Cykl koniunkturalny

Pojęcie i fazy cyklu koniunkturalnego

Cyklem koniunkturalnym nazywa się okresowe

zmiany poziomu aktywności gospodarczej.

Przejawiają się one zmianami poszczególnych

wielkości gospodarczych, tj. wielkość bezrobocia,

inflacji, produkcji, konsumpcji, inwestycji, poziom

cen, płac, zysków i dochodów z czynników produkcji,

stóp procentowych, itd. Według A. Burns’a oraz W.

Mitchell’a „cykle koniunkturalne są rodzajem wahań

występujących w agregatach przedstawiających

działalność gospodarczą narodów, organizujących

swoją produkcję przeważnie w przedsiębiorstwach”.

[1]

[1]

R. Barczyk, L. Kąsek, M. Lubiński, K. Marczewski: Nowe oblicza cyklu koniunkturalnego.

PWE, Warszawa, 2006, s. 132

Tak przedstawiona definicja ma bardzo ogólny

charakter została rozwinięta przez I. Mintz i

przedstawiona jako cykle wzrostu, czyli „wahania w

zagregowanych działaniach gospodarczych.

Składają się one z okresu relatywnie wysokiej stopy

wzrostu, występującego w tym samym czasie w

większości działań gospodarczych, oraz z

następującego po nim, równie generalnego, okresu

relatywnie niskiej stopy wzrostu, prowadzącego do

fazy wysokiej stopy wzrostu cyklu następnego”.

[2]

Tak rozumiany cykl koniunkturalny nie składa się,

jak to ma miejsce w ujęciu klasycznym, z czterech

faz, lecz dwóch – fazy relatywnie wysokiego

wzrostu i fazy relatywnie niskiego wzrostu.

[

2]

R. Barczyk, L. Kąsek, M. Lubiński, K. Marczewski: Nowe oblicza cyklu koniunkturalnego.

PWE, Warszawa, 2006, s. 132-133

Wyodrębniane klasycznie 4 fazy cyklu to

[3]

:

• kryzys (recesja)

, w którym ma miejsce nadprodukcja oraz

spadek wielkości gospodarczych (odcinek AB),

• depresja (zastój),

w której następuje stabilizacja gospodarki

na obniżonym poziomie, gospodarka osiąga najniższą wielkość

produkcji (odcinek BD),

• ożywienie

, cechujące się wzrostem poszczególnych wskaźników

aktywności gospodarczej (odcinek DE),

• rozkwit (boom),

w którym następuje dalszy lecz wolniejszy

wzrost wskaźników, aby osiągnąć najwyższy poziom (odcinek

EF).

W przebiegu cyklu widoczne są 2 punkty zwrotne:

• dolny punkt zwrotny

, który wskazuje na punkt przełomowy, w

którym ma miejsce przesilenie i po którego przekroczeniu

gospodarka zaczyna się rozwijać (punkt C),

• górny punkt zwrotny

, który wskazuje na punkt przełomowy, w

którym następuje kolejne przesilenie i po którego przekroczeniu

gospodarka wchodzi w fazy spadkowe (punkt F).

Rozpiętość między dolnym i górnym punktem zwrotnym określana

jest jako amplituda wahań koniunkturalnych.

[

3]

Na podstawie R. Milewski (red.): Podstawy ekonomii, op.cit., s. 513-514 oraz E. Nojszewska:

Podstawy ekonomii. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 1999, s. 309-310

0

Czas

A

B

D

E

F

D

o

ch

ó

d

n

a

ro

d

o

w

y

C

A

m

p

lit

u

d

a

w

a

h

a

ń

Rysunek 1. Cykl koniunkturalny

szczyt

dno

produkcja

Przebieg cyklu klasycznego

Cechy faz cyklu

1.

Faza kryzysu:

•

nadwyżka podaży nad popytem, wzrost zapasów u

producentów

•

spadek produkcji, przychodów, zysków i zatrudnienia

•

spadek cen (współcześnie zwolnienie tempa inflacji)

2. Faza depresji

•

trend spadkowy produkcji , zatrudnienia , płac , cen ,

zysku , inwestycji i konsumpcji,

•

przywrócona zostaje stabilizacja i równowaga na

niskim poziomie

•

niski poziom cen , niska stopa zysku – zmusza firmy

które przetrwały kryzys do poprawy rentowności

Cechy faz cyklu

3.

Faza ożywienia

•

wzrasta popyt (najpierw inwestycyjny)

•

wzrost produkcji, przychodów, zysków i

zatrudnienia

•

rosną ceny

4. Faza rozkwitu (szczyt, boom)

•

występuje, gdy aktywność gospodarcza osiąga

najwyższy poziom tj. przekracza poziom

aktywności podczas ostatniego szczytu

•

stabilizacja i równowaga na wysokim poziomie

produkcji (wysoka sprzedaż, wysoki poziom

zatrudnienia, wysokie stopy zysku)

•

wysoki poziom cen

Cechy cyklu

długość

określana przez okresy występujące

między punktami zwrotnymi; długość

fazy spadkowej wraz z długością fazy

wzrostowej

częstotliwość

informuje ile cykli lub jaka część cyklu

występuje w przyjętej jednostce czasu

amplituda

różnica między skrajnymi wartościami

pewnych elementów występujących w

danym okresie

intensywność

oznacza siłę tendencji zwyżkowych lub

zniżkowych

występujących

w

poszczególnych fazach

symetryczno

ść

informuje o relacji pomiędzy amplitudą

poszczególnych

faz

oraz

o

zależnościach w zakresie ich długości

Klasyczny a współczesny cykl

Cykl klasyczny

(

występujące regularnie od

roku 1825 do II wojny

światowej)

Cykl współczesny

(występujące po II wojnie

światowej)

dotyczył zmian absolutnych w

szeregach czasowych

dotyczy zmian indeksów

względnych

cykl czterofazowy

cykl dwufazowy: faza spadku

(recesji), faza wzrostu

(ekspansji)

gwałtowne punkty zwrotne

łagodne punkty zwrotne

Fazy rozkwitu +ożywienie (4-6

lat)

fazy kryzysu i depresji (4-6 lat)

Cykl trwa 8-12 lat

faza wzrostu 2-3 lat

faza spadku 1,5-2 lat

Cykl trwa 3,5-5 lat

częstotliwość cyklu - niska

częstotliwość cyklu - wysoka

Klasyczny a współczesny cykl

Cykl klasyczny

Cykl współczesny

amplituda fazy wzrostu

koniunktury bardzo zbliżona

do amplituda fazy spadkowej

amplituda fazy wzrostu

koniunktury wyższa niż

amplituda fazy spadkowej

wysoka intensywność cyklu

niska intensywność cyklu

asymetryczny przebieg cyklu

asymetryczny przebieg cyklu

Skrócenie i spłycenie fazy spadkowej

współczesnych cykli to skutek:

• wieloletnie i skuteczne oddziaływanie polityki

stabilizacyjnej państwa

• dynamiczna ekspansja sektora usług, który

charakteryzuje się dużą odpornością na spadki
koniunktury

• istnienie bardziej wiarygodnych informacji o

sytuacji gospodarczej i jej perspektywach

• szybkość przepływu informacji
• procesy globalizacji i internacjonalizacji

zmienne procykliczne - zmienne
wykazujące dodatnią korelację z PKB
zmienne antycykliczne - zmienne
wykazujące ujemną korelację z PKB
zmienne acykliczne - zmienne wykazujące
brak korelacji z PKB

Pamiętaj !

Każdy cykl koniunkturalny jest inny,

ale obserwuje się podobne zachowania

pewnych wielkości ekonomicznych w czasie

trwania każdego kolejnego cyklu.

Z tego względu wyróżniamy:

Rodzaje cykli

kryterium

rodzaje

cechy cyklu

-klasyczny
-współczesny

zasięg
geograficzny

-cykl światowy
-cykl regionalny
-cykl narodowy

długość cyklu

- krótkie (Kitchina)
- średnie (Juglara)
- długie (Kondratiewa)

teoria
wyjaśniająca cykl

-cykle pochodzenia endogenicznego
-cykle pochodzenia egzogenicznego

Cykle Juglara

(cykl klasyczny = cykl główny)

• Clemens Juglar –ojciec teorii cyklu
koniunkturalnego

• okres cyklu Juglara waha się od 6 do 10 lat, a
średnia
jego długość wynosi 8 lat

• przyczyną fluktuacji są inwestycje w kapitale
trwałym
(zmiany wyposażenia technicznego produkcji)

• cykle Juglara kończą się zwykle gwałtownie, np.
paniką
na rynkach (ostre punty zwrotne)

• występowały z dużą regularnością we wszystkich
gospodarkach od roku 1825 do roku1939

(początek Anglia 1825, następnie: 1836, 1847, 1857, 1866, 1873,
1882, 1890, 1900, 1907, 1920, 1929, 1937)

Cykle Kitchina

(cykle krótkie=cykle mniejsze)

• Joseph Kitchin w 1923 roku opisał krótsze cykle,

między dwoma kryzysami głównymi,

występującymi zgodnie z cyklem Juglara

• cykl trwał średnio 3,5 lat (39-40 miesięcy).
• zaobserwowano je tylko w USA do II drugiej wojny

światowej.

• przyczyną występowania cykli mniejszych są

zmiany zapasów

• cykle Kitchina kończą się w łagodny sposób

(łagodne punkty zwrotne)

Cykle Kondratiewa=cykle

długie

• Nikołaj Kondratiew (w 1922 roku) publikuje

zaledwie 100-stronicowy doktorat o
istnieniu regularnych, około półwiecznych
cykli (45-60 lat)

• przyczyną cykli: innowacje, sferę

pieniądza, inflacja lub deflacja, styl życia,
ważne wydarzenia polityczne

• długi cykl Kondratiewa dzieli się na dwie

fazy (wzrostu i spadku), każda trwa średnio
po 25 lat.

4 cykle Kondratiewa

Cykl

e

lata

W tym

faza

wzrostu

Czas

Lider

gospodarczy/innowa

cja

I

1785-

1843

Do 1816

58 lat

Wielka
Brytania/maszyna

parowa

II

1844-

1893

Do 1873

49 lat

Wielka Brytania/ kolej,
elektryczność

III

1894-

1939

Do 1919
Do 1929

45 lat

USA/samochód,
chemikalia, plastik

IV

1940-

1985/200

0

Do 1973

45-60

lat

USA/ samolot,
komputer, internet

V

cykl

2000

?

?

USA/ biotechnologie,
nanotechnologie, sieci
komputerowe,

pieniądz

wirtualny

Cykle egzogeniczne

Teorie egzogeniczne cyklu koniunkturalnego
szukają przyczyn sprawczych cyklu w
zewnętrznych czynnikach w stosunku do
danego systemu gospodarczego

( przyczyny:

wojny, rewolucje, wybory, ceny surowców,
innowacje, plamy na słońcu)

Przykłady

1.

Meteorologiczna teoria (teoria plam na
słońcu) W.S.Jevensona

2.

Teoria cyklu politycznego M.Kalecki

Cykle endogeniczne

• ich przyczyną jest wewnętrzna niestabilność systemu

gospodarczego. Teorie te poszukują mechanizmu cyklu
wewnątrz systemu gospodarczego.

Przykłady endogenicznych teorii cykli

- Teorie pieniężne (J.S.Mill, A.Marshall, R.G. Hawtrey, K.

Wicksell)- przyczyną cyklu błędy w polityce pieniężnej.

- Teorie popytowe ( E.F.Laderdale, T.R Malthus)
przyczyną cyklu są nadmierne oszczędności
- Teorie inwestycyjne ( A.Siethoffa, J.

Schumpetera,M.Kaleckiego)

przyczyną cykli są wahania inwestycji wynikające z wahań

w stopie zysku, stopie procentowej i sprawności kapitału.

Wybrane współczesne

teorie cyklu koniunkturalnego

nazwa teorii

przyczyna cyklu

model mnożnika-
akceleratora

(P.Samuelson)

zmiany nakładów
inwestycyjnych

monetarystyczny model
dochodu narodowego

(M.Fiedman)

zakłócenia pieniężne
(zbyt duża podaż

pieniądza)

teoria realnego kursu
koniunkturalnego

(J.Schumpeter,E.Prescott,
P.Long, C.Plosner)

wstrząsy podażowe
(głównie technologiczne)

poprzez inwestycje,
zwolnienie wzrostu

produktywności

Model mnożnika-akceleratora:

• wzrost wydatków inwestycyjnych powoduje bezpośrednio

przyrost dochodu i przyrost konsumpcji a w konsekwencji

dalszy przyrost dochodu (efekt mnożnikowy).

• wzrost realnej produkcji wymaga wzrostu zasobu kapitału, a

w konsekwencji przyspieszonych inwestycji (akcelerator –

zasada przyspieszenia)

rok

sprzeda

ż

potrzebn

e
maszyny

posiada

ne

maszyny

inwestycj

e netto

amortyza

cja

inwestycje

brutto

1

10

20

20

0

2

2

2

14

28

20

8

2

10

3

20

40

28

12

2

14

4

22

44

40

4

2

6

5

22

44

44

0

2

2

Monetarystyczny model

dochodu nominalnego

• Znaczące zmiany stopy wzrostu zasobu pieniądza

są warunkiem koniecznym i dostatecznym

istotnych zmian stopy wzrostu dochodów

pieniężnych, co odnosi się do zmian

długookresowych, jak i zmian odpowiadających w

przybliżeniu czasowi trwania cyklu

koniunkturalnego

• Czynniki pieniężne odgrywają decydująca rolę w

kształtowaniu dynamiki dochodu narodowego oraz

formowaniu cyklu

• Źródłem zakłóceń jest konfrontacja stabilnej funkcji

popytu i niestabilnej funkcji podaży

Teoria realnego cyklu

koniunkturalnego

• Źródłem cyklu koniunkturalnego są

zakłócenia o charakterze realnym

• Teoria opiera się na założeniu, że tempo

postępu technicznego i związany z nim

wzrost produktywności podlegają

nieregularnym zmianom, co wpływa na

podaż dóbr i w efekcie na decyzje

konsumpcyjne

• Cykl koniunkturalny to zbiór trwałych

wstrząsów technologicznych, które

zmieniają ścieżkę wzrostu

Metody analizy i prognozy koniunktury

•barometry koniunktury

(syntetyczny wskaźnik zmiennych wyprzedających)

odpowiednio dobrane zestawy wskaźników
statystycznych, czułych na zmiany koniunktury oraz
wyprowadzone z nich wskaźniki zbiorcze

•testy koniunkturalne

metoda wskaźnikowa oparta na badaniach ankietowych,
której celem jest określenie aktualnego stanu
aktywności gospodarczej w porównaniu z okresem
poprzednim oraz wyznaczenie prawdopodobnego
kierunku zmian w przyszłości

• tworząc wskaźniki koniunktury wykorzystuje się

cechy pewnych zmiennych ekonomicznych do

przewidywania przyszłych warunków gospodarowania

•zmienne pilotujące (=wyprzedające

PKB w cyklu)

zapasy, zamówienia, ceny akcji, ceny surowców

giełdowych, realna podaż pieniądza, liczba nowo

tworzonych przedsiębiorstw,

•zmienne współbieżne

zatrudnienie, produkcja przemysłowa ogółem,

•zmienne opóźnione

stopy procentowe, kredyt konsumencki, jednostkowe

koszty pracy

Wskaźniki koniunktury

Wybrane barometry koniunktury

• 1919 rok pierwszy barometr tzw. harwardzki
• Barometr NBER – dla gospodarki USA
• Barometr BIEC (Bureau for Investments and

Economic Cycles)- dla większości gospodarek, w
tym również dla Polski: (patrz www.biec.org)

- WRK (wskaźnik równoległy koniunktury)
- WWK (wskaźnik wyprzedzający koniunktury)
• „Makrometr” – Makroekonomiczny Indeks

Koniunktury –PENETRATOR

• „Barometr Rzeczpospolitej” od 2002 roku.

Kolejno następujące po sobie cykle wyznaczają trend zmian.

Jest to kierunek zmian w sytuacji gospodarczej, który jest

związany ze stopniem zwiększania czynników produkcji oraz

ich produkcyjności w kolejnych okresach.

0

0

Czas

Czas

D

o

ch

ó

d

n

a

ro

d

o

w

y

D

o

ch

ó

d

n

a

ro

d

o

w

y

Rysunek 2. Trend cyklu koniunkturalnego dla gospodarki stacjonarnej i
wzrostowej

Przebieg każdego cyklu jest inny, a między

następującymi

po sobie zawsze istnieją interakcje. W zależności od

czasu,

w jakim analizowany jest przebieg cyklu można

wskazać

następujące rodzaje

[4]

:

• cykl Kitchina – krótki (cykl zapasów), trwający ok.

3,5 roku,

• cykl Juglara – średni, trwający 8-10 lat,

• cykl Kondratiewa – długi, trwający 50-60 lat.

[4]

R. Milewski (red.): Podstawy ekonomii, op.cit., s. 515

Teorie wahań koniunkturalnych

Przebieg cyklu koniunkturalnego oraz przyczyny, które go wywołują,

intrygują ekonomistów od lat. Na tym polu powstało wiele teorii, które

ogólnie można podzielić na neoklasyczne i keynesistowskie. Kryterium

ich wyodrębnienia jest sposób postrzegania czynników wywołujących

wahania gospodarki.

• Teorie neoklasyczne

zakładają swobodne działanie mechanizmu

rynkowego, który doprowadza do stanu równowagi. Zakłócenia

gospodarki spowodowane są czynnikami zewnętrznymi, o

charakterze egzogenicznym. Do tej grupy teorii zalicza się

[5]

:

– Teoria plam na Słońcu głosi, że pojawianie się większej ilości

plam na Słońcu powoduje okresy nieurodzaju, które wywołują

zmiany w rytmie produkcji przemysłowej.

– Teoria innowacji głosi, że przyczyna cykli leży w falowym

pojawianiu się innowacji organizacyjno-technicznych.

– Teoria cyklu politycznego głosi, że cykle są wynikiem zmian

priorytetów ekonomicznych władz w okresach poprzedzających

wybory.

[5]

R. Milewski (red.): Podstawy ekonomii, op.cit., s. 517-519

Teorie keynesistowskie zakładają, że zakłócenia gospodarki

spowodowane są czynnikami wewnętrznymi o charakterze

endogenicznym. Cykl koniunkturalny ma 2 zasadnicze fazy: kryzysu i

ożywienia, w których następują po sobie kolejno

[6]

:

• w fazie kryzysu:

nadprodukcja; konieczność zwiększenia

efektywności produkcji; zwiększenie ekonomicznego zużycia

aparatu produkcyjnego; “twórcze zniszczenie” – zmniejszenie

potencjału wytwórczego gospodarki; wzrost nowego popytu

inwestycyjnego; efekt mnożnika inwestycyjnego; wzrost dochodu

narodowego; wzrost popytu konsumpcyjnego; inwestycje

indukowane (pobudzone) – inwestycje wywołane wzrostem

popytu konsumpcyjnego; zasada akceleracji – zmiana dochodu

narodowego powoduje z pewnym opóźnieniem zwielokrotnione

zmiany inwestycji indukowanych,

• w fazie ożywienia:

na skutek wzrostu popytu inwestycyjnego

rośnie dochód narodowy oraz popyt konsumpcyjny; pojawienie się

efektu popytowego i efektu podażowego; luka czasowa

między efektami – efekt popytowy występuje już w trakcie realizacji

inwestycji a efekt podażowy dopiero po jej realizacji; na skutek

narastającej dysproporcji między dynamiką wzrostu potencjału

produkcyjnego a wzrostem popytu pojawia się kryzys nadprodukcji.

[6]

Na podstawie R. Milewski (red.): Podstawy ekonomii, op.cit., s. 519-524

Polityka stabilizacyjna państwa

Przebieg cyklu może czasami wywoływać bardzo niekorzystne dla gospodarki
skutki. Prowokuje to państwo do podejmowania pewnych działań, które mają

na

celu zlikwidowanie tych negatywnych konsekwencji. Działania antycykliczne
państwa polegają m.in. na:

• oddziaływaniu państwa na przebieg cyklu,

• zmniejszeniu amplitudy wahań,

• przedłużaniu faz spadkowych cyklu przy jednoczesnym zmniejszaniu ich

głębokości,

• osłabieniu dynamiki wzrostu w fazie ekspansji.
Rodzaje działalności państwa w zakresie zwalczania i przeciwdziałania cyklom
gospodarczym mogą przybierać postać

[7]

:

• interwencjonizmu kryzysowego, który dotyczy tylko fazy kryzysu i ma

na cel wyłącznie łagodzenie skutków kryzysu,

• interwencjonizmu antycyklicznego, który dotyczy wszystkich faz cyklu

i ma na celu łagodzenie amplitudy wahań koniunktury,

• interwencjonizmu rozwojowego, który polega na oddziaływaniu przez

państwo na kierunki inwestowania zapewniające rozwój nowoczesnych

gałęzi produkcji, na strukturę przestrzenną gospodarki oraz organizację i

kierunki badań naukowych. Celem tych działań jest zapewnienie

warunków rozwoju gospodarczego.

[7]

R. Milewski (red.): Podstawy ekonomii, op.cit., s. 524-525

Najważniejszymi narzędziami oddziaływania przez państwo na

przebieg cyklu koniunkturalnego są polityka fiskalna i pieniężna

(monetarna). Sposób jej prowadzenia oraz możliwe do

osiągnięcia cele przedstawia tabela.

Polityka fiskalna

Polityka monetarna

Rodzaj

polityki

Stymulacyjna

Hamująca

(restrykcyjna)

Ekspansywna

(taniego

pieniądza)

Restrykcyjna

(drogiego

pieniądza)

Zastosowanie

narzędzi

zmniejszenie

przychodów

budżetu (poprzez

obniżkę stopy

podatkowej),

wzrost wydatków

budżetowych,

wzrost deficytu

budżetowego

zwiększenie

przychodów

budżetu

(poprzez

podwyżkę stopy

podatkowej),

ograniczanie

wydatków

budżetowych

obniżanie stopy

rezerw

obowiązkowych,

obniżanie stopy

redyskontowej,

kupno papierów

wartościowych w

ramach operacji

otwartego rynku

wzrost stopy

rezerw

obowiązkowych,

wzrost stopy

redyskontowej,

sprzedaż

papierów

wartościowych w

ramach operacji

otwartego rynku

Osiągany

efekt

pośredni

wzrost wydatków

konsumpcyjnych i

inwestycyjnych

spadek

konsumpcji i

inwestycji

spadek ceny

pieniądza,

wzrost

podaży

pieniądza,

inwestycji,

popytu

wzrost ceny

pieniądza,

zmniejszenie

rozmiarów

kredytów,

inwestycji,

popytu

Osiągany

efekt

końcowy

wzrost produkcji i

zatrudnienia,

wzrost cen

spadek

zatrudnienia i

produkcji,

spadek tempa

wzrostu cen

Spadek

zatrudnienia,

produkcji i

tempa

wzrostu cen

Wzrost

zatrudnienia,

produkcji i

spadek tempa

wzrostu cen