KONTROWERSJA

„

OSOBA

CZY

SYTUACJA?

”

Co decyduje o zachowaniu?

SYTUACJA

 czyli to, jak

rozumie świat

Poznawcza interpretacja sytuacji:
- zmienna
- w znacznym stopniu uwarunkowana

doświadczeniem

- odpowiada za zmienność zachowania

-

wyznacza granice możliwych

zachowań

Walter MISCHEL

Czyli o tym, jak:

- wewnętrzna aktywność dialogowa wzmacnia

odporność na pokusę

- badania żołnierzy przyczyniły się do rozwoju

psychologii

Instrukcje dawane sobie

zwiększają

odporność na pokusę  badanie dzieci

1968 - Krytyka teorii cech: na podstawie cech

da się

wyjaśnić nie więcej, jak 10% wariancji

zachowań


kontrowersja

„Osoba - sytuacja”

TEORIE SPOŁECZNEGO UCZENIA

SIĘ

Inspiracje

 

Behawioryzm -

Watson, Hull, Tolman, B. F.

Skinner

- teoria osobowości nie jest potrzebna
- wyjaśnianie zachowania 

PROCESY UCZENIA SIĘ

  

Warunkowanie klasyczne

- uczymy się przez

skojarzenia:

bodziec bezwarunkowy  reakcja bezwarunkowa
bodziec warunkowy + bezwarunkowy  reakcja

bezwarunkowa

bodziec warunkowy  reakcja warunkowa

 

Warunkowanie instrumentalne

(sprawcze):

 rola wzmocnień, nagród

Behawioryzm

:

- Schemat: Bodziec  Reakcja
- Behawioryści dostrzegali bardzo dużą

rozmaitość spontanicznych zachowań

- Tylko niektóre są wzmacniane
- Duże indywidualne zróżnicowanie

reakcji

- Można wyjaśnić pewien zakres

zachowań, pytanie

JAKI

??

TEORIA UCZENIA SIĘ: N. E. Miller, J.

Dollard

John Dollard, socjolog + Neal E. Miller,

psycholog
Robert Sears, O. H. Mowrer

Reinterpretacja psychoanalizy w duchu teorii

uczenia

UCZENIE SIĘ:

• chcenie czegoś (motyw popędowy)
• zauważanie czegoś (bodziec ze środowiska)
• robienie czegoś (reakcja - redukcja popędu -

nagroda)

• osiąganie czegoś (wzmocnienie)

Hipoteza

FRUSTRACJA  AGRESJA

TEORIA KONFLIKTU

1. Tendencja do zbliżania się do celu staje się tym

silniejsza, im bliżej do celu (gradient

dążenia

).

2. Tendencja do unikania bodźca negatywnego

staje się tym silniejsza, im bliżej do celu
(gradient

unikania

).

3. Gradient unikania jest bardziej stromy niż

gradient dążenia: w miarę zbliżania się do celu
siła (tendencji do) unikania rośnie szybciej niż
siła (tendencji do) dążenia.

4. Wzrost siły popędu związanego z dążeniem czy

unikaniem podnosi ogólny poziom napięcia.

5. Gdy rywalizują dwie reakcje to wystąpi

silniejsza z nich.

Siła tendencji do zbliżania się lub unikania

Silne dążenie

Silne

unikanie

Słabe

unikanie

Słabe

dążenie

Wywołan

y lęk

Wywołany

lęk

Blisko Odległość od celu wywołującego lęk

Daleko

RODZAJE KONFLIKTÓW

DĄŻENIE A DĄŻENIE
UNIKANIE A UNIKANIE
DĄŻENIE A UNIKANIE
PODWÓJNE DĄŻENIE A UNIKANIE

Który konflikt może spowodować

nerwicę i dlaczego?

Siła tendencji do zbliżania się lub unikania

Silne dążenie

Silne

unikanie

Słabe

unikanie

Słabe

dążenie

Wywoła

ny lęk

Wywołany

lęk

Blisko Odległość od celu wywołującego lęk

Daleko

Podwójny konflikt dążenie - unikanie

Blisko

Daleko

Blisko

Odległość od celu pożądanego i wywołującego lęk

lę

k

dążeni

e

unikani

e

JULIAN ROTTER

TEORIA OCZEKIWANIA I WARTOŚCI

• Człowiek aktywnie konstruuje

rzeczywistość.

• Uczenie się zachodzi w kontekście

społecznym.

• Człowiek testuje rzeczywistość i

działa stosownie do swych
przewidywań.

TEORIA OCZEKIWANIA I

WARTOŚCI

OCZEKIWANIE: 

Dziewczyna wie, że dużo ucząc się ma szansę

na dobre wyniki i stypendium naukowe, ale
wie również, że nawet jeśli bardzo się będzie
strać o poprawę kontaktu z chłopakiem, to
raczej ten związek nie przyniesie jej wiele
satysfakcji.

 

WARTOŚĆ WZMOCNIENIA:

 Jak postąpi, jeśli większą wartość ma dla niej

poprawa relacji z chłopakiem, niż osiągnięcia
akademickie?

PZ = O + W

TEORIA OCZEKIWANIA I

WARTOŚCI

OCZEKIWANIE

- subiektywnie prawdopodobieństwo

wzmocnienia

WARTOŚĆ WZMOCNIENIA

- atrakcyjność wzmocnienia

Zgeneralizowane oczekiwania np. na temat natury

wzmocnień

LOKALIZACJA KONTROLI

pocz. kontroli

pocz. kontroli

zewnętrznej wewnętrznej

efekty zachowania zależą od

losu, sytuacji, innych ludzi

samego podmiotu

TEORIA OCZEKIWANIA I

WARTOŚCI

Lokalizacja kontroli

Wewnętrzna

Zewnętrzna

Zdrowie:

Sukcesy

Porażki

Depresja:

Porażki

Sukcesy

B. Szmigielska: Rozwój prowadzi do względnie

zrównoważonego poczucia kontroli w stosunku
do sukcesów i niepowodzeń, z przewagą
poczucia kontroli wewnętrznej nad zewnętrzną.

A. Bandura: Lokalizacja poczucia kontroli zależy od

tego,

jak osoba ocenia własne zaangażowanie w

działania celowe oraz wpływ zewnętrznych
okoliczności.

Co ma wpływ na nasze zachowanie?

Uogólnione przekonania !!

np.: zaufanie interpersonalne

-

„zgeneralizowane oczekiwanie, że
można wierzyć słowom, obietnicom,
pisemnym i ustnym zapewnieniom ze
strony jednostki lub grupy”

(Rotter,

1980, s. 1).

A badania? Czego dowodzą?

Wyniki badań:

osoby odznaczające się wysokim

zaufaniem interpersonalnym

różnią się od osób o

niskim zaufaniu.

Jest bardziej prawdopodobne, że:
• szanują prawa innych
• i dają innym „drugą szansę”

Jest mniej prawdopodobne, że:
• kłamią, oszukują lub kradną
• są nieszczęśliwe, skonfliktowane lub nieprzystosowane

Są:
• bardziej godne zaufania
• trochę bardzie lubiane i popularne
Nie są ani mniej ani bardziej:
• łatwowierne
• inteligentne

(Rotter, 1980)

Rotter: LOKALIZACJA KONTROLI

1. Czy przekonanie o lokalizacji kontroli

ma rzeczywiście charakter
uogólniony?

2. Czy dylematy ludzkie są tak proste, i

dadzą się sprowadzić do oczekiwań i
wartości?

3. Czy Test Zdań Niedokończonych

Rottera jest metodą projekcyjną?

WALTER MISCHEL

1968 - Krytyka teorii cech:

zgodność zachowania z cechą nie przekracza

r = 0,30



KONTROWERSJA

„

osoba - sytuacja

”

Jeśli nie cechy, to co składa się na osobowość?

5 poznawczych, społecznie wyuczonych zmiennych:

1.

Konstrukty i strategie kodowania informacji

–

kategorie dotyczące wydarzeń i sposobów

interpretacji informacji

2.

Cele

3.

Oczekiwania i przekonania

dotyczące:

(i)

skutków zachowania

(ii) znaczenia określonego

bodźca w danej sytuacji (iii) możliwości zachowania

się w pewien sposób

4.

Kompetencje

(np.: analiza logiczna, empatia)

5.

Systemy

samoregulacji: i standardy

Kognitywno-afektywny system

osobowości (W. Mischel i Y. Shoda)

• Kodowanie
• Oczekiwania i przekonania
• Emocje i uczucia
• Cele i wartości
• Kompetencje i plany samoregulacji

Badania zmierzają do ustalenia prawidłowości pozwalających

przewidywać zachowanie  specyficzne dla określonej

sytuacji:

Osoba I. robi

X

, jeśli zachodzi warunek

A

, albo

Y

,

jeśli zachodzi warunek

B.

Prawidłowości tego typu konstytuują specyficzne dla

osoby i stabilne

„podpisy behawioralne”: „Jeśli …

to… „

CAPS

– POZNAWCZO-AFEKTYWNY SYSTEM

OSOBOWOŚCI

D – dekodowanie

O – oczekiwania

procesy

dekodowania
W – wartości

S – Skrypty zachowań

procesy zwiększania

aktywności
C – cele

E – emocje i uczucia

procesy zmniejszanie

aktywności
Z – zachowanie

procesy generowania

zachowań

Rekonstruujemy

podpis

behawioralny

:

1. Jeśli: …………………………
2. Jeśli: …………………………
3. Jeśli: …………………………
4. Jeśli:

To: ………………………..

… ale gdyby ………………………….
To ………………………….

(podpis alternatywny)

Kognitywno-afektywny system osobowości

Po

dpis behawioralny:

„Jeśli … to… „

Badania zmierzają do:
- określenia typów jednostek podobnych pod

względem podpisów behawioralnych i

dynamiki procesów kognitywno-afektywnych,

jakie leżą u ich podłoża

- ustalenia złożonych wzorców zachowań, które

ze względu na inicjujące je warunki poznawcze

dają się interpretować jako podpisy

behawioralne, np. ekstrawersja, narcyzm

Narcystyczny podpis behawioralny

Osoba narcystyczna

stara się nie przepuścić okazji do

zademonstrowania własnej wyższości i umocnienia
wielkościowej koncepcji siebie: podpis behawioralny

JEŚLI

(SYTUACJA)

… TO

(ZACHOWANIE)

Umożliwia lansowanie siebie 

wkłada wiele wysiłku w

próby udowadniania swej wyższości

.

Wymaga empatii



wykazuje brak wrażliwości i

nie

respektuje ograniczeń sytuacyjnych

.

Sugeruje skromność, bo inni są lepsi 

pomniejsza

osiągnięcia i zasługi rywali nawet

kosztem destrukcji

w kontaktach

.

Jest okazja mówienia o sobie 

przestawia siebie tak,

jakby była podziwiana przez otoczenie,
niezależnie od tego, jak jest naprawdę

Na podstawie: Mischel, Smith, Shoda (2004).

Ekspansja

podpisu

behawioralnego

W kategoriach podpisu behawioralnego

interpretuje się:

1. Zachowania specyficzne dla jednostki
2. Zachowania rzadkie/ nietypowe
3. Charakterystyczne wzorce przystosowania
4. Zachowania wyrażające cechę (podpisy w

zakresie ekstrawersji, ugodowości,
sumienności, neurotyczności, otwartości…)

5. Zaburzenia osobowości

6. Nowe ujęcie różnic indywidualnych

WIEDZA I WARTOŚCIOWANIE

D. Cervone: Architektura Osobowości

Knowledge and Appraisal Personality Architecture – KAPA

Wiedza

– stała struktura osobowości: przekonania

- o sobie, świecie i relacji Ja – świat
Jak jest i jak może być – ogólne i szczegółowe

Wartościowanie

– procesy dynamiczne: ocena

okoliczności i zdarzeń pod kątem: w jakim stopniu
są dla mnie ważne, mnie dotyczą, jak można sobie
radzić, jakie szanse i zagrożenia niosą?

Cele

– różne komponenty wiedzy i wartościowania im

służą +

Kontekst społeczno-kulturowy i sytuacyjny

Teoria wyjaśnia zmienność i stałość zachowania 

sieć

TEORIE SPOŁECZNEGO UCZENIA -

ZAŁOŻENIA

1. Osobowość jest złożonym systemem, który

znamionują dynamiczne interakcje między
wieloma powiązanymi wzajemnie
procesami.

2. Ludzie rozwijają się w interakcji ze

środowiskiem, które jest częściowo
kształtowane przez ich własne działania.

3. Funkcjonowanie osobowość polega na

aktywności poznawczych i afektywnych
systemów, które dają początek jawnym
wzorcom zachowania.

(Cervone, 2004, s. 184).

W KIERUNKU PSYCHOLOGII

POZNAWCZEJ

Czy osobowość może być

systemem informacji?

Psychologia poznawcza

G. Kelly:
Człowiek działa jak naukowiec, który testuje

rzeczywistość:

-

stawia hipotezy i sprawdza je

- przewiduje wydarzenia i stara się je

kontrolować

- klasyfikuje świat tworząc

konstrukty

poznawcze

Akcent na poznanie i werbalizację:

„Jeśli nie wiesz, co dzieje się w umyśle

człowieka, zapytaj o to.”

George KELLY

- czyli o tym, jak pewien kapitan U.S. Navy

przyczynił się do rozwoju psychologii

The Psychology of Personal Constructs

(1955)

Człowiek uogólnia doświadczenia
• Stawia hipotezy – jak coś będzie

(wyłamuje się poza schemat
reagowania)

• Ale też, jak coś może być i jak to daje

się zmienić (jeśli…to…)

Podobieństwo

Różnica

A i B   C

……….

………..

Podobieństwo

Różnica

C i D   E

……….

………..

KONSTRUKT

osobisty

Podobieństwo

  Różnica

Agnieszka i Karol Marian

pogodni

ponury

Marian i Anna

Ewa

sprytni

 

niezaradna

Mama i brat   Tata

wymagający

obojętny

tato i dziadek   babcia

beztroscy

gderliwa

babcia i mama  

ciotka

chore

zdrowa

Osobiste konstrukty poznawcze

Pod jakim względem rzeczy są

podobne i

różne

od siebie, czyli konieczne są dwa

elementy podobne i jeden różny od nich, np.:

Maria i Jan

 Paweł

sympatyczni gburowaty

System konstruktów:
• hierarchiczny
• unikalny (porządkuje doświadczenie osobiste)
• zintegrowany

Role Construct Repertory Test (Rep Test)

czyli Test Konstruktów Osobistych

Konstrukty różnią się:

zakresem stosowalności
przepuszczalnością

 giętkość

poznawcza

pozycją

: centralne - peryferyjne

stopniem werbalizacji

 zanurzone

J. Reykowski

Zjawisko polaryzacji afektywnej

Konstrukty mogą wchodzić w

kontradykcje:

Przyjazny  wrogi

Przyjazny  wrogi

Dobry  zły

Dobry  zły

Nieżyczliwy  życzliwy

Życzliwy 

nieżyczliwy
Uczciwy  nieuczciwy
Moralny  niemoralny

„idealne uporządkowanie świata”

Konstrukty osobiste

Niezintegrowane 

napięcie

i trudność przewidywania

Brak konstruktu 

Lęk

Percepcja: zachowanie niezgodne z konstruktem 

Wina

Zmiana w systemie konstruktów 

Zagrożenie

Rozwój

– rosnąca złożoność i integracja systemu

Zdrowie

- system konstruktów złożony i zintegrowany,

konstrukty do pewnego stopnia przepuszczalne

Badania:

Ludzi łączy bardziej wspólnota znaczeń niż

działań

PRZEKONANIA MAJĄ WPŁYW NA

ZACHOWANIE

Czego dotyczą uogólnione przekonania?

• Ja –

jaka(i) jestem, co jestem wart(a)?

• Inni ludzie –

jacy są: dobrzy/źli?

• Świat –

jaki jest: sprawiedliwy, czy nie?

• Przyszłość –

jaka jest: korzystna, czy nie?

• Natura ludzka –

jaka jest stała czy zmienna?

• Przyczyny zdarzeń –

czy są w zasięgu kontroli,

czy nie?

• Wartości –

są ważne, czy nie?

Poznawczo-Doświadczeniowa Teoria Ja

– S.

Epstein

System doświadczeniowy

–

Procesy

automatyczne

Informacje zbierane są z doświadczenia - automatyczne

uczenie się, elementarne procesy przystosowania.
Działa w sposób:

• przedświadomy
• automatyczny
• niewerbalny
• skojarzeniowy
• szybki
• bezwysiłkowy
• konkretny a zarazem całościowy
• silnie powiązany z emocjami.

Schematy reagowania 

od gwałtownie zachowującego

się człowieka lepiej trzymać się z daleka

Ukryte przekonania



Nie ufać obcym

UKRYTE

PRZEKONANIE

ZACHOWANIE

AUTOMATYCZNE

DOŚWIADCZENIE

System racjonalny

-

specyficznie ludzki, problemy

rozwiązywane są świadomie: z zaangażowaniem
myślenia, rozumowania. Działa w sposób:

•

Świadomy

•

Ukierunkowany

•

Werbalny

•

Niezbyt szybki

•

Wymagający wysiłku

•

Abstrakcyjny

•

Analityczny

•

Raczej wolny od wpływu emocji

Przyswajanie przekonań następuje dzięki logicznemu

wnioskowaniu i racjonalnemu opracowaniu
doświadczeń.

Jeśli ktoś jest przesadnie uprzejmy, to może mieć

ukrytą

intencję.

JAWNE

PRZEKONANIE

ŚWIADOME

ZACHOWANIE

REFLEKSJA

NAD

DOŚWIADCZENIEM

Obydwa systemy działają równolegle

(Bargh, 1999;

Epstein, 2006) ale zachodzą między nimi interakcje

Np.: Rozwiązywanie zadań matematycznych

a

zachowania interpersonalne

Hipoteza „kod – emocje”

(Obuchowski)

Ukryta teoria rzeczywistości:

Ja, świat i wzajemne

relacje

Schematy tej teorii są uporządkowane hierarchicznie w

ramach sieci poznawczo-emocjonalnych.

Oddziaływania zachodzą w obydwu kierunkach:

Systemy wyższego rzędu (przekonaniowe) zapewniają

stabilność i ogólność

Systemy niższego rzędu (reakcje) – giętkość i specyficzność

(szczegółowość)

Jeśli schemat wyższego rzędu zostaje zakwestionowany, zagraża to

wewnętrznej organizacji systemu i wywołuje automatyczne reakcje
emocjonalne, może prowadzić do zachowań obronnych.

PODSTAWOWE POTRZEBY I PRZEKONANIA – S.

Epstein

Przekonania decydują o zachowaniu

człowieka

Zasady funkcjonowania osobowości

W. Łukaszewski

Osobowość  jako system informacji

• Koniecznego tłumienia

różnorodności

• Koniecznego wzbogacania

osobowości

• Zachowania koniecznej równowagi

między sferami stabilności i
zmienności

Regulacyjna Teoria Osobowości -

RTO

J. Reykowski

• Mechanizmy popędowo-emocjonalne
• Sieć poznawcza

= sieć operacyjna + sieć

wartości

• Struktura Ja

Informacyjny model bezradności Sędka i

Kofty

SNZ  Aktywność  Wyczerpanie 

WB

poznawcza

(1)Początkowa mobilizacja – próby

poznawczego opanowania
sytuacji

(2)Brak spójnych informacji, brak

efektów

(3)Demobilizacja poznawcza

MODELE WYUCZONEJ

BEZRADNOŚCI

Seria niekontrolowanych zdarzeń  wyuczona

bezradność

SNZ

 WB

Deficyt: poznawczy i motywacyjny

Atrybucyjny model bezradności

Seligmana

SNZ  Atrybucja przyczyn:  WB

wewnętrzne, stałe, ogólne

Deficyt: poznawczy, motywacyjny,

emocjonalny

MODEL RADZENIA SOBIE ZE STRESEM

Lazarusa i Folkman

• Ocena pierwotna

dotyczy relacji z

otoczeniem:

– Krzywda/strata

– Zagrożenie

– Wyzwanie

• Ocena wtórna

dotyczy osobistych

możliwości usunięcia przyczyn stresu

• Radzenie sobie

:

– zorientowane na problem

– zorientowane na emocje

(1) Jest zagrożenie,
(2) istnieje obawa, czy dam sobie z tym radę

(3)  radzenie sobie