diwanija, Willa, Karabela, al.-

Kufah, Kut, Nad

żaf. Dwa z nich Karabela i Nadżaf – stanowią symbole religijne i

s

ą świętymi miastami szyitów. W Nadżafie znajduje się meczet z grobem Alego

ibn Abi Talia, ostatniego z tzw. kalifów sprawiedliwych. Szyici uwa

żają go za pierw-

szego imama (najwy

ższy duchowy autorytet). Natomiast w Karabeli znajdują się

meczety jego dwóch synów Abbasa i Husajna, którzy zgin

ęli w czasie walk o tron

kalifa. Oba miasta stanowi

ą cel pielgrzymek wyznawców tego odłamu islamu. Jak

wida

ć na obszarze polskiej strefy odpowiedzialności znajduje się wiele symboli

kultu religijnego, które w kulturze islamu posiadaj

ą ogromną wagę.

Polsk

ą Strefę zamieszkują głównie Arabowie oraz Persowie i Asyryjczycy

(licz

ący w Iraku po 0,8% mieszkańców); w ponadto zamieszkują także inne mniej-

sze ilo

ściowo społeczności, które znalazły się na terytorium irackim w wyniku sytu-

acji polityczno - militarnej na Bliskim Wschodzie np. Palesty

ńczycy (w całym Iraku

ok. 35 tys.) oraz bli

żej nieokreślona ilość nielegalnych emigrantów z innych krajów

arabskich (muzu

łmańskich) oraz z terenów całej Azji. W przededniu wojny Muzuł-

532

manie w strefie stanowili ok. 96% spo

łeczeństwa (przeważali szyici

8

, z poka

źnym

odsetkiem sunnitów

9

), chrze

ścijanie - 3,7%, inni - 0,8%. Większość ludności skpia-

ło się w dolinach rzek i międzyrzeczu Tygrysu i Eufratu; w miastach mieszkało
wtedy ok. 71% ludno

ści.

Rysunek nr 1. Mapa 1. Polska Strefa odpowiedzialno

ści

Źródło: Britannica World Data, 1995, University of Chicago.

Ogromne znaczenie w kszta

łtowaniu wzajemnych stosunków – interakcji

w ramach grup wielokulturowych maj

ą antropologiczne aspekty postrzegania rze-

8

SZYICI, od

łam polityczno-religijny w islamie. Szyici uznają za prawowitych następców Mahometa

potomków czwartego kalifa Alego ibn Abi Taliba, m

ęża Fatimy, czwartej córki proroka. Wierzą, że Ali

(zamordowany w 661) przekaza

ł swoim następcom imamom, czyli przywódcom duchowym, specjalną

energi

ę Boskiej łaski, dzięki czemu imamowie pozostają nieomylni i czyści. Są nie tylko świeckimi

przywódcami spo

łeczności, lecz najwyższymi autorytetami w sprawach religijnych i prawnych. Prze-

konanie o ich doskona

łości jest wspólne różnym grupom szyitów, którzy do dziś czekają na ostatniego

imama wierz

ąc, że on nie umarł, lecz żyje w ukryciu i powróci jako mahdi, by zaprowadzić ład

i porz

ądek. Wiarę w imama uznaje się za szósty (obok szahady, modlitwy, jałmużny, postu

w ramadanie i pielgrzymki, tzw. had

żdżu) "filar" islamu.

9

SUNNICI, g

ł. ugrupowanie w islamie (ok. 90% wyznawców), przeciwstawne szyitom; doktryna sunni-

tów rozwin

ęła się w toku walk politycznych o władzę w początkowym okresie islamu; sunnici (arab.

ahl as-sunna wa al-d

żamaa ‘ludzie tradycji i wspólnoty’) nie uznawali aspiracji szyickich imamów do

sprawowania zwierzchno

ści nad wszystkimi muzułmanami; zasady prawa sunnickiego (w ujęciu 4

szkó

ł: malikici, hanbalici, szafi'ici, hanafici) i szyickiego (szkoła dżafarytów) różnią jedynie szczegóły;

oba ugrupowania zarzucaj

ą sobie odstępstwo od zasad islamu, nawołując czasem wręcz do podjęcia

d

żihadu przeciwko sobie (np. wojna iracko-irańska 1980–88); wysiłki teologów muzułmańskich, którzy

od XIX w. staraj

ą się pogodzić obie doktryny, są niweczone przez spory polityczne.

533

czywisto

ści socjologicznej o odmiennej kulturze. Brzemienne w skutkach są po-

dzia

ły na narody lepsze i narody gorsze, które niejednokrotnie są pochodną wielu

czynników, spo

śród których na uwagę zasługują takie jak: niższy poziom rozwoju

technologicznego, ni

ższy status materialny, brak tolerancji dla niektórych elemen-

tów kultury danego narodu. Do najgorszych zaliczy

ć jednak należy historycznie

ugruntowane uprzedzenia przedstawicieli jednej kultury do przedstawicieli innej
kultury, które wyros

ły na gruncie konfliktów państw, zwykle ze sobą sąsiadujących.

Ta ostatnia kwestia stanowi najpowa

żniejszy dylemat dla socjologów ponieważ

le

ży u podstaw mentalności człowieka, którą bardzo trudno zmienić.

Podzia

ły społeczne rozpatrywane są w wielu różnorodnych kontekstach. Dość

ciekawe podej

ście reprezentuje Z. Bauman, który widzi to zjawisko w kategoriach

tworzenia podzia

łów na grupy: my i oni. Jest to przykład obcości społecznej, gdzie

my grupa w

łasna, a oni to przedstawiciele świata zewnętrznego.

10

Wspomniane

wcze

śniej historycznie ugruntowane uprzedzenia do innych narodów i ich kultury

stanowi

ą dość poważny problem socjologiczny w kontekście wspólnego udziału

grup wielonarodowych w operacjach pokojowych i misjach stabilizacyjnych i po-
winny stanowi

ć ważny element kształcenia oficerów przewidzianych do służby tego

rodzaju.

Uprzedzenia wed

ług A. Giddensa: „dotyczą opinii i postaw członków jednej

grupy wobec drugiej”.

11

Posiadaj

ą one bardzo wysoki poziom subiektywizmu

w ocenie otaczaj

ącej nas rzeczywistości i opierają się zwykle na pogłoskach i nie-

sprawdzonych informacjach. Charakteryzuj

ą się również tym, że trudno je zmienić,

nawet pod wp

ływem dostarczenia wiarygodnych i obiektywnych informacji na te-

mat danej kultury. Inn

ą znaczącą cechą uprzedzeń jest ich bezpośredni wpływ na

tworzenie stereotypów na temat jakiej

ś części rzeczywistości socjologicznej.

Uprzedzenia i stereotypy to elementy, które powinny by

ć eliminowane, na

drodze permanentnej edukacji, szczególnie kiedy mamy do czynienia z wielokultu-
rowo

ścią na poziomie etnicznym. Dotyczy to również żołnierzy służących w struktu-

rach wielonarodowych poza granicami kraju, dla których kluczow

ą rolę powinno

odgrywa

ć kształcenie w zakresie poznania szeroko pojmowanych aspektów kultury

narodowo

ści wchodzących w skład struktur wielonarodowych oraz kultury otocze-

nia. Istotne zdaje si

ę być wyeliminowanie zjawiska etnocentryzmu, które polega na

ocenianiu innych kultur przez porównanie ich z w

łasną kulturą. Duży związek z tym

zjawiskiem ma relatywizm kulturowy, który definiowany jest jako: „zawieszenie
w

łasnych głęboko zakorzenionych przekonań kulturowych i ocena sytuacji za po-

moc

ą standardów innej kultury”.

12

Relatywizm kulturowy posiada pozytywne za-

barwienie i jest sfer

ą socjologiczną, w której zachodzi odwieczny dylemat pogo-

dzenia w

łasnych przekonań z kulturą narodu, w strukturze której znajdzie się oce-

niaj

ący. Definiowany jest również jako zasada metodologiczna, gdzie obserwator

jednej kultury, opisuj

ąc ją, stosuje perspektywę przedstawiciela kultury obserwo-

wanej.

13

Relatywizm kulturowy posiada ogromne znaczenie dla

żołnierzy sił pokojo-

wych, gdy

ż, w związku z faktem, iż reprezentują inną kulturę, zmuszeni są do oce-

ny otaczaj

ącej ich rzeczywistości nie w kryteriach własnej kultury, lecz w kryteriach

10

Z. Bauman: Socjologia. Pozna

ń 1996, s. 44

11

A. Giddens, op. cit., s. 272

12

Ibidem, s. 49-50

13

B. Szacka, op. cit., s. 84

534

kultury otoczenia w jakim si

ę znajdują. Na każdym kroku konieczne jest znalezie-

nie tzw. z

łotego środka w rozwiązywaniu problemów wielokulturowości. Szczegól-

ne znaczenie posiada obiektywna ocena zwyczajów arabów w codziennym

życiu,

które dla przedstawiciela kultury Zachodu mog

ą być niejednokrotnie szokujące.

Niezmiernie wa

żne jest w tym przypadku zastosowanie do założeń wspomnianego

wy

żej relatywizmu kulturowego.

Niektóre zwyczaje wynikaj

ą wprost z religii, jednym z nich jest nierówność płci.

Święty Koran mówi wyraźnie o wyższości fizycznej mężczyzn nad kobietami, którą
uzasadnia si

ę przewagą materialną: „Mężczyźni stoją nad kobietami ze względu na

to,

że Bóg dał wyższość jednym nad drugimi, i ze względu na to, że oni rozdają ze

swego maj

ątku...”.

14

Jednak obowi

ązki religijne, jakie islam nakłada na swych wy-

znawców, poza paroma ograniczeniami wynikaj

ącymi z biologicznej odmienności

kobiety, dotycz

ą tak samo kobiet, jak i mężczyzn. Koran nie mówi też o żadnej

nierówno

ści duchowej; przeciwnie podkreśla równość duchową obu płci wobec

Allacha i jest adresowany zarówno do m

ężczyzn, jak i do kobiet, które- jak męż-

czy

źni - będą odpowiadać za swe uczynki na Sądzie Ostatecznym.

15

Arabska kultura sprzyja nawi

ązywaniu bardzo bliskich przyjaźni. Jednak arab-

ska definicja przyja

źni ma głębszy wymiar niż zachodnia. Równie ważne jak przy-

jemne sp

ędzanie czasu jest okazywanie pomocy i świadczenie przyjacielowi przy-

s

ług w miarę możliwości.

Kraje arabskie nale

żą do grupy krajów o bardzo wysokim stopniu ekspresyj-

no

ści zachowań parawerbalnych i niewerbalnych. Możemy wyróżnić cztery obser-

wowalne, uzale

żnione od kontekstu kulturowego elementy niewerbalnych zacho-

wa

ń podczas rozmów.

Pierwszym elementem jest dystans przestrzenny mi

ędzy rozmówcami, który

mi

ędzy ludźmi ze świata arabskiego jest zdecydowanie mniejszy, jak w przypadku

cz

łowieka zachodu. W momencie spotkania się osób z tych dwóch kręgu może

doj

ść do zabawnej sytuacji tzw. przepychanki (w momencie, gdy Arabowie będą

okazywa

ć swoją przyjacielskość i naturalnie do nas przysuwać my będziemy ucie-

ka

ć). To może być dla araba sygnał, że go nie lubimy i rozmowa staje się mniej

przyjemna lub dochodzi do jej zerwania. Gorzej mo

że być, jeśli nie wiedzący o tym

żołnierz z naszego kręgu kulturowego uzna dążenie do tak bliskiego kontaktu za
prób

ę konfrontacji.

Kolejnym elementem niewerbalnych zachowa

ń jest dotyk, który w kulturze

Arabów jest dopuszczalny podczas lu

źnej rozmowy. Inną kategorią będzie uścisk

d

łoni. W przeciwieństwie do europejskiego, mocnego energicznego uścisku dłoni

(który w naszym kr

ęgu kulturowym jest symbolem siły), Arabowie witają się w spo-

sób delikatny, powtarzany, przeci

ągający się. Na ulicy nie powinien dziwić widok

dwóch m

ężczyzn trzymających się za ręce, ponieważ jest to oznaka przyjaźni.

Ciekaw

ą sprawą w kulturze islamskiej, hinduistycznej i buddyjskiej jest stosunek do

lewej r

ęki. Jest ona w tym kręgu kulturowym uważana za nieczystą. W tych sa-

mych kulturach za nieczyste traktuje si

ę spody obuwia oraz stóp, w związku

z czym nie jest wskazane krzy

żowanie nóg lub zakładanie jednej nogi na drugą.

Warto równie

ż podkreślić znaczenie popularnego w kulturze zachodu gestu kciuk

14

Centralna Grupa Dzia

łań Psychologicznych, Zwyczaje, Obyczaje I Charakterystyka Psychologiczna

Arabów. Bydgoszcz 2003, s. 9

15

Ibidem, s. 10

535

do góry, który oznacza u nas: OK., zadowolenie itp. Natomiast dla mieszka

ńców

Bliskiego i

Środkowego Wschodu jest to obelżywy znak seksualny.

Równie

ż kontakt wzrokowy odgrywa szczególne znaczenie w kulturze Bliskie-

go Wschodu, poniewa

ż bezpośrednie, nawet intensywne patrzenie sobie w oczy

podczas negocjacji

świadczy o zainteresowaniu i szczerości.

Powa

żne znaczenie odgrywa znajomość podziałów klasowych, które są im-

manentn

ą sferą kulturową społeczności szyickiej. Najbardziej uprzywilejowana jest

klasa wy

ższa, do której należą duchowni, bogaci ludzie, wpływowe rodziny. Kolej-

na - klasa

średnia, to nauczyciele, wojskowi, kupcy. Ostatnią w strukturze klasowej

Szyitów jest klasa ni

ższa na którą składają się rolnicy, miejska i wiejska biedota.

Wa

żnym jest, by przedstawiciele kultury Zachodu, w tym wypadku żołnierze wielo-

narodowych struktur, znali zale

żności międzyklasowe w przypadku kontaktów

z przedstawicielami kultury islamu.

Wa

żną kategorią z obszaru znajomości zagadnień zwyczajów i kultury ludno-

ści Iraku jest rodzina. Jest ona podstawową komórką społeczną w krajach arab-
skich, a tym samym ostoj

ą wartości i tradycji narodowych. Lojalność i obowiązki

wobec rodziny s

ą ważniejsze niż wobec przyjaciół i pracodawców. Krewni muszą

sobie nawzajem pomaga

ć, również finansowo. Od członków rodziny wymaga się,

aby zawsze byli po stronie krewnych we wszelkiego rodzaju sporach z obcymi.
Spory rodzinne rzadko wydostaj

ą się na światło dzienne, gdyż są one wewnętrzną

spraw

ą rodziny oraz przynoszą ujmę na honorze i pozycji rodziny w społeczności.

Niestosowne zachowanie lub z

ła opinia jednej osoby przynosi uszczerbek na ho-

norze ca

łej rodzinie, obniża pozycję społeczną i zmniejsza szansę na dobre mał-

żeństwo. Mężczyzna w kulturze arabskiej jest uważany za głowę rodziny. Publicz-
nie Arabka okazuje m

ężowi szacunek i jest mu posłuszna, lecz w stosunkach pry-

watnych jest ca

łkiem inaczej. Wynika to z faktu, iż oboje zajmują się różnymi

aspektami

życia rodzinnego. Mężczyzna jest odpowiedzialny za zabezpieczenie

bytu rodzinie natomiast domen

ą kobiety jest dom i wychowywanie dzieci.

Do

ść kontrowersyjną kwestią w kulturze arabskiej jest nierówność płci, która

bezpo

średnio wypływa z religii islamu. Święty Koran mówi wyraźnie o wyższości

fizycznej m

ężczyzn nad kobietami, którą uzasadnia się przewagą materialną.. Jed-

nak obowi

ązki religijne, jakie islam nakłada na swych wyznawców, poza paroma

ograniczeniami wynikaj

ącymi z biologicznej odmienności kobiety, dotyczą tak sa-

mo kobiet, jak i m

ężczyzn.

Od lat 80. XX w. obserwuje si

ę narastającą wśród kobiet muzułmańskich ten-

dencj

ę do zakładania zasłony. Zarówno w krajach muzułmańskich, jak i niemuzuł-

ma

ńskich zasłona stała się symbolem tożsamości kulturowej oraz wyrazem odręb-

no

ści wyznaniowej, sygnalizującym odrzucenie dominującego, niemuzułmańskiego

spo

łeczeństwa. Podobne decyzje kobiety, zwłaszcza młode, podejmują jednak

najcz

ęściej pod wpływem presji rodziny i środowiska. W ścisłym związku z hidża-

bem pozostaje w krajach islamu odosobnienie kobiety, czyli wy

łączenie jej z życia

publicznego. Podczas omawianej misji stabilizacyjnej w Iraku wielokrotnie zwyk

ły

kontakt wzrokowy Arabki i przedstawiciela kultury Zachodu odbierany by

ł jako na-

pa

ść, wręcz dwuznaczna propozycja. Takie sytuacje w kulturze arabskiej są nie-

dopuszczalne i powoduj

ą poważne reperkusje.

Polskie Kontyngenty Wojskowe realizuj

ące zadania pokojowe i stabilizacyjne

w wielonarodowych strukturach w wielokulturowym otoczeniu kulturowym, tworz

ą

niejako zró

żnicowany, złożony i dynamiczny system elementów kulturowych. Zali-

536

czymy do nich

świat symboli przedstawicieli różnych kultur wewnątrz struktury,

a tak

że świat symboli otoczenia kulturowego; system wartości narodowych oraz

indywidualnych poszczególnych osób; komunikacj

ę werbalną i niewerbalną; trady-

cje narodowe; histori

ę państwa oraz szereg innych elementów wyróżniających

jedn

ą kulturę od pozostałych. Zestaw, a właściwie dyfuzja wszystkich elementów

kultur narodowych kreuje szeroko pojmowan

ą wielokulturowość, która przyjmuje

najwy

ższą formę w relacjach: wielonarodowa struktura organizacyjna - obce, wie-

lokulturowe otoczenie kulturowe. Taki stan rzeczy stawia przed uczestnikami ope-
racji pokojowych ogromne wyzwania zarówno w sferze wyzbycia si

ę ugruntowa-

nych w mentalno

ści uprzedzeń do innych narodów, unikania stereotypów w ocenie

rzeczywisto

ści socjologicznej, w jakiej się znaleźli, jak również w sferze edukacji

w zakresie poznania kultury przedstawicieli innych pa

ństw, ich historii, zwyczajów

i obyczajów, miejsc kultu itd.