Marek Jasiński

Wstęp



W ostatnich 20 latach pojawia się coraz częściej w

badaniach psychologicznych, a zwłaszcza w praktycznej

działalności psychologów, problematyka zapobiegania

zaburzeniom, ochrony zdrowia i optymalizacji warunków

niezbędnych dla rozwoju zdrowia (Sęk, 2000). Autorzy

współczesnych prac z zakresu psychologicznej prewencji

stwierdzają, że korzenie nowego obszaru badań i

działalności praktycznej tkwią w ruchu higieny

psychicznej. Istotny wkład w dorobek tego ruchu mają

kongresy poświęcone różnym aspektom zdrowia

psychicznego, a przełomowym był kongres, który odbył

się w Londynie w 1948 roku, kiedy to Międzynarodowy

Komitet Higieny Psychicznej przekształcono w Światową

Federację Zdrowia Psychicznego. Stwierdzono tam po

raz pierwszy, że podstawą ochrony zdrowia powinno być

pojęcie pozytywne zdrowie, a nie tylko zapobieganie

wystąpieniu czy nawrotom objawów zaburzeń

psychicznych.

Zagadnienia definicyjne



Wśród autorów zajmujących się zagadnieniami

psychoprofilaktyki brak jest jednomyślności co

do istoty i celów działalności prewencyjnej

(Sęk, 2000). Dla określenia działań o

charakterze zapobiegawczym używa się kilku

terminów: psychoprofilaktyka, prewencja, a

czasem wczesna interwencja.



Psychologiczna prewencja jest określeniem

zbiorczym dla różnych działań, w których

wykorzystuje się metody i środki

psychologiczne w celu zapobiegania

niekorzystnym zjawiskom w życiu człowieka,

powodującym zaburzenia w jego

funkcjonowaniu somatycznym, psychicznym i

społecznym.

Klasyfikacja prewencji



Caplan (1964) zaproponował podział prewencji na

pierwotną, wtórną oraz trzeciego stopnia.



Pierwotna prewencja obejmuje wszystkie

starania zmierzające do zmniejszenia

prawdopodobieństwa wystąpienia zaburzeń

psychicznych poprzez przeciwdziałanie szkodliwym

warunkom, zanim będą one zdolne wywołać

chorobę. Polega zatem ona na promocji zdrowia

psychicznego i minimalizacji zagrożeń dla tego

zdrowia poprzez oddziaływanie na osoby i grupy

osób znajdujące się w obszarze ryzyka, poprzez

zastosowanie specjalistycznych środków

zapobiegawczych oraz metod psychologicznych

wykorzystujących w sposób świadomy i

intencjonalny wiedzę o czynnikach genetycznych

zdrowia i choroby oraz o sposobach uzyskiwania

celów prewencyjnych.

Klasyfikacja prewencji
c.d.



Wtórną prewencję stosuje się gdy wykryte

zostaną wczesne sygnały zaburzeń; ma

ona na celu powstrzymanie rozwoju

zaburzeń i skrócenie czasu ich trwania

(wczesna interwencja).



Prewencja trzeciego stopnia ma na celu

zapobieganie skutkom przebytej choroby i

hospitalizacji oraz przeciwdziałanie

nawrotom choroby, ale także

minimalizację wtórnych uszkodzeń

związanych z przebytą chorobą i

ewentualnych defektów (rehabilitacja i

opieka środowiskowa).

Główne formy działalności
prewencyjnej



1. Uczenie kompetencji osobistych,

umożliwiających rozwój własnych

potencjałów jednostki poprzez indywidualny

lub grupowy trening różnych kompetencji



2. Udzielanie specjalistycznej pomocy

prewencyjnej w indywidualnym doradztwie

psychologicznym (poradnictwo

młodzieżowe, małżeńskie, rozwojowe itp.)



3. Działalność konsultacyjna i ekspertalna

oraz działalność ogólnoedukacyjna z

zakresu zdrowia, promocji zdrowia

psychicznego oraz prewencji.

Strategie prewencyjne



We wszystkich podejściach do prewencji wyróżnia się zwykle

dwie główne strategie postępowania:
1) wzmacnianie kompetencji ludzi przez wyposażenie ich w

umiejętności i uodpornianie, np. w zakresie komunikowania

się, rozwiązywania trudnych problemów, trening kompetencji

społecznych, trening asertywny, trening umiejętności

wychowawczych itp.. albo też
2) organizowanie lub reorganizacja otoczenia, tak aby

sprzyjało ono rozwojowi i nie zawierało źródeł stresu.
Jednym ze sposobów realizacji tych celów jest edukacja

zdrowotna, pomagająca ludziom zdobyć wiedzę o zdrowiu i

czynnikach warunkujących zdrowie psychiczne oraz

kształtowanie postaw sprzyjających zdrowiu i zdrowych stylów

życia. Innym sposobem jest bezpośrednie trenowanie

umiejętności i kompetencji, np. w zakresie komunikowanie się,

rozwiązywania trudnych problemów itp. Ostatnio

rozpowszechnia się też strategia tworzenia grup społecznego

wsparcia: profesjonalnych i nieprofesjonalnych grup

samopomocy.

Główne problemy i
obszary badań w
psychologii
prewencyjnej

○

Zdrowie psychiczne jednostki jako cel badań profilaktycznych



Pojęcie zdrowia psychicznego jest opisowo

wieloznaczne (Sowa, 1984; Tatarkiewicz, 1979).

Pojęcie jest silnie związane z procesem

wartościowania.



Najbardziej znaną definicją promocji zdrowia jest

definicja zawarta w Karcie Ottawskiej uchwalonej w

1986 roku. Zgodnie z nią promocję zdrowia określa

się jako proces umożliwiający każdemu człowiekowi

zwiększenie oddziaływania na własne zdrowie w

sensie jego poprawy i utrzymywania (Sęk, 2005).

Istota promocji zdrowia jest taka działalność, która

inicjuje i utrzymuje procesy społeczne sprzyjające

podnoszeniu i szerzeniu zdrowia jako wartości i

sprzyjające zaangażowaniu wszystkich ludzi w troskę

o tę wartość.

Główne problemy i
obszary badań w
psychologii
prewencyjnej c.d.



Promocja zdrowia jest tez działalnością na

rzecz podnoszenia powszechnej jakości życia

rozumianej jako zadowolenie z życia i

kształtowanie wyznaczników tej jakości, czyli

warunków życia. Biorąc pod uwagę ten aspekt,

Konferencja Ottawska określiła 5 obszarów

działania na rzecz promocji zdrowia,

wyznaczających główne zadania. Są to:

budowanie prozdrowotnej polityki państwa,

tworzenie środowisk sprzyjających zdrowiu,

wzmacnianie działań społeczeństwa na rzecz

zdrowia,
rozwijanie indywidualnych umiejętności

służących zdrowiu,
reorientacja służby zdrowia

Główne problemy i
obszary badań w
psychologii
prewencyjnej c.d.

○

Pojęcie rozwoju jako podstawa prewencji



Rozwój traktuje się jako system różnych

jakościowo, wielokierunkowych,

odwracalnych zmian, zachodzących pod

wpływem czynników natury endogennej

(procesy biologiczne dojrzewania i inwolucji),

aktywności własnej podmiotu,

przewidywalnych zmian otoczenia, wpływów

historycznych i przypadkowych zdarzeń

życiowych. Dla prewencyjnego myślenia i

działania szczególnie przydatne są te teorie

rozwoju człowieka, które koncentrują się na

pojęciach kryzysów rozwojowych (Riegel,

1977).

Główne problemy i
obszary badań w
psychologii
prewencyjnej c.d.

○

Kompetencje osobiste



Kompetencja oznacza zdolność do takiego

zachowania się w interakcji z otoczeniem, aby

stosownie do sytuacji realizować indywidualne cele

(Wiemann, 1977). Chodzi tu o wykorzystanie

zdolności do posługiwania się wyuczonymi

umiejętnościami dla efektywnego radzenia sobie w

otaczającym świecie. White (1959) zakłada, że

aktywność człowieka jest kierowana ogólnoludzką

intencją doskonalenia swojego wpływu na otoczenie:

im więcej osiągnięć doświadcza człowiek w swoim

aktywnym spotkaniu z otoczeniem, tym większe ma

poczucie kompetencji.



Kompetencje komunikowania się – empatia, afiliacja,

relaksacja, dążenie do zrozumienia partnera.

Główne problemy i
obszary badań w
psychologii
prewencyjnej c.d.

○

Kryzysy rozwojowe i krytyczne wydarzenia życiowe



Caplan (1964) określa kryzys jako okres przejściowy, który

dla jednostki może oznaczać zarówno szansę rozwoju, jak i

podwyższoną podatność na zaburzenia psychiczne.



Erikson (1970) używa pojęcia kryzys dla oznaczenia grożącej

katastrofy, ale rozumie go jako punkt zwrotny, rozstrzygający

okres, w którym jednostka charakteryzuje się zarówno

wzmożonym potencjałem rozwojowym, jak i wzrostem

wrażliwości na uszkodzenia. Motorem kryzysów rozwojowych

jest pojawiająca się okresowo sprzeczność między

wrodzonymi czynnikami dojrzewania jednostki a wymogami

kultury. Jednostka, chcąc przejść do następnej fazy

rozwojowej, musi rozwiązać kryzys, tj. znaleźć nowe formy

przystosowania i włączyć je do ego jako element harmonijnie

funkcjonującej całości. W okresach narastających konfliktów

człowiek jest szczególnie podatny na wpływy, które mogą

sprzyjać jego rozwojowi, ale także wywołać patologię, stąd

też kryzysy rozwojowe powinny być istotnie brane pod uwagę

w oddziaływaniach prewencyjnych.

Główne problemy i
obszary badań w
psychologii
prewencyjnej c.d.



Krytyczne wydarzenia należy ujmować jako

relację między osobą a jej otoczeniem (Filipp,

1981). Na całościowy model wydarzenia

krytycznego składają się: kontekst,

wyodrębniające się z niego elementy, cechy

wydarzenia, cechy osoby doświadczającej

wydarzenia, cechy bezpośredniej reakcji na

wydarzenia oraz dynamika zmian wywołanych

wydarzeniem i odległe jego efekty.



Najistotniejszą cechą wydarzeń krytycznych jest

to, że zakłócają one funkcjonowanie układu

jednostka-otoczenie, powodując taki stan

destabilizacji, takie zaburzenie równowagi w

ustalonych formach przystosowania jednostki, że

dotychczasowe formy zachowania są

niewystarczające i nieprzydatne.

Wsparcie społeczne



Wsparcie społeczne, to rodzaj interakcji

charakteryzującej się następującymi

cechami: (Sęk, 1986)

-

Jej celem jest zbliżenie jednego lub obu

uczestników do rozwiązania problemu,

przezwyciężenie trudności, reorganizacja

zakłóconej relacji z otoczeniem i

podtrzymanie emocjonalne

-

W toku tej interakcji zachodzi wymiana

emocji, informacji, instrumentów

działania i dóbr materialnych

Wsparcie społeczne c.d.

-

Wymiana w toku tej interakcji może być

jednostronna bądź też wzajemna, a

kierunek relacji: wspierający – wspierany

może być stały lub zmienny

-

Interakcja i wymiana zostaje podjęta w

sytuacji problemowej i trudnej

-

Dla skuteczności tej wymiany społecznej

istotna jest odpowiedzialność między

oczekiwanym a uzyskanym wsparciem
Tak rozumiane wsparcie może zachodzić

głównie w grupach odniesienia, zwłaszcza

w rodzinie i w grupach rówieśniczych

Doradztwo
psychologiczne



Dla osiągnięcia celów

profilaktycznych poradnictwo jest

metodą z wyboru. Cele te można

realizować praktycznie we

wszystkich formach poradnictwa, a

głównie będą to formy: rozwojowe

(poradnictwo drogi życiowej), ze

szczególnym uwzględnieniem

kryzysów rozwojowych,

wychowawcze, małżeńskie i

rodzinne, zawodowe i zdrowotne.

Doradztwo psychologiczne
c.d.



W ramach doradztwa psychologicznego

określa się główne obszary problemowe i

próbuje się odpowiedzieć na pytanie z

czym ten problem jest związany:
- z sytuacją przeciążenia, grożącą

załamaniem sił odpornościowych i stanu

zdrowia
- z sytuacją antycypacji przyszłych

zaburzeń w związku z przekonaniem o

istnieniu ryzyka wystąpienia patologii
- z sytuacją poczucia ważnego życiowego

problemu i potrzeby zmiany, doskonalenia,

rozwiązania wątpliwości itp..

Uczenie kompetencji
osobistych



Jest to strategia prewencyjna, ukierunkowana na

rozwój indywidualnych kompetencji



Brammer i Abrego (1981) wymieniają różne

kompetencje, które mogą być podstawą programów

konkretnych ćwiczeń. Na tez zestaw kompetencji

składają się:
-

uświadomienie sobie i ocena sytuacji przejściowej

-

uświadomienie sobie posiadania lub nieposiadania

społecznego wsparcia
-

rozpoznanie i wykorzystanie własnych systemów

odporności, swoich słabych i mocnych stron
-

uczenie się redukowania psychicznych i fizycznych

napięć poprzez różnorodne techniki relaksacji
-

ćwiczenia planowania i przeprowadzania zmian

życiowych