W

ydział

P

sychologii

Uniwersytetu Warszawskiego

Rola standardów poza-Ja w

kształtowaniu otwartości na innych

ludzi

Wykład I I specjalizacja: Wspieranie

rozwoju osobowości

Anna Szuster

2

Przedmiot II wykładu

-

wskazanie na znaczenie dostępności
perspektywy innej osoby dla przebiegu
procesów nie związanych z prospołecznością

-

czyli: wartościowania innych ludzi, przebiegu
procesów kategoryzacji, twórczego myślenia,
zjawiska projekcji Ja

3

Dostępność perspektywy a

wartosciowanie innych ludzi - hipoteza



Dostępność standardów poza-JA



w warunkach wzbudzenia wartościowania
automatycznego i refleksyjnego



Dostępność standardów poza-JA



w warunkach wzbudzenia wartościowania
automatycznego i refleksyjnego

Modyfikuje ;

Jawne i utajone przejawy procesów wartościowania innych

4

Badanie I

(Sobolewski, 2005

)

ZMIENNA ZALEŻNA: preferencja autonomicznych i
osobowych kryteriów wartościowania innych ludzi

jawne aspekty procesów wartościowania

jawne aspekty procesów wartościowania

POMIAR:



materiał - narzędzie typu „papier i ołówek” zawierające opisy sześciu

sytuacji, wymagających wyboru partnera w celu wykonania czynności

typu wspólna nauka, wycieczka oraz kryteria dokonywania wyboru

(utylitarne, normatywne, osobowe i autonomiczne)



zadanie – rangowanie kryteriów wyboru partnera od najbardziej do

najmniej preferowanego



wskaźnik – średnia ranga danego rodzaju kryteriów sytuacji

OSOBY BADANE: studenci N = 158

5

Przykłady

Sytuacja/ treść kryterium

Rodzaj

kryterium

wartościowania

Decydujesz się na wspólna naukę z kimś;

O kim wiesz, że nauka z nim będzie wydajna

Utylitarne

Kto jest słaby z danego przedmiotu i nie ma kto

mu pomóc

Normatywne

O kim wiesz że chętnie by się z tobą uczył

Autonomiczne

Kto podziwia twoją wiedzę i umiejętności

Osobowe

Decydujesz się pojechać na wakacje z kimś:

Kto inaczej zostanie sam przez całe lato w domu

Normatywne

Kto jest atrakcyjny i z kim na pewno nie będziesz

się nudzić

Utylitarne

Komu bardzo zależy aby z tobą jechać

Autonomiczne

O kim wiesz że możesz liczyć na niego

Osobowe

6

Badanie I - wyniki

preferencja kryteriów

autonomicznych

preferencja kryteriów

osobowych

warunek:

F(2)=4,64; p<0,05

standardy poza-JA:

F(2)=7,82;

p<0,01

warunek:

F(2)=7,63; p<0,05

standardy poza-JA:

F(2)=21,99;

p<0,01

7

Badanie I – wyniki c.d.

interakcja:

F(4)=2,77; p<0,05

p

re

fe

re

n

c

ja

k

ry

te

ri

ó

w

a

u

to

n

o

m

ic

z

n

y

c

h

8

Badanie I - podsumowanie

NAJBARDZIEJ preferowane w
warunku wartościowania
AUTOMATYCZNEGO

efekt główny warunku

dla kryteriów

OSOBOWYCH

efekt główny warunku

dla kryteriów

OSOBOWYCH

NAJBARDZIEJ preferowane u
osób o NISKIEJ dostępności
standardów poza-JA

efekt główny

dostępności i

standardów poza-JA

dla kryteriów

OSOBOWYCH

efekt główny

dostępności i

standardów poza-JA

dla kryteriów

OSOBOWYCH

efekt główny warunku

dla kryteriów

AUTONOMICZNYCH

efekt główny warunku

dla kryteriów

AUTONOMICZNYCH

NAJMNIEJ preferowane w
warunku wartościowania
AUTOMATYCZNEGO

efekt główny

dostępności

standardów poza-JA

dla kryteriów

AUTONOMICZNYCH

efekt główny

dostępności

standardów poza-JA

dla kryteriów

AUTONOMICZNYCH

NAJMNIEJ preferowane u osób
o NISKIEJ dostępności
standardów poza-JA

9

Badanie I – podsumowanie c.d

.

efekt interakcyjny

dla kryteriów

AUTONOMICZNYCH

efekt interakcyjny

dla kryteriów

AUTONOMICZNYCH



Niska dostępność
standardów – słabsza
preferencja kryteriów w
warunku automatycznym niż
w neutralnym i refleksyjnym



warunek automatyczny i
neutralny słabsza
preferencja kryteriów u osób
o niskiej dostępności
standardów niż u osób o
wysokiej



preferencja kryteriów u osób
o wysokiej dostępności
standardów niezróżnicowana
między warunkami

10

Badanie II

(Rutkowska, Szuster, 2003

)

ZMIENNA ZALEŻNA: tempo przetwarzania pojęć

wartościujących

utajone aspekty procesów wartościowania

utajone aspekty procesów wartościowania

POMIAR:



materiał - etykiety słowne pojęć wartościujących (np.: radość,
choroba, władza, sprawiedliwość, itp.)



zadanie - kategoryzacja etykiet do dwóch kategorii (np.: przyjemne –
nieprzyjemne lub wartości tradycyjne vs wartości nowoczesne)



wskaźnik - średni czas kategoryzacji etykiet słownych pojęć
wartościujących

OSOBY BADANE: studenci N = 132

11

Badanie II - wyniki

warunek:

F(2)=3,53; p<0,04

; interakcja:

F(2)=3,21; p<0,05

c

z

a

s

k

a

te

g

o

ry

z

a

c

ji

p

o

ję

ć

(

m

in

)

12

Badanie II - podsumowanie

efekt główny warunku

efekt główny warunku

największe tempo
przetwarzania pojęć
wartościujących w warunku
wartościowania refleksyjnego



warunek refleksyjny nie
różnicuje tempa



warunek automatyczny
różnicuje tempo – jest
większe u osób o małej
dostępności standardów



Wysoka dostępność
standardów - wyższe tempo
w warunku refleksyjnym niż
automatycznym



Niska dostępność
standardów - wyższe tempo
w warunkach wartościowania
(automatycznego i
refleksyjnego) niż w warunku
neutralnym

efekt

interakcyjny

efekt

interakcyjny

13

osoby o NISKIEJ dostępności

standardów poza-JA

osoby o WYSOKIEJ dostępności

standardów poza-JA



niższa preferencja kryteriów

autonomicznych w warunku

automatycznym niż refleksyjnym



podobne tempo przetwarzania

pojęć wartościujących niezależnie

od rodzaju wartościowania



niezależność preferencji kryteriów

autonomicznych od rodzaju

wartościowania



wolniejsze tempo przetwarzania

pojęć wartościujących w

warunku automatycznym

niż refleksyjnym

Konkluzje

14

Badanie III

(Krzyżanowska, 2008)

)

Zmienna niezależna: dostępność standardów poza-Ja; znak
wzbudzanego suboptymalnie afektu

Zmienna zależna: odnoszenie do Ja heksagramów: skala na ile
heksagram odnosi się do Ja

Wpływ utajonego afektu

Wpływ utajonego afektu

Metoda:

Ryc.1.

15

Badanie III - wyniki

Osoby badane studenci różnych kierunków UW

n=81

Efekt główny dostępności standardów poza-Ja

F (2,78)=5,047

16

Badanie III - konkluzje

•

Indywidualna dyspozycja: dostępność
perspektywy poza-Ja ogranicza uniwersalny
wpływ podprogowego afektu opisywany przez
Murphy i Zajonca

•

Osoby o większej dostępności perspektywy
zewnętrznej w istotnie mniejszym stopniu
ulegały wpływom „rozlanego” afektu nie
ujawniając efektów asymilacyjnych

•

Ocenianie neutralnych S mniej zależne od
wpływów utajonego afektu

17

Procesy kategoryzacji badanie IV

(Szuster, 2005)

)

Zmienna niezależna: regulacyjna rola standardów poza-Ja;

Zmienna zależna: pochopność i powierzchowność kategoryzacji

Kategoryzacja innych

Kategoryzacja innych

Metoda:

kwestionariusz „Kongres” opis sytuacji

międzynarodowy kongres

Zadanie - łatwość zaliczenia nieznanych osób do kategorii

Cygan, Amerykanin, Rosjanin, Włoch, Polak, Żyd i Świadek
Jechowy

- na podstawie atrybutów wyglądu zewnętrznego (rysy twarzy,

sylwetka, gestykulacja) – POWIERZCHOWNOŚĆ – 7-stopniowa
skala użyteczności

- na ile szybko dokonał by takiej kategoryzacji – POCHOPNOŚĆ –

3-stopniowa skala

Osoby badane: nauczyciele n = 138

18

Badanie IV - wyniki

efekt główny: F (2, 137)= 8,70;
p<0,001

Efekt główny: F (2,137)=10,98 p<
0,001

19

Badanie IV -wyniki dotyczące Świadka Jehowy

Efekt główny:F(2, 137) = 9,09 p<0,001

X2 = 31,562 df=2 p<0,001

20

Podsumowanie: badania IV



Odmienność przebiegu procesów kategoryzacji ze względu
na dostępność perspektywy zewnętrznej

:

-

większa skłonność do posługiwania się powierzchownymi atrybutami

(wyglądu zewnętrznego)

- większa deklarowana szybkość, łatwość kategoryzacji

u osób o niskiej dostępności standardów poza-Ja



Kategoria Świadek Jehowy swoisty test trafności brak

przesłanek: kategoria religijna, atrybuty zewnętrzne nie

mają zastosowania motywacyjne wyjaśnienie tych

najsilniejszych efektów:

-

niskie koszty nietrafnego rozpoznania,

- ograniczone przesłanki poznawcze: małe rozbudowanie struktur

poza-Ja

21

Niestandardowe, twórcze myślenie badanie
V (

Mackiewicz, 2008)

Zm. niezależna: sytuacje standardowe vs sytuacje niestandardowe; dostępność

standardów poza-Ja

Zm. zależna: generowanie argumentów

Poznawcze funkcjonowanie

Poznawcze funkcjonowanie

POMIAR:



materiał - narzędzie typu „papier i ołówek” zawierające po 3 opisy

sytuacji:

wersja standardowa

: Dlaczego warto czytać książki?, Dlaczego jest

fajnie kiedy polska reprezentacja wygrywa? Dlaczego warto choć raz

wyjechać poza rodzinne miasto?

wersja niestandardowa:

Dlaczego niektórzy uważają że nie warto czytać

książek?, Dlaczego niektóre osoby mogą się cieszyć kiedy polska

reprezentacja przegrywa? Dlaczego niektórzy nie chcą ani razu

wyjechać poza rodzinne miasto?

•

zadanie – podanie jak największej liczby argumentów

•

wskaźnik - suma argumentów standardowych, niestandardowych

OSOBY BADANE: studenci n = 79 i uczniowie n= 46; N=125

22

Wyniki: badanie V

efekt warunków (łącznie): t (118)= 2, 336;
p<0,05

Książki (I) t (118)= 2,468 p<0,05

Miasto (II) n.i.

Reprezentacja (III) t(118)= 2,03 p<0,05

23

Wyniki c.d.- badanie V

Wysoka vs niska dostępność t (29)= -198 ;
p<0,05;

Wysoka vs umiarkowana dostępność t(32)=-
1,764; p<0,05

Osoby o większej dostępności standardów poza-Ja generują
więcej niestandardowych argumentów

24

Hipoteza



Dostępność perspektywy zewnętrznej poza-JA



Dostępność perspektywy zewnętrznej poza-JA

jawne i utajone

przejawy

generalizacji Ja

modyfikuj

e

25

Przesłanki



Generalizacja Ja - odnoszenie własnych standardów,

kryteriów, do oceny sytuacji innych ludzi. Różnorodność

przejawów: oceny, zachowania, szybkość reakcji

.



Przejaw dominacji standardów Ja,



Natura tego zjawiska świadoma i nieświadoma.



Rozwojowy charakter generalizacji standardów:

- faza egocentryzmu : Ja stanowi najbardziej wyrazisty obiekt

- faza różnicowania: kształtowanie się reprezentacji poznawczych innych niż

Ja obiektów

-

zdolność do decentracji sprzyja kształtowaniu rozbudowanych

reprezentacji innych

- naturalny charakter rozwoju poznawczego prowadzi do ukształtowania

instrumentalnych zdolności różnicowania

- niedostatek motywacji – sprzyja ekstrapolacji własnych standardów

26

Badanie VI (Szuster,2008)

Zm. niezależna: przyjęcie perspektywy własnej vs innego; regulacyjna rola

standardów poza-Ja

Zm. zależna: podobieństwo motywów własnych vs antycypowanych motywów

innych

Generalizacja standardów Ja

Generalizacja standardów Ja

POMIAR:



materiał – kwestionariusz „Wypadek w górach” wypełniany 2 razy z

tygodniową przerwą:

- z perspektywy Ja

- z perspektywy innych



wskaźnik – zróżnicowanie motywów zaangażowania własnych i

antycypowanych motywów zaangażowania Innych

OSOBY BADANE: studenci n = 186

27

Wyniki: badanie VI

Osoby o niskiej dostępności - brak zróżnicowania miedzy
motywami własnymi i antycypowanymi – przejaw generalizacji

Osoby o wysokiej dostępności - różnicowały między motywami
zaangażowania własnymi i antycypowanymi u innych

28

Badanie VII (Szadura, 2006)

Zm. niezależna: przyjęcie perspektywy własnej vs innego; regulacyjna rola

standardów poza-Ja

Zm. zależna: podobieństwo ocen własnych vs antycypowanych ocen innych

Generalizacja standardów Ja

Generalizacja standardów Ja

POMIAR:



materiał – aplikacja komputerowa mierząca różne przejawy

zaangażowania wobec uzależnionych od środków psychoaktywnych

zawierała min. dwa pytania:” Na ile zaprezentowany apel o pomoc

jest przekonywający

dla Ciebie

do udzielenia pomocy?; „ Na ile

Twoim zdaniem, zaprezentowany apel o pomoc jest przekonywający

dla

innych ludzi

do udzielenia pomocy?”



wskaźnik – zaznaczenie odpowiedzi na skali ciągłej bezwzględna

wartość różnicy między odpowiedziami na 1 i 2 pytanie

OSOBY BADANE: studenci n = 113

29

Wyniki

Osoby o wysokiej dostępności – niższe
wskaźniki generalizacji t (108) = -2229
p=0,03

30

Badanie VIII (Jaraszek, 2006)

Zm. niezależna: przyjęcie perspektywy własnej vs innego; dostępność

standardów poza-Ja

Zm. zależna: podobieństwo ocen własnych vs antycypowanych ocen innych

Generalizacja standardów Ja

Generalizacja standardów Ja

POMIAR:



materiał – aplikacja komputerowa prezentująca problem inwalidztwa

realnej osoby (genetyczna wada układu kostnego) mierząca różne

przejawy zaangażowania zawierała min. dwa pytania:” Na ile

informacja o Bogusi jest ważna

dla Twoich koleżanek i kolegów

?”;

„ Na ile informacja o Bogusi jest ważna

dla Ciebie

?”



wskaźnik – zaznaczenie odpowiedzi na skali ciągłej bezwzględna

wartość różnicy między odpowiedziami na 1 i 2 pytanie

OSOBY BADANE: uczniowie liceum n = 92

31

Wyniki – badanie VIII

Osoby o niskiej dostępności brak zróżnicowania ocen
własnych i antycypowanych ocen innych

Osoby o wysokiej dostępności – zróżnicowanie ocen
własnych i antycypowanych ocen innych

32

Badanie IX (Szuster, 2005)

Zm. niezależna: koncentracja na Ja vs na sytuacji innego; regulacyjna rola

standardów poza-Ja

Zm. zależna: ocena własna vs antycypowana ocena innych; czas odpowiedzi

Generalizacja standardów Ja

Generalizacja standardów Ja

Pomiar

:



materiał – aplikacja komputerowa prezentująca reklamę
społeczną w dwóch wersjach z hasłem o pomoc: (1)
koncentrującym na Ja vs (2) koncentrującym na sytuacji
innego oraz pytania



Zadanie – zaznaczenie odpowiedzi na 2 pytania; ”Czy
problematyka reklamy dotyczy spraw ważnych dla Ciebie?”
Czy problematyka reklamy dotyczy spraw ważnych dla innych
ludzi?” – skala 5- stopniowa



wskaźnik – średnia ważności dla Ja średnia ważności dla
innych; czas odpowiedzi

OSOBY BADANE: studenci n = 92

33

REKLAMA: dwie wersje

34

Badanie IX – wyniki

(oba warunki łącznie

)

W grupach o umiarkowanej i wysokiej dostępności : t (38)=4,889;
p<0,001; t(27)=5,737; p<0,001 istotne zróznicowanie wlasnych i
antycypowanych ocen innych

Analogiczny patern
różnic osobno w
warunkach Ja oraz
INNI

35

Badanie IX -wyniki c.d.: czas odpowiedzi

(oba warunki badania)

W grupach o niskiej i umiarkowanej dostępności istotne różnice w
czasie odpowiedzi t (21)=2,196; p<0,05 t(38)=3,165; p<0,005

•

Analogiczny patern

różnic w warunkach
koncentrujących na
Innym

•

Brak zróżnicowania w

warunkach
koncentrujących na Ja

36

Badanie X

(Borodo-Jaskólska,2009)

ZMIENNA ZALEŻNA: podobieństwo przeżywania emocji

Podobieństwo emocjonalnego funkcjonowania

Podobieństwo emocjonalnego funkcjonowania



materiał - narzędzie typu „Rep-test” zawierające:

-

listę 14 obiektów zróżnicowanych ze względu na dystans od Ja

-

Listę emocji (pierwotne , wtórne, negatywne, pozytywne): radość,

ciekawość, złość, strach, podziw, nadzieja, zrezygnowanie,

rozczarowanie



Zadanie: przypomnienie sobie sytuacji w której odczuwana była

emocja;

- zaznaczenie osób które zachowują się tak samo



Wskaźnik –

PPE - suma zaznaczeń wszystkich emocji w odniesieniu do wszystkich osób



INFRA – PPE osób bliskich – PPE osób dalekich (wtórnych)

OSOBY BADANE: studenci N = 153

37

Wyniki, badanie X

Niska umiarkowana wysoka
dostępność standardów poza-Ja

P
P
E

W zakresie
spostrzeganego
podobieństwa
przeżywania emocji

Chi2 = 7,240
p=0,027

r = - 0,23 ; p=
0,005

38

Wyniki, badanie X c.d

.

Podobieństwo Przeżywanych Emocji PPE a dystans od

Ja:

Niska

dostępnoś

ć

Umiar

kowana

dostepnoś

ć

Wysoka.

dostępnoś

ć

PPE- BL

52

60

39

PPE- U

62

49

50

PPE - DAL

61

50,2

49

PPE- Inni

Stud

59,7

51,4

50,1

Dystans od Ja wpływa na spostrzegane podobieństwo przeżywanych emocji:
im większy tym mniejsza liczba osób wskazywana jest jako podobnie do Ja
przeżywająca emocje
Większa dostępność perspektywy – istotnie mniejsze spostrzegane
Podobieństwo bez względu na wielkość dystansu od Ja

39

Podsumowanie: rezultatów badań nad

zjawiskiem generalizacji

•

Dostępność perspektywy zewnętrznej

:

-

ogranicza generalizację: antycypowane oceny, ustosunkowania czy

zachowania innych dokonywane są w oparciu o inne kryteria oceny niż

te które stają się podstawą własnych ocen

- sprzyja względnej rozdzielność reprezentacji własnej osoby i innych ludzi

- sprzyja względnej rozdzielności perspektyw własnej i innych ludzi

- ogranicza generalizację w wielu zakresach: motywów pozaosobistego

zaangażowania, oceny efektywności apelu o pomoc, wagi komunikatu o

osobie cierpiącej na łamliwość kości, znaczenia reklamy społecznej oraz

podobieństwa przeżywanych emocji;

- kierunek zróżnicowania własnych i antycypowanych ocen zmienny:

badania VI, VII i VIII JA > INNI, w badaniu IX - INNI >JA w – co może

świadczyć o selektywności ocen;

-

czyni równie łatwo dostępne perspektywę Ja i perspektywę poza-Ja: czas

odpowiedzi nie zróżnicowany mimo różnych ocen ważności reklamy

-

40

Badanie XI

(Borodo-Jaskólska,2009)

ZMIENNA ZALEŻNA: efekt infrahumanizacji : inni spostrzegani

jako mniej zdolni do przeżywania emocji czysto ludzkich
(irytacja, )

Infrahumanizacja: zdolność przeżywania emocji
wtórnych

Infrahumanizacja: zdolność przeżywania emocji
wtórnych

-

lista 14 obiektów zróżnicowanych ze względu na dystans od Ja

-

Lista emocji (pierwotne , wtórne, negatywne, pozytywne): radość,

ciekawość, złość, strach, podziw, nadzieja, zrezygnowanie,

rozczarowanie



Zadanie: przypomnienie sobie sytuacji w której odczuwana była

emocja;

- zaznaczenie osób które zachowują się tak samo



Wskaźnik INFRA: liczba PPE osób bliskich zaznaczonych przy

emocjach wtórnych jako podobnie do Ja przeżywających je – PPE

osób dalekich podobnie do Ja przeżywających emocje wtórne

(wtórnych)



efekt infra: PPE bliskich > PPE dalekich w zakresie emocji wtórnych

OSOBY BADANE: studenci N = 153

41

Wyniki, badanie VII

X
INFRA

dostępność standardów poza-ja

W zakresie emocji
wtórnych
Chi 2 = 5,868; p=0,05

W zakresie emocji
pierwotnych brak
różnic

42

Konsekwencje dostępności perspektywy
zewnętrznej

:

pozaosobiste zaangażowanie

Względna niezależność zaangażowania od czynników sytuacyjnych

(badanie I, II, III)

43

Konsekwencje dostepności perspektywy zewnętrznej

:

procesy wartościowania

kryteria OSOBOWE – wyżej preferowane przez osoby o

niskiej niż wysokiej dostępności perspektywy zewnetrznej

kryteria AUTONOMICZNE – wyżej preferowane przez osoby o

wysokiej niż niskiej dostępności perspektywy zewnętrznej

warunki REFLEKSYJNE nie różnicują osób o niskiej i wysokiej

regulacyjnej roli standardów poza-JA (bez względu na zmienną

zależną

Infrahumanizacja – ustosunkowanie do innych

Ogranicza zjawisko infrahumanizacji

44

Konsekwencje dobrego ukształtowania systemu
standardów poza-Ja

:

wpływ podprogowego afektu

Brak efektów asymilacyjnych, ograniczenie wpływu utajonego

afektu

Mniejsza pochopność i powierzchowność procesów kategoryzacji:

większa motywacja do zindywidualizowanego przetwarzania.

kategoryzacja innych

Poznawcze funkcjonowanie

Większa łatwość niestandardowego myślenia

Generalizacja Ja

•

Ogranicza skłonność do używanie własnych kryteriów oceny w

sytuacji antycypacji ustosunkowań innych

•

Dostępność i względna łatwość zmiany perspektywy Ja i poza-Ja

45

Podsumowanie

•

Dostępność perspektywy zewnętrznej
modyfikuje społeczne i poznawcze
funkcjonowanie podmiotu, spostrzeganie i
wartościowanie innych ludzi ogranicza
zniekształcenia pochodne od dominacji Ja.

46

Bibliografia

•

Szuster, A (2005). W poszukiwaniu źródeł i uwarunkowań
ludzkiego altruizmu. Warszawa: Instytut Psychologii PAN
(s.117 – 127; 142-159).

•

Rutkowska, D. Szuster, A.(2003).Operowanie pojęciami
wartościującymi w warunkach wzbudzenia
automatycznego vs refleksyjnego systemu
wartościowania u osób o różnym stopniu ukształtowania
standardów pozaosobistych. Studia Psychologiczne t.41
z.2 s107 -130.

•

Szuster, A.(2008). O roli standardów poza-Ja w
antycypowaniu zachowań i ocen innych ludzi [w:]

W.

Ciarkowska, W. Oniszczenko (red.), Szkice z psychologii
różnic indywidualnych Warszawa: Wyd. Scholar (s.294
-308).