spośród wielu opracowanych już modeli struktury przestrzennej i funkcjonowania przestrzeni przyrodniczej
model hierarchicznej organizacji przyrodniczych jednostek przestrzennych
model troficznego zróżnicowania krajobrazu i przemieszczanie się zanieczyszczeń w pedosferze
model strefowo - pasmowo - węzłowy
próby wyodrębnienia w środowisku przyrodniczym różnego typu jednostek przestrzennych odzwierciedlających naturalną strukturę krajobrazu mają wieloletnią historię (Herbertson 1905, Christian 1958, Richling, Solon 1996, Chmielewski 2001)
odrębne systemy podziału przestrzeni krajobrazowej wypracowały między innymi geografia fizyczna kompleksowa, fitosocjologia, ekologia ogólna, ekologia krajobrazu, architektura krajobrazu
wspólna cecha - założenie, że agregacja zespołu podobnych do siebie jednostek niższego rzędu tworzy jedną jednostkę wyższego rzędu
synteza tych różnych podejść pozwoliła na opracowanie dla potrzeb planowania ochrony przyrody i planowania zagospodarowania przestrzennego metody wielokryteriowego wyodrębnienia tzw. „podstawowych przyrodniczych jednostek przestrzennych” i systemowej organizacji ich zbioru
można je agregować w większe (np. fizjocenozy, jednostki architektoniczne)
proces deliminaci podstawowych jednostek przestrzennych:
wyodrębnienie jezior
nałożenie ich zlewisk
na to nałożenie jednostek geochemicznych (o podobnym charakterze krążenia pierwiastków)
nałożenie jednostek geomorfologicznych
jednostki glebowe
zbiorowiska roślinne
są w krajobrazie linie, gdzie kilka typów podziału przebiega jednakowo - wyznaczają one agregaty ppjp - tereny o dużej zgodności charakteryzują się małym stopniem antropogenizacji -> duży stopień naturalności
są też tereny, gdzie nic się nie zgadza - oznacza to niestabilność przyrody, zaburzenie - intensywna działalność człowieka
są to ważne cechy diagnostyczne, na terenie niestabilnym trzeba skupić działania polegające na zwiększeniu jego stabilności - analiza związków pomiędzy sąsiadującymi agregatami
ekosystemy funkcjonujące w mozaice ekosystemów z licznymi gradientami wilgotności, żyzności siedlisk, tworzą złożony krajobrazowy system ekologiczny, którego główne cechy funkcjonalno - przestrzenne można odwzorować w przestrzeni
modelu strefowo - pasmowo - węzłowego
to metodologiczne podejście do układów poliekosystemowych było już kilkakrotnie opisywane w literaturze i jest coraz powszechniej stosowane w praktyce planowania przyrody i kształtowania zagospodarowania przestrzennego
układy strefowe - zespoły podobnych do siebie ekosystemów, powiązanych silnymi związkami funkcjonalno-przestrzennymi, odpowiadają zazwyczaj jednej fizjocenozie
układy pasmowe - trasy uprzywilejowanego przemieszczania się materii, energii i informacji w krajobrazie, mogą one przebiegać wewnątrz określonej strefy i wówczas noszą nazwę ciągów ekologicznych, lub mogą łączyć ze sobą dwie podobne strefy przekraczając strefę o odmiennym („obcym”) charakterze i wówczas określane są jako „korytarze ekologiczne”
węzły ekologiczne - obszary o szczególnym bogactwie gatunkowym, a często także o dużej strukturze ekosystemów, w zależności od rodzaju tworzących je ekosystemów możemy wyróżnić węzły o charakterze wodno-torfowiskowym, leśnym, stepowym, mozaikowym (wieloekosystemowym) itp.
w zależności od charakteru terenu i skali opracowane węzły ekologiczne swym zasięgiem przestrzennym mogą obejmować jedną lub kilkanaście ppjp, a niekiedy nawet całą strefę ekologiczną
węzły są zwykle terenem zbiegania się lub skrzyżowaniem ciągów bądź „korytarzy ekologicznych”
krajobrazowa mozaika przyrodniczych jednostek przestrzennych umieszczonych na urzeźbionym podłożu, nie jest zbiorem izolowanych mikrostruktur, ale cechuje ją
występowanie gradientowej zmienności cech
gradienty wyznaczają główne kierunki związków funkcjonalno-przestrzennych między poszczególnymi jednostkami
duże znaczenie mają tu kierunki spływu wód oraz związane z nimi gradienty wilgotności i żywności siedlisk, a także ekspozycja słoneczna i wysokościowa danego siedliska
jednostkę o wspólnych cechach siedliskowych i takim samym typie krążenia pierwiastków i związków chemicznych nazywamy ekotopem
przestrzenny układ ekotopów w krajobrazie uzależniony jest od przebiegu działów wodnych
ekotopy na wzniesieniach - gleby najsuchsze, najmniej żyzne, są nawilżane opadami atmosferycznymi i energią słoneczną, ekotopy w naszej strefie klimatycznej, ekotopy autonomiczne, zbiorowiska leśne charakterystyczne - bory
zbocza wzniesień - ekotopy zasilane j/w ale poza tym uzyskują część materii z terenów położonych wyżej, jednocześnie część wytworzonej przez siebie materii oddają położonym niżej - ekotopy tranzytowe, zbiorowiska leśne - grądy
jeśli szczyty wzniesień mają łagodne przejście - ekotopy autonomiczno-tranzytowe, zbiorowiska leśne - bory mieszane
doliny rzeczne - gromadzenie materiałów spływających ze zboczy, ale jednocześnie nurt rzeki (oraz wody powodziowe i zastojowe) zabiera część materiałów ze zboczy, a nanoszą materiał z górnej części zlewni - ekotopy akumulacyjno-tranzytowe (dominuje akumulacja) - zbiorowiska leśne -> olsy, albo tranzytowo-akumulacyjne (dominuje tranzyt) - zbiorowiska leśne -> łęgi
misy bezodpływowe (jeziora, bagna, torfowiska) - gromadzenie się materiału ze wszystkich innych ekotopów, najwyższa wilgotność i żyzność siedlisk (także największe stężenia zanieczyszczeń - najbardziej skażone krajobrazy) - ekotopy akumulacyjne
w ekotopach akumulacyjno-tranzytowych znajduje się 70% całego bogactwa przyrodniczego w krajobrazie
jeziora oczyszczają krajobraz z zanieczyszczeń, które jednak gromadzą się na ich dnie
doliny rzeczne to naturalne pasma wzmożonego przemieszczania się materii i energii w krajobrazie (spływ wód i materiału erozyjnego, ruchy mas powietrza, wędrówki wielu gatunków roślin i zwierząt) - jednocześnie strefy wzmożonej koncentracji zanieczyszczeń w środowisku
z racji swojej tranzytowej funkcji, doliny rzeczne są w wielu opracowaniach plastycznych niemal automatycznie uznawane jako tzw. „korytarze ekologiczne” - jest to nieprawidłowe, ponieważ rzeka jest elementem skomplikowanego, żyjącego układu krajobrazowego
zdaniem wielu ekologów duża część gatunków roślin i zwierząt nie wymaga korytarzy ekologicznych do swego przetrwania jeśli znajdzie w krajobrazie odpowiednio duże i niezbyt oddalone od siebie „wyspy środowiskowe”, w których mogłyby się zatrzymać
dla przetrwania i rozwoju populacji wielu gatunków ważniejsze jest zachowanie odpowiednio dużej powierzchni niezbędnych dla nich siedlisk, niż połączenie niektórych ostoi wąskimi korytarzami
doliny rzeczne - główne wielogatunkowe korytarze ekologiczne jeśli:
zachowały one charakter naturalny lub półnaturalny
nie są zastąpione zabudową i trasami komunikacyjnymi
nie prowadzą wód nadmiernie zanieczyszczonych
nie są poprzecinane licznymi strukturami barierowymi
nieudolnie przekształcone doliny rzeczne mogą być terenami migracji tylko dla wąskiej grupy gatunków
silnie przekształcone i zanieczyszczone powinny być uznawane za strefy skażeń, bariery ekologiczne i trasy przemieszczania się zanieczyszczeń w krajobrazie
przestrzeń przyrodnicza jest systemem o bardzo złożonej strukturze i skomplikowanych mechanizmach funkcjonowania
dla ich wyjaśnienia konstruowane są liczne modele koncepcyjne ilustrujące wybrane aspekty badanej rzeczywistości
dla zrozumienia zasad funkcjonowania przestrzeni przyrodniczej w warunkach zróżnicowanej presji człowieka konieczne jest opracowanie możliwie bogatych wachlarzy tych modeli
ich zintegrowana interpretacja prawna prowadzi do budowania ogólnej teorii ekologii krajobrazu