Dom Dziecka w systemie opieki nad dzieckiem

396

Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): 396-401

Dom Dziecka w systemie opieki nad dzieckiem

Childrens homes in the childcare system

ATARZYNA

AMME

-O

STAPOWICZ

, E

L¯BIETA

RAJEWSKA

-K

, I

RENA

ROÑSKA

, C

ECYLIA

UKASZUK

EATA

OWALEWSKA

, J

OLANTA

EWKO

, M

ATYLDA

IERAKOWSKA

, K

ATARZYNA

RAJEWSKA

, K

RYSTYNA

LIMASZEWSKA

RYSTYNA

OWALCZUK

, A

GNIESZKA

ZYSZKO

-P

OWSKA

, W

OJCIECH

, M

AREK

ZCZEPAÑSKI

Zak³ad Pielêgniarstwa Ogólnego, Akademia Medyczna w Bia³ymstoku

Katedra Rozwoju Pielêgniarstwa, Akademia Medyczna w Bia³ymstoku

Klinika Rehabilitacji Dzieciêcej, Akademia Medyczna w Bia³ymstoku

Klinika Neonatologii i Intensywnej Terapii Noworodka, Akademia Medyczna w Bia³ymstoku

The childcare and education system for orphaned and abandoned

children in Poland takes various forms. These are diagnostic, qualifying

and company institutions (childrens homes, educational and training

centres). Still the standard procedure is to place such children in state

childrens homes. It is estimated that currently there are 21 thousand

children in 380 childrens homes; 7 thousand children in 63 kids

shelters, crisis intervention centres and hotels and about 1,5 thousand

in family-type childrens homes. Over 50 thousand children attends day

care support centres; 99% children placed in childrens homes have

parents, natural orphans constituting only 1%. Over 50 thousand

children stay in foster families and only 2% in family-type childrens

homes.
Each society is aware of the significance that underlies creating conditions,

in which children may come into this world, develop and grow up,

protected from poverty and diseases, receiving education that develop

their intellectual potential. For their full and balanced development,

children should be brought up in family environment, in an atmosphere

of happiness and understanding, where they could acquire standards

necessary for their adult life.
Children who cannot stay and be reared in their own families due to

various reasons, e.g. their parents death, disease or stay in prison,

abandonment etc. are at the highest risk in every society.

Key words: childrens home, children, care

Adres do korespondencji / Address for correspondence
Dr n. med. Katarzyna Van Damme-Ostapowicz
Zak³ad Pielêgniarstwa Ogólnego, ul. M. Sk³odowskiej-Curie 7A

15-096 Bia³ystok, tel. (+48-85) 748-55-28

e-mail: kostapowicz@interia.pl

www.phie.pl

Nades³ano: 12.11.2007

Zakwalifikowano do druku: 27.12.2007

System opieki oraz wychowania dzieci osieroconych i opuszczonych

w Polsce obejmuje ró¿norodne formy. Zalicza siê do nich instytucje

diagnostyczne, kwalifikacyjne oraz zak³adowe (domy dziecka, orodki

szkolno-wychowawcze). Nadal standardem jest umieszczanie dzieci

w pañstwowych domach dziecka. Szacuje siê, ¿e w 380 domach dziecka

przebywa ponad 21 tysiêcy dzieci; kolejne 7 tysiêcy dzieci w 63

pogotowiach opiekuñczych, orodkach interwencji kryzysowej i hotelach,

a oko³o 1,5 tysi¹ca w rodzinnych domach dziecka. Ponad 50 tysiêcy

dzieci korzysta z placówek wsparcia dziennego. 99% dzieci umieszczonych

w domach dziecka posiada rodziców, za tylko 1% to sieroty naturalne.

Ponad 50 tysiêcy dzieci przebywa w rodzinach zastêpczych, a tylko 2%

w rodzinnych domach dziecka.
Ka¿de spo³eczeñstwo jest wiadome wagi tworzenia warunków, w których

dzieci mog¹ przychodziæ na wiat, rozwijaæ siê i dorastaæ. Byæ chronione

przed bied¹, chorobami oraz otrzymywaæ wykszta³cenie, które rozwinie

ich potencja³ intelektualny. Dzieci dla pe³nego i harmonijnego rozwoju

powinny wychowywaæ siê w rodowisku rodzinnym, w atmosferze szczêcia

i zrozumienia, gdzie powinny nabywaæ wzorce potrzebne w doros³ym

¿yciu.
Dzieci, które nie mog¹ przebywaæ i wychowywaæ siê w swojej rodzinie

z ró¿nych powodów: mierci rodziców, choroby, wiêzienia, porzucenia

etc., znajduj¹ siê poród najbardziej zagro¿onych w ka¿dym

spo³eczeñstwie.

S³owa kluczowe: dom dziecka, dzieci, opieka

WYKAZ SKRÓTÓW:
GUS: G³ówny Urz¹d Statystyczny
UNICEF: Fundusz Narodów Zjednoczonych Pomo-

cy Dzieciom
UNESCO: Organizacja Narodów Zjednoczonych do

Spraw Owiaty, Nauki i Kultury

FICE: Federacja Wspólnot Dzieciêcych
TPD: Towarzystwo Przyjació³ Dzieci
MEN: Ministerstwo Edukacji Narodowej
Dz. U.: Dziennik Ustaw

397

Van Damme-Ostapowicz K i wsp. Dom Dziecka w systemie opieki nad dzieckiem

Wszystkie spo³eczeñstwa s¹ wiadome wagi two-

rzenia warunków, w których dzieci mog¹ przycho-

dziæ na wiat, rozwijaæ siê i dorastaæ. Byæ chronione

przed bied¹, chorobami oraz otrzymywaæ wykszta-

³cenie, które rozwinie ich potencja³ intelektualny [1].

Wychowanie dziecka w rodzinie odgrywa istotn¹ rolê,

gdy¿ wp³ywa znacz¹co na uczuciowy rozwój dziecka

i uczy tworzyæ wiê emocjonaln¹.

Pierwotnie s³owo sierota okrela³o dziecko wy-

chowuj¹ce siê bez ojca, którego rodzice nie ¿yj¹ lub

nie s¹ znani. Z biegiem czasu nabra³o szerszego zna-

czenia. Dzi sierotk¹ jest nazywana nawet osoba

samotnie ci¹gn¹ca losy.

W czasach obecnych, obok sieroctwa naturalne-

go, istnieje oraz przybiera coraz bardziej niepokoj¹ce

rozmiary zjawisko sieroctwa spo³ecznego. Ter-

minem tym okrelany jest brak opieki rodzicielskiej

wynikaj¹cy g³ównie z zaburzeñ w funkcjonowaniu

rodziny: braku troski o dziecko, przestêpczoci, de-

moralizacji rodziców, alkoholizmu i powa¿nych b³ê-

dów wychowawczych. Wyró¿nia siê sieroctwo spo-

³eczne sensu stricto dla okrelenia dzieci przebywaj¹-

cych w domach dziecka i sieroctwo spo³eczne sensu

largo u¿ywane dla okrelenia dzieci pozostaj¹cych

w rodzinach, które nie wywi¹zuj¹ siê z podstawo-

wych obowi¹zków opiekuñczych. Sierot spo³ecznych

jest ok. 95% z ogó³u dzieci wymagaj¹cych opieki ze

strony Pañstwa [2].

W Polsce sierotami spo³ecznymi zajmuj¹ siê

trzy resorty: 1) zdrowia, 3) pracy i polityki spo³ecz-

nej, 3) edukacji narodowej oraz 3) sprawiedliwoci.

Sytuacja dzieci w domach ma³ego dziecka

przedstawia siê nastêpuj¹co: opiek¹ zajmuj¹ siê g³ów-

nie absolwentki szkó³ medycznych, a program wy-

chowawczy prowadzi siê pod kontrol¹ psychologów

i pedagogów. Niestety, rodowisko wychowawcze

tych placówek wp³ywa na opónienia rozwojowe dzie-

ci. W zwi¹zku z powy¿szym polityka opiekuñcza re-

sortu zdrowia zmierza do skrócenia pobytu dziecka

w zak³adzie i umo¿liwienie mu pobytu, jeli nie w do-

mu rodzinnym, to w rodzinie adopcyjnej.

Ka¿de pañstwo, tak¿e Polska, ma konstytucyjny

obowi¹zek udzielania pomocy rodzinom w trudnej

sytuacji bytowej i dzieciom pozbawionym opieki ro-

dzicielskiej. W interesie zarówno dzieci, rodziców, jak

i pañstwa le¿y, aby pomoc ta oznacza³a szeroko pojê-

te wsparcie dla rodziców. Przejêcie przez pañstwo

opieki nad dzieckiem, a w szczególnoci umieszcze-

nie go w instytucji opiekuñczej, powinno byæ zawsze

ostatecznoci¹.

Na pocz¹tku XX w. w wielu krajach Europy wy-

dane zosta³y akty prawne reguluj¹ce problem dzieci

opuszczonych.

W niepodleg³ej Polsce, po raz pierwszy problem

opieki nad dzieckiem uwzglêdni³a Konstytucja z 17

marca 1921 r. Artyku³ 103 tej Konstytucji mówi³, ¿e

dzieci nie otoczone dostateczn¹ opiek¹ rodzicielsk¹,

zaniedbane pod wzglêdem wychowawczym maj¹ pra-

wo do opieki i pomocy pañstwa w zakresie oznaczo-

nym ustaw¹. Przewidywano równie¿ odjêcie rodzi-

com w³adzy nad dzieckiem w drodze orzeczenia s¹-

dowego [3].

Nastêpnie 16 sierpnia 1923 r. wprowadzono ra-

mow¹ Ustawê o opiece spo³ecznej, wzorowan¹ na po-

dobnej ustawie niemieckiej z 1870 r.

Miêdzynarodowe dokumenty dotycz¹ce praw

cz³owieka jednoznacznie uznaj¹, ¿e pañstwo ma ro-

dzinê wspieraæ, pomagaæ jej, a ingerencja pañstwa

w ¿ycie rodzinne winna ograniczaæ siê do sytuacji

szczególnych. Istnieje tak¿e wiele uregulowañ praw-

nych mówi¹cych o ochronie praw dziecka; oto wy-

brane z nich [cyt. za 4]:

365 zniesienie przez cesarza Walentyniana I pra-

wa do ¿ycia i mierci

1736 za³o¿enie w Warszawie szpitala dla przyj-

mowania i wychowania niemowl¹t porzuconych

lub opuszczonych

1789 Rewolucja Francuska, podczas której og³o-

szono Deklaracjê Praw Cz³owieka i Obywatela,

zak³adaj¹ca równoæ wobec prawa wszystkich

obywateli, w tym dzieci

1804 Kodeks Napoleona g³osz¹cy, ¿e wszyscy maj¹

równe prawa

1814 powstanie Warszawskiego Towarzystwa

Dobroczynnoci

1819 przeforsowanie przez Owena ustawy za-

braniaj¹cej zatrudnienia ma³ych dzieci w fabry-

kach, kopalniach i rolnictwie

1837 zorganizowanie w Warszawie ochronki dla

dzieci rodziców na okres ich pracy.

1865 za³o¿enie we Francji Towarzystwa Opieki

nad Nieletnioci¹

1869 powstanie w Anglii Stowarzyszenia Dobro-

czynnoci promuj¹cego prawa dzieci wymagaj¹-

cych opieki

1871 uznanie przez Towarzystwo Lekarskie Sta-

nu New York prawa nowo narodzonego dziecka

do ochrony i pomocy

1884 powo³anie Towarzystwa Opieki nad Ubo-

gimi Matkami i ich Dzieæmi

1892 powstanie Miêdzynarodowego Stowarzy-

szenia Opieki nad Dzieæmi

1918 powstanie Towarzystwa Przyjació³ Dzieci

1919 ustalenie (Konwencja Miêdzynarodowej

Organizacji Pracy) minimalnego dopuszczalne-

go wieku zatrudnienia

1919 powstanie w Anglii pierwszej w wiecie

organizacji chroni¹cej dzieci (inicjatorka Eglen-

tyna Jebb).

398

Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): 396-401

1920 powstanie Miêdzynarodowego Zwi¹zku

Pomocy Dzieciom (za³o¿ycielka Eglentyna Jebb)

1922 ustanowienie Miêdzynarodowego Stowa-

rzyszenia Opieki nad Dzieckiem

1924 przyjêcie przez Zgromadzenie Ogólne

Narodów Zjednoczonych Deklaracji Praw Dziec-

ka (Deklaracja Genewska).

1946 powo³anie Zgromadzenia Ogólnego Na-

rodów Zjednoczonych UNICEF

1946 rozpoczêcie dzia³alnoci UNESCO

1948 uchwalenie przez Zgromadzenie Ogólne

Narodów Zjednoczonych Powszechnej Deklaracji

Praw Cz³owieka

1948 powstanie Federacji Wspólnot Dzieciêcych

(FICE)

1959 proklamowanie przez Zgromadzenie Ogól-

ne Narodów Zjednoczonych Deklaracji Praw

Dziecka rozszerzaj¹cej Deklaracjê Genewsk¹ do

10 zasad.

1978 polska propozycja Konwencji o prawach

Dziecka

1979 seminarium w Warszawie nt. Ochrona

praw dziecka

1981 powo³anie w Warszawie Komitetu Ochro-

ny Praw Dziecka

1990 wiatowy Szczyt w sprawie Dzieci w No-

wym Yorku

1995 zmiana Kodeksu Rodzinnego i Opiekuñcze-

1996 Europejska Konwencja o Wykonywaniu Praw

Dzieci.

We wspó³czesnym wiecie nie istnieje spo³eczeñ-

stwo, które nie boryka³o by siê z problemem zapew-

nienia opieki dzieciom osieroconym i opuszczonym.

W zwi¹zku z powy¿szym od lat poszukiwane s¹ takie

formy, które zapewni³yby im optymalne warunki roz-

woju [3].

W polskiej rzeczywistoci pomoc dla rodzin

w trudnej sytuacji jest s³abo rozwiniêta. Mo¿liwoci

umieszczenia dzieci w profesjonalnych rodzinach za-

stêpczych s¹ ci¹gle niewielkie. Pozostaj¹ jedynie pla-

cówki opiekuñcze, w których umieszcza siê dzieci

w przekonaniu, ¿e jest to z³o konieczne, ale jed-

noczenie uwa¿a siê, ¿e placówki te musz¹ zast¹piæ

niew³aciwie funkcjonuj¹ce rodziny. W celu kontro-

li nad jakoci¹ opieki sprawowanej w takich placów-

kach, w Helsiñskiej Fundacji Praw Cz³owieka, w ra-

mach programu prawa dziecka, powsta³ projekt

monitorowania domów dziecka w zakresie przestrze-

gania praw wychowanków [3,4].

W maju 1973 r. odby³a siê pierwsza Ogólnopol-

ska Konferencja Naukowo-Pedagogiczna, powiêco-

na sieroctwu spo³ecznemu zorganizowana przez

Zarz¹d G³ówny Towarzystwa Przyjació³ Dzieci. Ce-

lem Konferencji by³o okrelenie rozmiarów proble-

mu. Z danych opublikowanych po konferencji wyni-

ka³o, ¿e w 1972 r.:

pod opiek¹ s¹dów opiekuñczych znajdowa³o siê

ogó³em 107 464 dzieci,

w placówkach opiekuñczo-wychowawczych prze-

bywa³o 24 434 dzieci,

oczekiwa³o na miejsca 4 078 dzieci,

ró¿ne formy zastêpczego rodzicielstwa objê³y:

przysposobienie 3 763 dzieci,

rodziny zastêpcze 4 476 dzieci,

rodzinne domy dziecka 150 dzieci [5].

Dane z lat 1976-1980 wskazywa³y, ¿e liczba do-

mów dziecka zmala³a w tych latach, podobnie jak

liczba sierot naturalnych, natomiast wzros³a liczba

dzieci kierowana do placówek przez s¹dy [5].

W Polsce tak¿e istnieje okrelony system opieki

oraz wychowania dzieci osieroconych i opusz-

czonych, obejmuj¹cy ró¿norodne instytucje i formy

opieki nad dzieckiem:

instytucje diagnostyczne kwalifikacyjne (Pogoto-

wia Opiekuñcze, Orodki adopcyjno- opiekuñ-

cze),

rodzinne formy opieki (Rodzina adopcyjna i za-

stêpcza, Rodzinne domy dziecka, Wioski dzieciê-

ce),

instytucje zak³adowe (Domy dziecka, Orodki

szkolno-wychowawcze) [5].

Instytucjami, które zajmuj¹ siê umieszczaniem

dzieci w rodzinach adopcyjnych s¹ orodki adop-

cyjno-opiekuñcze. W 1973 r. dzia³a³o w Polsce 9 ta-

kich orodków, w kolejnych latach powsta³o ich jesz-

cze 28. Z danych TPD wynika, ¿e dziêki dzia³alnoci

orodków w 1980 r. uda³o siê przywróciæ rodzinom

naturalnym 191 dzieci, 1325 dzieci umieszczono

w rodzinach adopcyjnych, 1027 w rodzinach zastêp-

czych. Rok 1980 by³ pierwszym rokiem prac nad or-

ganizacj¹ terapeutycznych rodzin zastêpczych (po

ukazaniu siê zarz¹dzenia Ministerstwa Owiaty i Wy-

chowania) [5].

W chwili obecnej wypracowane zosta³y dwa za-

sadnicze modele: 1) zak³adowy i 2) rodzinny.

Najbardziej krytykowane w ostatnim czasie s¹

domy dziecka, ze wzglêdu na znaczn¹ liczbê wy-

chowanków przy nielicznym i zmiennym personelu

wychowawczym, anonimowoæ dziecka, brak nor-

malnych kontaktów spo³ecznych z otoczeniem, pod-

porz¹dkowanie codziennych czynnoci okrelonym

rygorom i regulaminom. Nie s¹ one w stanie nawet

w przybli¿eniu odtworzyæ dziecku warunków nor-

malnie funkcjonuj¹cej rodziny. Szczególnie dotkliwe

s¹ skutki braku indywidualnej wiêzi miêdzy dziec-

kiem a doros³ym, co prowadzi do osamotnienia uczu-

ciowego dziecka, a w konsekwencji do zaburzeñ w ro-

zwoju psychicznym i fizycznym [3].

399

Van Damme-Ostapowicz K i wsp. Dom Dziecka w systemie opieki nad dzieckiem

Czy¿ [5] w swoim raporcie Stan przestrzegania praw

wychowanków Domów Dziecka pisze, ¿e Domy

Dziecka to instytucje opiekuñcze dla dzieci, których

rodzice zaniedbuj¹ swoje obowi¹zki lub nadu¿ywaj¹

w³adzy rodzicielskiej w takim stopniu, ¿e nale¿y inge-

rowaæ w autonomiê i prawa rodziców. Podkreliæ

nale¿y, ¿e ingerencja ta powinna byæ zgodna z pra-

wem, ale nie musi i nie powinna oznaczaæ umiesz-

czenia w placówce.

Wed³ug Rozporz¹dzenia MEN z dnia 21 lutego

1994 r., za³¹cznik nr 2 ramowy statut domu dziecka

(Dz. U. 1994, Nr 41, poz. 156 ze zm.) Dom dziecka

jest placówk¹, która dzieciom i m³odzie¿y pozbawio-

nym trwale lub okresowo opieki rodziny w³asnej za-

stêpuje rodzinê, zapewnia opiekê i wychowanie, odpo-

wiednie do potrzeb warunki rozwoju, przygotowuje

do samodzielnego ¿ycia, a jego podstawowym celem

jest tworzenie w³aciwych dla prawid³owego rozwoju

dzieci i m³odzie¿y warunków wychowawczych, zdro-

wotnych i materialnych oraz umo¿liwienie prawid³o-

wego przebiegu procesów rozwoju i socjalizacji (§ 7.1).

Cele, o których mowa, realizowane s¹ we wspó³pracy

z rodzinami wychowanków i s¹dami (...) § 7.2 roz-

porz¹dzenia. Ka¿dy dom dziecka powinien w szcze-

gólnoci zapewniæ:

1. warunki prawid³owego rozwoju psychofizyczne-

go, z uwzglêdnieniem zaspokajania potrzeb emo-

cjonalnych kompensuj¹cych brak domu rodzin-

nego;

2. odpowiednie warunki mieszkaniowe, ca³odzien-

ne wy¿ywienie, zaopatrzenie w bieliznê, odzie¿

i inne przedmioty osobistego u¿ytku, w tym za-

bawki;

3. opiekê pielêgnacyjn¹ i w razie potrzeby konsul-

tacje i opiekê lekarsk¹;

4. usamodzielnienie wychowanków pozbawionych

ca³kowicie opieki rodzicielskiej.
Dyrekcja i pracownicy Domu Dziecka zobowi¹-

zani s¹ utrzymywaæ kontakty z rodzicami lub innymi

cz³onkami rodziny wychowanków w celu tworzenia

warunków ich powrotu do rodziny. Wspó³pracowaæ

z orodkami adopcyjno-opiekuñczymi w celu pozy-

skania dla wychowanków zastêpczych form wycho-

wania rodzinnego oraz w miarê mo¿liwoci obejmo-

waæ opiek¹ dzieci pozostaj¹ce w rodzinach w³asnych,

które nie zapewniaj¹ im prawid³owych warunków

rozwoju.

Dane epidemiologiczne wskazuj¹, i¿ w 1947 r.

w domach dziecka tzw. sieroty stanowi³y oko³o 50%

ogó³u wszystkich wychowanków, a obecnie ok. 3%

[5].

W 1998 r. funkcjonowa³o w Polsce ogó³em 356

domów dziecka, w tym 37 dla dzieci do lat 3. Prowa-

dzonych przez organizacje wyznaniowe by³o 28.

Przebywa³o w nich 17 645 wychowanków (miejsc

w domach dziecka by³o 18 899, w tym dla dzieci do

lat 3 2 226). Pe³nych sierot by³o 610, pó³sierot 3 832.

Wychowanków w wieku 4-16 by³o 12 783, starszych

2 966. Ma³oletnich matek z dzieæmi by³o 78. Na

podstawie decyzji s¹du przyjêto 16 658 wychowan-

ków, co stanowi³o ok. 94% ogó³u dzieci w domach

dziecka. W ci¹gu roku uby³o ogó³em 5 794 dzieci

w tym: do rodzin wróci³o 1 580, do rodzin adopcyj-

nych odesz³o 1 088 (g³ównie z domów ma³ego dziec-

ka), do rodzin zastêpczych 483, do innych placówek

1 108, usamodzielniono 1 017, skrelono z listy 509

[5].

Domy dziecka zatrudnia³y 4 253 pracowników

merytorycznych (czyli na jednego opiekuna przypa-

da³o rednio oko³o 4 wychowanków) i 744 pracow-

ników s³u¿by zdrowia. Dla porównania rodzinnych

domów dziecka by³o 125 dla 863 wychowanków,

w tym niemal po³owê stanowi³y sieroty i pó³sieroty

(386). Od pocz¹tku lat 90-tych liczba rodzinnych

domów dziecka spad³a o 39 (w 1989 r. rodzinnych

domów dziecka by³o 164, w 1998 r. ju¿ tylko 125)

[5].

W latach 90-tych liczba wychowanków domów

dziecka systematycznie wzrasta³a (w 1990 r. by³o ich

14 393, czyli ponad 3 tys. mniej ni¿ w 1998 r.) [5].

Warto te¿ zwróciæ uwagê, ¿e na 15 724 wycho-

wanków w domach dla dzieci powy¿ej 3 roku ¿ycia,

a¿ 15 167 umieszczono na podstawie decyzji s¹du

opiekuñczego co oznacza, ¿e to nie rodzice dobro-

wolnie rezygnuj¹ z opieki nad dzieæmi, tylko pañstwo

uznaje, ¿e nie wype³niaj¹ oni swoich obowi¹zków ro-

dzicielskich [5].

Polskie regulacje dotycz¹ce postêpowania z dzieæ-

mi pozbawionymi opieki rodzicielskiej to przede

wszystkim Ustawa o systemie owiaty z 1991 r.

(Dz. U. Nr 95, poz. 425 ze zm.) oraz rozporz¹dzenie

MENiS w sprawie rodzajów, organizacji i zasad dzia-

³ania publicznych placówek opiekuñczo-wychowaw-

czych i resocjalizacyjnych z 1994 r. (Dz. U. Nr 41,

poz. 156 ze zm.) z za³¹cznikami zawieraj¹cymi ra-

mowe statuty poszczególnych rodzajów placówek,

w tym domów dziecka.

W chwili obecnej osoba podejmuj¹ca siê prowa-

dzenia rodzinnego domu dziecka z chwil¹ zawar-

cia umowy nabywa status pracownika (ma sta³e wy-

nagrodzenie, prawo do urlopu, prawo do ubezpie-

czeñ). Tak wiêc, choæ funkcje i cele rodzinnych do-

mów dziecka i rodzin zastêpczych s¹ takie same, ró¿-

ni¹ siê one pod wzglêdem organizacyjno-prawnym.

Rodzina zastêpcza pe³ni swe funkcje bezp³atnie, po-

moc pieniê¿na jest przyznawana jedynie na pokrycie

kosztów utrzymania dziecka. Równie¿ liczba dzieci

jest czynnikiem ró¿ni¹cym te dwie formy opieki. Ro-

400

Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): 396-401

dzina zastêpcza mo¿e przyj¹æ najwy¿ej 3 dzieci, wy-

j¹tek stanowi¹ rodzeñstwa. W rodzinnym domu

dziecka mo¿e przebywaæ 6-10, a czasami nawet 12

wychowanków (poza dzieæmi w³asnymi) [3].

Wed³ug danych GUS z 2004 r. dotycz¹cych pla-

cówek rodzinnych i specjalizacyjnych wynika, ¿e

w latach 2004-2005 funkcjonowa³y w Polsce 382 tra-

dycyjne Domy Dziecka, w których przebywa³o

16 875 dzieci oraz 213 rodzinnych domów dziecka,

z 1530 dzieæmi [6]. Wynika z tego, ¿e sporód dzieci

z Domów Dziecka zaledwie 8% mieszka w rodzin-

nych domach dziecka [6].

Podsumowanie kampanii spo³ecznej 2004/2005

Grunt to Rodzina, Pomó¿ rodzinnym domom dziec-

ka, przeprowadzonej przez Fundacjê wiêtego Miko-

³aja, pod patronatem Prezydenta Miasta Sto³eczne-

go Warszawy z Koalicj¹ na Rzecz Rodzinnej Opieki

Zastêpczej, pozwoli³o na stwierdzenie, i¿ w rodzin-

nym domu dziecka mieszka z regu³y 12 dzieci,

a w zwyk³ej palcówce nawet 80 dzieci. Rodzinne

domy dziecka przewy¿szaj¹ zwykle placówki ponie-

wa¿, dzieci s¹ w nich czêci¹ rodziny. Maj¹ oboje ro-

dziców, rodzeñstwo, w³asny dom. Ucz¹ siê w codzien-

nych obowi¹zkach samodzielnoci i zaradnoci. Opie-

kuj¹ siê nimi nie wychowawcy, ale rodzice i rodzeñ-

stwo. Koszt utrzymania dziecka w rodzinnym domu

dziecka wynosi od 1200 do 1500 z³, a w zwyk³ej pla-

cówce socjalizacyjnej od 2 do 3 tysiêcy. Niestety, zale-

dwie 22% Polaków zna rodzinny dom dziecka jako

rodzaj opieki nad dzieæmi osieroconymi [7].

Nowym, choæ budz¹cym wiele kontrowersji po-

mys³em, jest tworzenie wiosek dzieciêcych. Koncep-

cja ta opiera siê na kilku za³o¿eniach, mianowicie:

opiekunk¹ dzieci jest samotna kobieta, dzieci wycho-

wuj¹ siê wspólnie z przybranym rodzeñstwem, s¹

w ró¿nym wieku. Rodzinê tworzy wiêc matka i 7-8

dzieci. W sk³ad wioski wchodzi od 15-20 domków

jednorodzinnych oraz budynek ze wspóln¹ wietlic¹

[3].

Inne funkcjonuj¹ce formy opieki rodzinnej to

rodziny opiekuñcze oraz rodziny zaprzyjanione.

Polskie ustawodawstwo lat 20-tych XX wieku nie

wypowiada³o siê na temat rodzin zastêpczych. By³o

jednak wiadomo, ¿e tego typu dzia³alnoæ ma miejsce

i podlega kompetencji samorz¹dów terytorialnych

[3]. Dopiero uchwa³a Rady Ministrów z dnia 22 li-

stopada 1971 r. zagwarantowa³a pomoc materialn¹

dzieciom umieszczonym w rodzinach zastêpczych do

lat 18 (w uzasadnionych przypadkach do lat 24).

Ustalono kwotê pomocy na dziecko w rodzinie za-

stêpczej na kwotê 750 z³ miesiêcznie oraz jednora-

zow¹ zapomogê w wysokoci 1500 z³. Ponadto uchwa-

³a przewidywa³a prawo do korzystania ze wiadczeñ

s³u¿by zdrowia i us³ug socjalnych. W wyniku tych

dzia³añ wzros³a liczba rodzin zastêpczych. Kolejne

akty prawne z lat 1974 i 1979 bardziej kompleksowo

regulowa³y zarówno wymagania wobec rodzin, jak

i zasady udzielanej pomocy [3].

Rodzina zastêpcza zaczê³a siê stawaæ wreszcie

form¹ docenion¹, aczkolwiek nie woln¹ od kontro-

wersji [3].

Rodziny opiekuñcze to specyficzny typ ro-

dziny zastêpczej, w której przebywaj¹ dzieci do 3 roku

¿ycia. Rodzina zaprzyjaniona za to rodzina, która

nie zapewnia dziecku opieki ca³kowitej, lecz wspó³-

pracuje z placówk¹ opiekuñczo-wychowawcz¹,

utrzymuj¹c sta³y kontakt z wybranym dzieckiem.

Zabiera je do swego domu na niedziele i wiêta oraz

ferie i wakacje. Pozwala to z³agodziæ niedostatki wy-

chowania zak³adowego, niestety jednak mo¿e nad-

miernie rozbudziæ nadzieje i oczekiwania dziecka.

Rodziny z punktu widzenia prawa nie maj¹ ¿adnych

okrelonych obowi¹zków i uprawnieñ wobec dziec-

ka, które przez ca³y czas pozostaje wychowankiem

placówki [3].

Bior¹c pod uwagê specjalizacjê funkcji opiekuñ-

czych wyró¿nia siê trzy podstawowe typy rodzin za-

stêpczych:

1. Terapeutyczna rodzina zastêpcza opiekuj¹ca

siê dzieckiem wymagaj¹cym ze wzglêdu na stan

zdrowia szczególnej troski i stosowania sta³ych

specjalistycznych zabiegów leczniczych oraz

wychowawczych.

2. Resocjalizacyjna rodzina zastêpcza wychowu-

j¹c¹ dzieci, które nie wkroczy³y jeszcze na drogê

przestêpstwa, ale zauwa¿a siê u nich daleko po-

suniêt¹ demoralizacjê i spo³eczne niedostosowa-

nie, b¹d te¿ dzieci zagro¿one demoralizacj¹.

3. Preadopcyjna rodzina zastêpcza opiekuj¹ca siê

dzieckiem z zamiarem jego adopcji w przysz³o-

ci [3].
W zachodnich spo³eczeñstwach wprowadzono

mechanizmy, ustalenia prawne i praktyczne umo¿li-

wiaj¹ce efektywne dzia³ania, maj¹ce na celu zapobie-

ganie rozpadowi rodziny oraz pomocy rodzinie znaj-

duj¹cej siê w ciê¿kiej sytuacji. W sytuacji kiedy wy-

chowanie dziecka poza domem jest nieuchronne,

nowoczesne programy wychowanie dziecka staraj¹

siê skróciæ jego pobyt poza domem do minimum,

podkrelaj¹c wagê regularnych kontaktów z ro-

dzin¹ [1].

401

Van Damme-Ostapowicz K i wsp. Dom Dziecka w systemie opieki nad dzieckiem

1. Tranda L. www.brpd.gov.pl/szczyt/Ks_Lech_Tranda.htm,

data przejrzenia strony - 01.03.2005.

2. Kozak S. Sieroctwo spo³eczne. Psychologiczna analiza za-

burzeñ w zachowaniu siê wychowanków domu dziecka,

PWN, Warszawa 1986:102, 104, 111, 300.

3. Siembab M. Rodzina zastêpcza jako rodowisko wycho-

wawcze, http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?le-

vel=19, data przejrzenia strony - 16.03.2006.

Pimiennictwo / References

4. Bia³a-Walêciuk A. Dziecko i jego prawa. Ann Univ Mariae

Curie Sklodowska, Lublin 1999;1: 15: 119-228.

5. Czy¿ E: Stan przestrzegania praw wychowanków domów

dziecka. Helsiñska Fundacja Praw Cz³owieka, Warszawa

2000. www.hfhrpol.waw.pl/index_pliki/dzieci/raportdd.doc

- data przejrzenia strony - 16.03.2006.

6. Ma³y Rocznik Statystyczny Polski, GUS, Warszawa 2004.
7. Podsumowanie kampanii spo³ecznej 2004/2005 Grunt

to Rodzina. GUS, Warszawa 2004.