BALNEOLOGIA

BALNEOLOGIA

W

W

Balneologia

Balneologia

i

i

medycyna fizykalna

medycyna fizykalna

jest dziedziną wiedzy medycznej,

jest dziedziną wiedzy medycznej,

która

wykorzystuje

naturalne

która

wykorzystuje

naturalne

metody lecznicze i czynniki fizyczne

metody lecznicze i czynniki fizyczne

do leczenia, rehabilitacji, prewencji

do leczenia, rehabilitacji, prewencji

i diagnostyki

i diagnostyki

Medycyna uzdrowiskowa, której

Medycyna uzdrowiskowa, której

głównym działem jest balneologia

głównym działem jest balneologia

wykorzystuje do celów leczniczych:

wykorzystuje do celów leczniczych:

•

naturalne tworzywa lecznicze, w skład

naturalne tworzywa lecznicze, w skład

których wchodzą wody mineralne, gazy

których wchodzą wody mineralne, gazy

i peloidy,

i peloidy,

•

naturalne czynniki przyrodnicze jak

naturalne czynniki przyrodnicze jak

klimat, krajobraz, szata roślinna,

klimat, krajobraz, szata roślinna,

•

różne formy pracy mięśniowej,

różne formy pracy mięśniowej,

•

czynniki fizyczne jak światło, dźwięk,

czynniki fizyczne jak światło, dźwięk,

pole elektromagnetyczne i inne.

pole elektromagnetyczne i inne.

Lecznictwo uzdrowiskowe zajmuje

Lecznictwo uzdrowiskowe zajmuje

się chorobami przewlekłymi, które

się chorobami przewlekłymi, które

w

obecnej

dobie

pochłaniają

w

obecnej

dobie

pochłaniają

ogromne

koszty

na

leczenie

ogromne

koszty

na

leczenie

naprawcze, rehabilitację oraz opiekę

naprawcze, rehabilitację oraz opiekę

socjalno-medyczną.

socjalno-medyczną.

Większość chorób przewlekłych, które są

najczęstszą przyczyną zgonów, najlepiej

i najkorzystniej leczyć w uzdrowisku,

ponieważ zastosowane metody lecznicze

nie wywołują skutków ubocznych, wyniki

utrzymują się długo, przy czym są

stosunkowo tanie.

W Polsce mamy 40 uzdrowisk statutowych.

W Polsce mamy 40 uzdrowisk statutowych.

Są to uzdrowiska pełnozakresowe, mające

Są to uzdrowiska pełnozakresowe, mające

swój statut, określone kierunki lecznicze,

swój statut, określone kierunki lecznicze,

naturalne

zasoby

lecznicze,

zakłady

naturalne

zasoby

lecznicze,

zakłady

lecznicze,

fachową

kadrę

medyczną,

lecznicze,

fachową

kadrę

medyczną,

odpowiednie warunki bioklimatyczne oraz

odpowiednie warunki bioklimatyczne oraz

infrastrukturę niezbędną do funkcjonowania

infrastrukturę niezbędną do funkcjonowania

każdego uzdrowiska.

każdego uzdrowiska.

Lecznictwo uzdrowiskowe włączone jest

Lecznictwo uzdrowiskowe włączone jest

w cały system opieki medycznej w

w cały system opieki medycznej w

Polsce.

Polsce.

W

przebiegu

większości

chorób

W

przebiegu

większości

chorób

przewlekłych

oraz

po

interwencji

przewlekłych

oraz

po

interwencji

szpitalnej w chorobach ostrych wskazane

szpitalnej w chorobach ostrych wskazane

jest leczenie uzdrowiskowe.

jest leczenie uzdrowiskowe.

W każdym uzdrowisku funkcjonują zakłady

W każdym uzdrowisku funkcjonują zakłady

lecznictwa

uzdrowiskowego,

które

lecznictwa

uzdrowiskowego,

które

posiadają najczęściej status niepublicznych

posiadają najczęściej status niepublicznych

zakładów opieki zdrowotnej. Każdy z

zakładów opieki zdrowotnej. Każdy z

zakładów

lecznictwa

uzdrowiskowego

zakładów

lecznictwa

uzdrowiskowego

powinien być zarejestrowany przez lekarza

powinien być zarejestrowany przez lekarza

naczelnego

uzdrowiska,

odpowiadać

naczelnego

uzdrowiska,

odpowiadać

standardom.

standardom.

KIERUNKI DZIAŁALNOŚCI ZAKŁADÓW

KIERUNKI DZIAŁALNOŚCI ZAKŁADÓW

LECZNICTWA UZDROWISKOWEGO

LECZNICTWA UZDROWISKOWEGO



leczenie,

leczenie,



rehabilitacja,

rehabilitacja,



prewencja,

prewencja,



wychowanie zdrowotne

wychowanie zdrowotne

Leczenie

Leczenie

obejmuje głównie choroby

obejmuje głównie choroby

przewlekłe,

określane

często

przewlekłe,

określane

często

cywilizacyjnymi czy ekologicznymi.

cywilizacyjnymi czy ekologicznymi.

Rehabilitacja

Rehabilitacja

uzdrowiskowa

zwana

uzdrowiskowa

zwana

balneorehabilitacją wykorzystuje naturalne

balneorehabilitacją wykorzystuje naturalne

metody lecznicze jakimi dysponuje dane

metody lecznicze jakimi dysponuje dane

uzdrowisko. W warunkach uzdrowiskowych

uzdrowisko. W warunkach uzdrowiskowych

prowadzone

są

dwie

formy

prowadzone

są

dwie

formy

balneorehabilitacji tj. wczesna i późna.

balneorehabilitacji tj. wczesna i późna.

Podstawą

Podstawą

profilaktyki

profilaktyki

jest dążenie do

jest dążenie do

zmiany patogennego modelu życia i

zmiany patogennego modelu życia i

zachowania człowieka, a z drugiej -

zachowania człowieka, a z drugiej -

wzmacnianie naturalnych mechanizmów

wzmacnianie naturalnych mechanizmów

obronnych.

obronnych.

Wychowanie zdrowotne

Wychowanie zdrowotne

jest szansą na

jest szansą na

zmniejszenie zachorowalności na wiele

zmniejszenie zachorowalności na wiele

chorób

cywilizacyjnych,

zmniejszenie

chorób

cywilizacyjnych,

zmniejszenie

śmiertelności wśród ludzi stosunkowo

śmiertelności wśród ludzi stosunkowo

młodych. Wszyscy chorzy przebywający w

młodych. Wszyscy chorzy przebywający w

uzdrowisku powinni być równocześnie

uzdrowisku powinni być równocześnie

leczeni i edukowani. Edukacja powinna być

leczeni i edukowani. Edukacja powinna być

dobrze

zorganizowana

dobrze

zorganizowana

i zaprogramowana, musi spełniać wymogi

i zaprogramowana, musi spełniać wymogi

podstawowych zasad pedagogiki.

podstawowych zasad pedagogiki.

ZASOBY NATURALNYCH

ZASOBY NATURALNYCH

SUROWCÓW

SUROWCÓW

LECZNICZYCH I ICH

LECZNICZYCH I ICH

WYKORZYSTANIE LECZNICZE

WYKORZYSTANIE LECZNICZE

SUROWCE LECZNICZE:

SUROWCE LECZNICZE:

-

wody lecznicze,

wody lecznicze,

-

peloidy,

peloidy,

-

gazy.

gazy.

Wody lecznicze

Wody lecznicze

są to: naturalne wody

są to: naturalne wody

podziemne posiadające udowodnione

podziemne posiadające udowodnione

właściwości lecznicze i cechujące się

właściwości lecznicze i cechujące się

stałym składem chemicznym, naturalną

stałym składem chemicznym, naturalną

czystością mikrobiologiczną.

czystością mikrobiologiczną.

Wody uważane za

Wody uważane za

mineralne

mineralne

muszą

muszą

zawierać

co

najmniej

1000

mg

zawierać

co

najmniej

1000

mg

składników mineralnych w litrze. Są

składników mineralnych w litrze. Są

wodami podziemnymi, naturalnymi. Nie

wodami podziemnymi, naturalnymi. Nie

każda woda mineralna jest lecznicza.

każda woda mineralna jest lecznicza.

O właściwościach leczniczych decyduje

O właściwościach leczniczych decyduje

rodzaj

rodzaj

i

stężenie

aktywnych

składników

i

stężenie

aktywnych

składników

biochemicznych.

biochemicznych.

W Polsce posiadamy bogate złoża wód

W Polsce posiadamy bogate złoża wód

mineralnych

leczniczych.

Najczęściej

mineralnych

leczniczych.

Najczęściej

spotykanymi wodami są: wody chlorkowo-

spotykanymi wodami są: wody chlorkowo-

sodowe, wodorowęglanowe, siarczkowo-

sodowe, wodorowęglanowe, siarczkowo-

siarkowodorowe, radoczynne i termalne.

siarkowodorowe, radoczynne i termalne.

Wody mineralne

Wody mineralne

stosuje się do zabiegów

stosuje się do zabiegów

balneologicznych,

zwłaszcza

kąpieli

balneologicznych,

zwłaszcza

kąpieli

leczniczych w wannach i w basenach, do

leczniczych w wannach i w basenach, do

inhalacji, płukań oraz kuracji pitnej. Kąpiele

inhalacji, płukań oraz kuracji pitnej. Kąpiele

mają szerokie zastosowanie w chorobach

mają szerokie zastosowanie w chorobach

układu

ruchu,

układu

krążeniowo-

układu

ruchu,

układu

krążeniowo-

oddechowego,

w

choro-bach

oddechowego,

w

choro-bach

dermatologicznych i innych.

dermatologicznych i innych.

Ważnym działem w balneoterapii jest kuracja

Ważnym działem w balneoterapii jest kuracja

pitna

(krenoterapia).

Systematycznie

pitna

(krenoterapia).

Systematycznie

i

prawidłowo

dawkowane

picie

wód

i

prawidłowo

dawkowane

picie

wód

mineralnych wywiera działanie miejscowe na

mineralnych wywiera działanie miejscowe na

przewód pokarmowy oraz działanie ogólne,

przewód pokarmowy oraz działanie ogólne,

przede wszystkim w zakresie uzupełniania

przede wszystkim w zakresie uzupełniania

niedoborów mikro- i makroelementów.

niedoborów mikro- i makroelementów.

Następnym

tworzywem

naturalnym,

Następnym

tworzywem

naturalnym,

jakimi

posługuje

się

lecznictwo

jakimi

posługuje

się

lecznictwo

uzdrowiskowe jest

uzdrowiskowe jest

borowina

borowina

.

.

Polska

ma

duże

zasoby

złóż

Polska

ma

duże

zasoby

złóż

borowinowych,

które

cechują

się

borowinowych,

które

cechują

się

wysokimi wartościami leczniczymi.

wysokimi wartościami leczniczymi.

Najczęściej stosowane zabiegi borowinowe

Najczęściej stosowane zabiegi borowinowe

to: okłady-zawijania, kąpiele częściowe

to: okłady-zawijania, kąpiele częściowe

i całkowite, zabiegi ginekologiczne i rektalne

i całkowite, zabiegi ginekologiczne i rektalne

(tampony, okłady, nasiadówki) oraz rzadziej

(tampony, okłady, nasiadówki) oraz rzadziej

stosowane

kąpiele

zawiesinowe

czy

stosowane

kąpiele

zawiesinowe

czy

jonoforeza.

Zabiegi

borowinowe

mają

jonoforeza.

Zabiegi

borowinowe

mają

szerokie zastosowanie w leczeniu chorób

szerokie zastosowanie w leczeniu chorób

układu ruchu, chorób kobiecych i rzadziej w

układu ruchu, chorób kobiecych i rzadziej w

chorobach układu trawienia i moczowego.

chorobach układu trawienia i moczowego.

Następnymi

tworzywami

leczniczymi

Następnymi

tworzywami

leczniczymi

wykorzystywanymi w lecznictwie są

wykorzystywanymi w lecznictwie są

gazy

gazy

lecznicze.

lecznicze.

Występują one naturalnie

Występują one naturalnie

w przyrodzie w formie rozpuszczonej w

w przyrodzie w formie rozpuszczonej w

wodzie lub też samodzielnie w formie

wodzie lub też samodzielnie w formie

gazowej.

gazowej.

W balneologii wykorzystuje się głównie

W balneologii wykorzystuje się głównie

dwutlenek węgla, siarkowodór, radon, tlen

dwutlenek węgla, siarkowodór, radon, tlen

oraz ostatnio ozon w mieszance ozonowo-

oraz ostatnio ozon w mieszance ozonowo-

tlenowej.

tlenowej.

Lecznicze wody

Lecznicze wody

mineralne najczęściej

mineralne najczęściej

występujące

występujące

w Polsce

w Polsce

RODZAJE I SKŁAD

RODZAJE I SKŁAD

WYSTĘPOWANIE

WYSTĘPOWANIE

CHLORKOWO SODOWE >1000mg NACl/L

CHLORKOWO SODOWE >1000mg NACl/L

Chlorkowe, potasowe,

Chlorkowe, potasowe,

wapniowe,

wapniowe,

magnezowe, jodkowe,

magnezowe, jodkowe,

bromkowe, żelaziste,

bromkowe, żelaziste,

siarczkowe

siarczkowe

Ciechocinek, Kołobrzeg,

Ciechocinek, Kołobrzeg,

Połczyn, Kamień Pom.,

Połczyn, Kamień Pom.,

Świnoujście,

Świnoujście,

Goczałkowice, Rabka

Goczałkowice, Rabka

oraz Busko, Solec,

oraz Busko, Solec,

Iwonicz, Rymanów,

Iwonicz, Rymanów,

Wieniec

Wieniec

WODOROWĘGLANOWE > 1000 mg CO

WODOROWĘGLANOWE > 1000 mg CO

2

2

/L

/L

sodowe, potasowe,

sodowe, potasowe,

wapniowe,

wapniowe,

magnezowe,

magnezowe,

chlorkowo-sodowe,

chlorkowo-sodowe,

żelaziste

żelaziste

Krynica, Polanica,

Krynica, Polanica,

Kudowa, Muszyna,

Kudowa, Muszyna,

Duszniki, Ryma-nów,

Duszniki, Ryma-nów,

Iwonicz, Długopole,

Iwonicz, Długopole,

Czerniawa, Szczawno,

Czerniawa, Szczawno,

Szczawnica, Wysowa,

Szczawnica, Wysowa,

Żegiestów, Świeradów,

Żegiestów, Świeradów,

RODZAJE I SKŁAD

RODZAJE I SKŁAD

WYSTĘPOWANIE

WYSTĘPOWANIE

SIARCZKOWO-SIARCZKOWODOROWE > 1mg

SIARCZKOWO-SIARCZKOWODOROWE > 1mg

S/L

S/L

siarczkowe proste,

siarczkowe proste,

siarczanowo-sodowe,

siarczanowo-sodowe,

wapniowe,

wapniowe,

siarczanowo-

siarczanowo-

chlorkowe, sodowe,

chlorkowe, sodowe,

bromkowe, jodkowe

bromkowe, jodkowe

Busko, Solec,

Busko, Solec,

Przerzeczyn, Wieniec,

Przerzeczyn, Wieniec,

Swoszowice, Horyniec,

Swoszowice, Horyniec,

Wapienne oraz

Wapienne oraz

Kudowa, Lądek,

Kudowa, Lądek,

Duszniki, Ciechocinek

Duszniki, Ciechocinek

źródło 14

źródło 14

RADOCZYNNE

RADOCZYNNE

radonowe-siarczkowe,

radonowe-siarczkowe,

flurkowe, szczawy

flurkowe, szczawy

radoczynne

radoczynne

Świeradów, Czerniawa,

Świeradów, Czerniawa,

Lądek (Długopole,

Lądek (Długopole,

Szczawno)

Szczawno)

RODZAJE I SKŁAD

RODZAJE I SKŁAD

WYSTĘPOWANIE

WYSTĘPOWANIE

TERMALNE > 20 ° (cieplice)

TERMALNE > 20 ° (cieplice)

chlorkowo-sodowe,

chlorkowo-sodowe,

radoczynne, fluorkowe

radoczynne, fluorkowe

Cieplice, Lądek,

Cieplice, Lądek,

Ciechocinek

Ciechocinek

GAZY LECZNICZE

GAZY LECZNICZE

1. Dwutlenek węgla

1. Dwutlenek węgla

2. Siarkowodór

2. Siarkowodór

3. Radon

3. Radon

4. Tlen, ozon

4. Tlen, ozon

Duszniki, Krynica

Duszniki, Krynica

(źródła gazowe CO

(źródła gazowe CO

2

2

)

)

Poza wodami mineralnymi, borowinami

Poza wodami mineralnymi, borowinami

i gazami leczniczymi, duże znaczenie

i gazami leczniczymi, duże znaczenie

w lecznictwie uzdrowiskowym mają

w lecznictwie uzdrowiskowym mają

czynniki

środowiskowe,

a

w

tym

czynniki

środowiskowe,

a

w

tym

warunki klimatyczne,

warunki klimatyczne,

zieleń, kwiaty,

zieleń, kwiaty,

które tworzą środowisko przyrodnicze

które tworzą środowisko przyrodnicze

sprzyjające leczeniu ludzi chorych.

sprzyjające leczeniu ludzi chorych.

W

uzdrowisku

wykorzystuje

się

W

uzdrowisku

wykorzystuje

się

czynniki

czynniki

fizyczne

fizyczne

pod postacią różnych form energii, jak

pod postacią różnych form energii, jak

światło, prąd elektryczny, ultradźwięki, pole

światło, prąd elektryczny, ultradźwięki, pole

magnetyczne

i

inne.

magnetyczne

i

inne.

W lecznictwie uzdrowiskowym te czynniki mają

W lecznictwie uzdrowiskowym te czynniki mają

znaczenie drugorzędne. Stanowią jednak cenne

znaczenie drugorzędne. Stanowią jednak cenne

metody uzupełniające i wchodzą w skład

metody uzupełniające i wchodzą w skład

kompleksowych metod i programów leczniczych

kompleksowych metod i programów leczniczych

lub przygotowujących organizm do przyjmowania

lub przygotowujących organizm do przyjmowania

naturalnych procedur leczniczych.

naturalnych procedur leczniczych.

MECHANIZM DZIAŁANIA

MECHANIZM DZIAŁANIA

BODŹCÓW LECZNICZYCH

BODŹCÓW LECZNICZYCH

Czynniki i bodźce lecznicze ujęte

Czynniki i bodźce lecznicze ujęte

w odpowiednie zespoły tworzą metody

w odpowiednie zespoły tworzą metody

lecznicze. Metody te stosowane są

lecznicze. Metody te stosowane są

najczęściej w formie terapii złożonej,

najczęściej w formie terapii złożonej,

która równocześnie wykorzystuje kilka

która równocześnie wykorzystuje kilka

metod.

metod.

Metody

lecznicze

mają

charakter

Metody

lecznicze

mają

charakter

bodźców leczniczych.

bodźców leczniczych.

W odpowiedzi na te bodźce w organizmie

W odpowiedzi na te bodźce w organizmie

powstają reakcje, które określane są ze

powstają reakcje, które określane są ze

względu na swój charakter jako reakcje

względu na swój charakter jako reakcje

adaptacyjne i kompensacyjne.

adaptacyjne i kompensacyjne.

Jeżeli leczenie stosowane jest systematycznie

Jeżeli leczenie stosowane jest systematycznie

pod postacią serii zabiegów, następuje

pod postacią serii zabiegów, następuje

w organizmie stopniowe przywrócenia zdrowia.

w organizmie stopniowe przywrócenia zdrowia.

Metody

balneologiczne

usprawniają

Metody

balneologiczne

usprawniają

funkcjonowanie wielu układów fizjologicznych,

funkcjonowanie wielu układów fizjologicznych,

przyspieszając procesy regeneracyjne. Działanie

przyspieszając procesy regeneracyjne. Działanie

ich jest stopniowe. Wolno powstające wyniki są

ich jest stopniowe. Wolno powstające wyniki są

jednak

trwalsze

jednak

trwalsze

w stosunku do innych metod leczniczych.

w stosunku do innych metod leczniczych.

W

wyniku

działania

bodźców

W

wyniku

działania

bodźców

balneologicznych

uzyskujemy

efekty

balneologicznych

uzyskujemy

efekty

ogólne wyrażające się usprawnianiem

ogólne wyrażające się usprawnianiem

równocześnie wielu funkcji ustrojowych

równocześnie wielu funkcji ustrojowych

oraz

efekty

miejscowe

oraz

efekty

miejscowe

o charakterze objawowym.

o charakterze objawowym.

Skutki działania bodźców

Skutki działania bodźców

balneofizykalnych na

balneofizykalnych na

ustrój

ustrój

Działanie ogólne

Działanie ogólne

Działanie

Działanie

miejscowe

miejscowe

Trening zachowanych

Trening zachowanych

rezerw zdrowotnych,

rezerw zdrowotnych,

mechanizmów

mechanizmów

samoobrony

samoobrony

Przeciwbólowe

Przeciwbólowe



Regulacja i

Regulacja i

uporządkowanie

uporządkowanie

działania układów

działania układów

fizjologicznych:

fizjologicznych:

-

krążenia i oddychania

krążenia i oddychania

-

endokrynologicznego

endokrynologicznego

i metabolicznego

i metabolicznego

-

nerwowego układu

nerwowego układu

autonomicznego

autonomicznego

Przeciwzapalne

Przeciwzapalne

i przeciwobrzękowe

i przeciwobrzękowe

Działanie ogólne

Działanie ogólne

Działanie miejscowe

Działanie miejscowe

Zwiększenie

Zwiększenie

wydolności fizycznej i

wydolności fizycznej i

usprawnienie ruchowe

usprawnienie ruchowe

Przekrwienne

Przekrwienne

Zwiększenie

Zwiększenie

odporności nieswoistej

odporności nieswoistej

Niedokrwienne

Niedokrwienne

Uzyskanie równowagi

Uzyskanie równowagi

psychicznej

psychicznej

-

Zwiększające lub

Zwiększające lub

zmniejszające

zmniejszające

napięcie mięśniowe

napięcie mięśniowe

-

Inne

Inne

W

wyniku

działania

bodźców

W

wyniku

działania

bodźców

balneologicznych

uzyskujemy

balneologicznych

uzyskujemy

efekty

efekty

ogólne

ogólne

wyrażające się usprawnianiem

wyrażające się usprawnianiem

równocześnie wielu funkcji ustrojowych oraz

równocześnie wielu funkcji ustrojowych oraz

efekty

miejscowe

efekty

miejscowe

o charakterze objawowym.

o charakterze objawowym.

W czasie leczenia uzdrowiskowego

W czasie leczenia uzdrowiskowego

u większości chorych występuje tzw.

u większości chorych występuje tzw.

odczyn uzdrowiskowy

odczyn uzdrowiskowy

, którego objawy

, którego objawy

można zaobserwować około drugiego

można zaobserwować około drugiego

tygodnia.

tygodnia.

ODCZYN

UZDROWISKOW

Y

Wczesny:

Od 9-14 dnia
leczenia

Późny:

Od 19-22 dnia
leczenia

TYPY

Początek III
okresu:

Od 18 dnia
leczenia

Początek III
okresu:

22 - 25 dnia
leczenia

Czas

wystąpienia

odczynu

Czas

wystąpienia

odczynu

uzdrowiskowego

wpływa

na

czas

uzdrowiskowego

wpływa

na

czas

uzyskania poprawy klinicznej w uzdrowisku

uzyskania poprawy klinicznej w uzdrowisku

i dalej na planowanie okresu leczniczego.

i dalej na planowanie okresu leczniczego.

Niebezpieczne jest wypisywanie chorych z

Niebezpieczne jest wypisywanie chorych z

uzdrowiska w okresie odczynu. Może się to

uzdrowiska w okresie odczynu. Może się to

zdarzyć, gdy występuje odczyn późny

zdarzyć, gdy występuje odczyn późny

i gdy czas przewidzianego leczenia

i gdy czas przewidzianego leczenia

w uzdrowisku jest krótszy.

w uzdrowisku jest krótszy.

W tym czasie należy zmniejszyć natężenie

W tym czasie należy zmniejszyć natężenie

bodźców leczniczych, a często konieczne

bodźców leczniczych, a często konieczne

jest czasowe odstawienie zabiegów.

jest czasowe odstawienie zabiegów.

Dopiero po ustąpieniu objawów odczynu

Dopiero po ustąpieniu objawów odczynu

uzdrowiskowego pojawiają się oznaki

uzdrowiskowego pojawiają się oznaki

poprawy stanu zdrowia.

poprawy stanu zdrowia.

Leczenie

uzdrowiskowe,

aby

było

Leczenie

uzdrowiskowe,

aby

było

skuteczne

musi

odbywać

się

w

skuteczne

musi

odbywać

się

w

odpowiednio długim czasie. Przeciętnie

odpowiednio długim czasie. Przeciętnie

na leczenie uzdrowiskowe dla osób z

na leczenie uzdrowiskowe dla osób z

mało

zaawansowanymi

chorobami

mało

zaawansowanymi

chorobami

i wiekiem potrzebne są przynajmniej trzy

i wiekiem potrzebne są przynajmniej trzy

tygodnie. Dla ciężej chorych i starszych

tygodnie. Dla ciężej chorych i starszych

wiekiem, leczenie to musi być dłuższe,

wiekiem, leczenie to musi być dłuższe,

najlepiej 30 dni.

najlepiej 30 dni.

Intensywność

działania

bodźców

Intensywność

działania

bodźców

leczniczych zależy od wielu czynników,

leczniczych zależy od wielu czynników,

zarówno

ze

strony

zdolności

do

zarówno

ze

strony

zdolności

do

reagowania samego pacjenta, jak i od

reagowania samego pacjenta, jak i od

dawkowania i charakteru samego bodźca

dawkowania i charakteru samego bodźca

leczniczego.

leczniczego.

W organizmie chorego pod wpływem

W organizmie chorego pod wpływem

seryjnie

stosowanych

bodźców

seryjnie

stosowanych

bodźców

leczniczych powstają różne reakcje, które

leczniczych powstają różne reakcje, które

układają się w fazy lecznicze.

układają się w fazy lecznicze.

Pierwszą fazą

Pierwszą fazą

trwającą kilka dni jest

trwającą kilka dni jest

adaptacja organizmu do zmiany środowiska

adaptacja organizmu do zmiany środowiska

przyrodniczego i socjologicznego. W tym

przyrodniczego i socjologicznego. W tym

okresie

(na

początku

leczenia

okresie

(na

początku

leczenia

uzdrowiskowego) zabiegi balneologiczne

uzdrowiskowego) zabiegi balneologiczne

powinny być stosowane oszczędnie z

powinny być stosowane oszczędnie z

pominięciem silnie bodźcowych.

pominięciem silnie bodźcowych.

Druga faza

Druga faza

to proces zsumowanych

to proces zsumowanych

reakcji na zabiegi balneologiczne, czasem

reakcji na zabiegi balneologiczne, czasem

z objawami nadreaktywności, czego

z objawami nadreaktywności, czego

kulminacyjnym przejawem jest odczyn

kulminacyjnym przejawem jest odczyn

uzdrowiskowy występujący przeważnie w

uzdrowiskowy występujący przeważnie w

drugim tygodniu leczenia. W tym okresie

drugim tygodniu leczenia. W tym okresie

należy zmniejszyć intensywność zabiegów

należy zmniejszyć intensywność zabiegów

balneologicznych, czasami konieczne jest

balneologicznych, czasami konieczne jest

ich odstawienie.

ich odstawienie.

Trzeci okres występuje po ustąpieniu

Trzeci okres występuje po ustąpieniu

odczynu uzdrowiskowego, jest to etap

odczynu uzdrowiskowego, jest to etap

poprawy klinicznej.

poprawy klinicznej.

Metody lecznicze uzdrowiskowe uzupełniają,

Metody lecznicze uzdrowiskowe uzupełniają,

dopełniają

i

intensyfikują

farmakoterapię.

dopełniają

i

intensyfikują

farmakoterapię.

Farmakoterapia tam, gdzie jest konieczna,

Farmakoterapia tam, gdzie jest konieczna,

wkomponowywana powinna być w cały program

wkomponowywana powinna być w cały program

leczniczy. Często udaje się zmniejszyć dawki

leczniczy. Często udaje się zmniejszyć dawki

leków podczas leczenia uzdrowiskowego lub

leków podczas leczenia uzdrowiskowego lub

nawet odstawić niektóre z nich. Leczenie

nawet odstawić niektóre z nich. Leczenie

uzdrowiskowe ma jednak nie tylko znaczenie

uzdrowiskowe ma jednak nie tylko znaczenie

uzupełniające, ale w wielu wypadkach może być

uzupełniające, ale w wielu wypadkach może być

metodą alternatywną, co oznacza, że może

metodą alternatywną, co oznacza, że może

zastąpić inne metody lecznicze.

zastąpić inne metody lecznicze.

Dla niektórych chorych balneoterapia jest

Dla niektórych chorych balneoterapia jest

metodą z wyboru i nie daje się zastąpić

metodą z wyboru i nie daje się zastąpić

innymi metodami leczniczymi.

innymi metodami leczniczymi.

Zaletą metod balneologicznych jest to, że

Zaletą metod balneologicznych jest to, że

są

często

efektywniejsze,

bardziej

są

często

efektywniejsze,

bardziej

fizjologiczne,

pozbawione

skutków

fizjologiczne,

pozbawione

skutków

ubocznych i tańsze.

ubocznych i tańsze.

PODSTAWOWE METODY

PODSTAWOWE METODY

STOSOWANE

STOSOWANE

W LECZNICTWIE

W LECZNICTWIE

UZDROWISKOWYM

UZDROWISKOWYM

METODY

METODY

LECZNICZ

LECZNICZ

E

E

BALNEOTERAPIA

BALNEOTERAPIA

, PELOIDOTERAPIA

, PELOIDOTERAPIA

(wody mineralne, peloidy, gazy lecznicze)

(wody mineralne, peloidy, gazy lecznicze)

KLIMATOTERAPIA

KLIMATOTERAPIA

HYDROTERAPIA

HYDROTERAPIA

TERMOTERAPIA

TERMOTERAPIA

KINEZYTERAPIA

KINEZYTERAPIA

FIZYKOTERAPIA

FIZYKOTERAPIA

(elektroterapia,

(elektroterapia,

fototerapia, ultrasonoterapia, termo i krioterapia)

fototerapia, ultrasonoterapia, termo i krioterapia)

DIETA

DIETA

EDUKACJA ZDROWOTNA

EDUKACJA ZDROWOTNA

PSYCHOTERAPIA

PSYCHOTERAPIA

FARMAKOTRAPIA

FARMAKOTRAPIA

FITOTERAPIA

FITOTERAPIA

Leczenie

uzdrowiskowe

ma

charakter

Leczenie

uzdrowiskowe

ma

charakter

złożony

-

kompleksowy.

Równoczesnie

złożony

-

kompleksowy.

Równoczesnie

stosowanie kilku metod leczniczych pozwala

stosowanie kilku metod leczniczych pozwala

na zwiększenie efektywności leczenia.

na zwiększenie efektywności leczenia.

Niektóre skojarzenia metod są szczególnie

Niektóre skojarzenia metod są szczególnie

korzystne, gdyż wzajemnie się intensyfikują

korzystne, gdyż wzajemnie się intensyfikują

tworząc programy lecznicze.

tworząc programy lecznicze.

Do takich połączeń należy stosowanie

Do takich połączeń należy stosowanie

zabiegów

światłoleczniczych,

zabiegów

światłoleczniczych,

ciepłoleczniczych

czy

ciepłoleczniczych

czy

krioterapeutycznych

z

następową

krioterapeutycznych

z

następową

kinezyterapią a zastosowanie masażu

kinezyterapią a zastosowanie masażu

podwodnego czy kąpieli perełkowej po

podwodnego czy kąpieli perełkowej po

zabiegach

kinezyterapeutycznych

zabiegach

kinezyterapeutycznych

przyspiesza restytucję powysiłkową.

przyspiesza restytucję powysiłkową.

Niektóre

zabiegi

fizykoterapeutyczne

Niektóre

zabiegi

fizykoterapeutyczne

dobrze

jest

kojarzyć

z

zabiegami

dobrze

jest

kojarzyć

z

zabiegami

balneologicznymi

np.

galwanizację

z

balneologicznymi

np.

galwanizację

z

zabiegami

borowinowymi,

zabiegami

borowinowymi,

światłolecznictwo z kąpielami mineralnymi.

światłolecznictwo z kąpielami mineralnymi.

Ważna jest również kolejność stosowania

Ważna jest również kolejność stosowania

zabiegów balneofizykalnych. Stąd istotne

zabiegów balneofizykalnych. Stąd istotne

jest prawidłowe planowanie zabiegów.

jest prawidłowe planowanie zabiegów.

Balneoterapia

Balneoterapia

Balneoterapia

z

peloidoterapią

oraz

Balneoterapia

z

peloidoterapią

oraz

klimatoterapią stanowią najważniejsze

klimatoterapią stanowią najważniejsze

metody lecznicze stosowane w lecznictwie

metody lecznicze stosowane w lecznictwie

uzdrowiskowym.

Należą

do

działu

uzdrowiskowym.

Należą

do

działu

balneologii.

balneologii.

Balneoterapia wykorzystuje:

Balneoterapia wykorzystuje:



wody mineralne,

wody mineralne,



peloidy,

peloidy,



gazy.

gazy.

Wody mineralne wykorzystuje się do

Wody mineralne wykorzystuje się do

zabiegów

balneologicznych

zabiegów

balneologicznych

,

wśród

,

wśród

których najważniejsze to:

których najważniejsze to:



kąpiele lecznicze,

kąpiele lecznicze,



kuracja pitna,

kuracja pitna,



inhalacje i irygacje.

inhalacje i irygacje.

Wśród

Wśród

kąpieli

kąpieli

wyróżnia

się

wyróżnia

się

następujące rodzaje:

następujące rodzaje:

–

solankowe,

solankowe,

–

kwasowęglowe,

kwasowęglowe,

–

siarczkowo-siarkowodorowe,

siarczkowo-siarkowodorowe,

–

radoczynne.

radoczynne.

Kąpiele solankowe

Kąpiele solankowe

mają głównie

mają głównie

zastosowanie w chorobach ortopedyczno-

zastosowanie w chorobach ortopedyczno-

urazowych,

reumatycznych,

urazowych,

reumatycznych,

neurologicznych, ginekologicznych.

neurologicznych, ginekologicznych.

Kąpiele kwasowęglowe

Kąpiele kwasowęglowe

wykorzystuje się przede

wykorzystuje się przede

wszystkim

w

wybranych

chorobach

serca,

wszystkim

w

wybranych

chorobach

serca,

nadciśnieniu tętniczym, niedokrwieniu kończyn

nadciśnieniu tętniczym, niedokrwieniu kończyn

dolnych oraz nerwicach narządowych. Istnieje też

dolnych oraz nerwicach narządowych. Istnieje też

odmiana kąpieli kwasowęglowych gazowych czyli

odmiana kąpieli kwasowęglowych gazowych czyli

w dwutlenku węgla pochodzenia naturalnego lub

w dwutlenku węgla pochodzenia naturalnego lub

sztucznego (mniej obciążające dla krążenia).

sztucznego (mniej obciążające dla krążenia).

Kąpiele siarczkowo-siarkowodorowe

Kąpiele siarczkowo-siarkowodorowe

zaleca się w chorobach: reumatycznych,

zaleca się w chorobach: reumatycznych,

ortopedyczno-urazowych,

wybranych

ortopedyczno-urazowych,

wybranych

choro-bach dermatologicznych oraz w

choro-bach dermatologicznych oraz w

niedokrwieniu kończyn dolnych.

niedokrwieniu kończyn dolnych.

Kąpiele radoczynne

Kąpiele radoczynne

stosowane są

stosowane są

w

chorobach

naczyń

obwodowych,

w

chorobach

naczyń

obwodowych,

chorobach górnych dróg oddechowych,

chorobach górnych dróg oddechowych,

chorobach

reumatycznych

i

chorobach

reumatycznych

i

ginekologicznych.

ginekologicznych.

Peloidoterapia

Peloidoterapia

W metodzie tej wykorzystuje się leczenie

W metodzie tej wykorzystuje się leczenie

borowiną, która powinna pochodzić

borowiną, która powinna pochodzić

z wartościowego i dobrze zbadanego złoża

z wartościowego i dobrze zbadanego złoża

borowinowego.

borowinowego.

Najczęściej stosowanymi zabiegami są:

Najczęściej stosowanymi zabiegami są:



okłady-zawijania całkowite i częściowe,

okłady-zawijania całkowite i częściowe,



kąpiele borowinowe i zawiesinowe,

kąpiele borowinowe i zawiesinowe,



nasiadówki,

nasiadówki,



tampony borowinowe,

tampony borowinowe,



zabiegi z pasty borowinowej.

zabiegi z pasty borowinowej.

Zabiegi

borowinowe

mają

Zabiegi

borowinowe

mają

zastosowanie

zastosowanie

w następujących rodzajach chorób:

w następujących rodzajach chorób:



choroby reumatyczne,

choroby reumatyczne,



ortopedyczno-urazowe,

ortopedyczno-urazowe,



choroby neurologiczne,

choroby neurologiczne,



choroby ginekologiczne,

choroby ginekologiczne,



laryngologiczne,

laryngologiczne,



choroby naczyń kończyn dolnych.

choroby naczyń kończyn dolnych.

Klimatoterapia

Klimatoterapia

W klimatoterapii wykorzystuje się walory

W klimatoterapii wykorzystuje się walory

przyrodniczego

środowiska

do

celów

przyrodniczego

środowiska

do

celów

leczniczych.

Warunki

klimatyczne

leczniczych.

Warunki

klimatyczne

determinują leczenie niektórych chorób w

determinują leczenie niektórych chorób w

uzdrowiskach.

uzdrowiskach.

Zabiegi klimatoterapeutyczne obejmują:

Zabiegi klimatoterapeutyczne obejmują:



kąpiele słoneczne,

kąpiele słoneczne,



kąpiele powietrzne,

kąpiele powietrzne,



zabiegi powietrzno-ruchowe,

zabiegi powietrzno-ruchowe,



kąpiele morskie,

kąpiele morskie,



inhalacje naturalnego aerozolu morskiego

inhalacje naturalnego aerozolu morskiego

lub tężniowego.

lub tężniowego.

Szczególnym rodzajem klimatoterapii jest

Szczególnym rodzajem klimatoterapii jest

talassoterapia wykorzystująca naturalne

talassoterapia wykorzystująca naturalne

walory lecznicze morza. Uzupełniającymi

walory lecznicze morza. Uzupełniającymi

elementami klimatoterapii są walory

elementami klimatoterapii są walory

krajobrazowe uzdrowiska.

krajobrazowe uzdrowiska.

Hydroterapia

Hydroterapia

W tej metodzie leczniczej wykorzystuje

W tej metodzie leczniczej wykorzystuje

się wodę zwykłą o różnej temperaturze i

się wodę zwykłą o różnej temperaturze i

o różnym ciśnieniu.

o różnym ciśnieniu.

Do

typowych

zabiegów

Do

typowych

zabiegów

hydroterapeutycznych należą:

hydroterapeutycznych należą:

-

różnego rodzaju natryski,

różnego rodzaju natryski,

-

kąpiele wirowe,

kąpiele wirowe,

-

masaż podwodny,

masaż podwodny,

-

kąpiele perełkowe.

kąpiele perełkowe.

Zabiegi

te

wykorzystuje

się

w

Zabiegi

te

wykorzystuje

się

w

chorobach:

chorobach:



neurologicznych,

neurologicznych,



ortopedyczno-urazowych,

ortopedyczno-urazowych,



reumatycznych,

reumatycznych,



chorobach krążenia obwodowego,

chorobach krążenia obwodowego,



nadciśnieniu tętniczym,

nadciśnieniu tętniczym,



nadpobudliwości nerwowej.

nadpobudliwości nerwowej.

Kinezyterapia

Kinezyterapia

Jest to leczenie różnymi formami aktywności

Jest to leczenie różnymi formami aktywności

fizycznej

o

odpowiednio

dobranym

fizycznej

o

odpowiednio

dobranym

obciążeniu. W uzdrowisku wykorzystywane

obciążeniu. W uzdrowisku wykorzystywane

są różnego typu ćwiczenia fizyczne.

są różnego typu ćwiczenia fizyczne.

Do najpopularniejszych ćwiczeń należą:

Do najpopularniejszych ćwiczeń należą:



ćwiczenia indywidualne bierne,

ćwiczenia indywidualne bierne,



wspomagane i z oporem oraz wolne,

wspomagane i z oporem oraz wolne,



ćwiczenia koordynacji ruchów i nauka

ćwiczenia koordynacji ruchów i nauka

chodzenia,

chodzenia,



ćwiczenia indywidualne i zespołowe

ćwiczenia indywidualne i zespołowe

w wodzie.

w wodzie.

Fizykoterapia

Fizykoterapia

Należy do zespołu metod wykorzystujących

Należy do zespołu metod wykorzystujących

różne

formy

energii

występującej

w

różne

formy

energii

występującej

w

otoczeniu

człowieka.

W

lecznictwie

otoczeniu

człowieka.

W

lecznictwie

uzdrowiskowym te metody lecznicze mają

uzdrowiskowym te metody lecznicze mają

znaczenie uzupełniające w stosunku do

znaczenie uzupełniające w stosunku do

zabiegów przyrodoleczniczych.

zabiegów przyrodoleczniczych.

Odpowiednio wkomponowane w program

Odpowiednio wkomponowane w program

leczniczy intensyfikują lub wspomagają one

leczniczy intensyfikują lub wspomagają one

działanie podstawowych zabiegów.

działanie podstawowych zabiegów.

Do działu fizykoterapii zalicza się

Do działu fizykoterapii zalicza się

następujące metody:

następujące metody:



światłolecznictwo,

światłolecznictwo,



elektrolecznictwo i magnetoterapia,

elektrolecznictwo i magnetoterapia,



ultradźwięki i inne.

ultradźwięki i inne.

Światłolecznictwo

Światłolecznictwo

wykorzystuje

wykorzystuje

promienio-wanie podczerwone, widzialne

promienio-wanie podczerwone, widzialne

i ultrafioletowe. Szczególnym rodzajem

i ultrafioletowe. Szczególnym rodzajem

światłolecznictwa jest laseroterapia.

światłolecznictwa jest laseroterapia.

Elektrolecznictwo

Elektrolecznictwo

Wykorzystuje prąd stały do galwanizacji,

Wykorzystuje prąd stały do galwanizacji,

jonoforezy i kąpieli elektryczno-wodnych.

jonoforezy i kąpieli elektryczno-wodnych.

Prąd małej częstotliwości

Prąd małej częstotliwości

(impulsowy) służy

(impulsowy) służy

do wykonywania zabiegów diadynamicznych

do wykonywania zabiegów diadynamicznych

i elektrostymulacji.

i elektrostymulacji.

Prądy średniej częstotliwości

Prądy średniej częstotliwości

to prądy

to prądy

interferencyjne.

Mają

one

podobne

interferencyjne.

Mają

one

podobne

zastosowanie jak prądy diadynamiczne.

zastosowanie jak prądy diadynamiczne.

Zastosowanie pola wielkiej częstotliwości

Zastosowanie pola wielkiej częstotliwości

służy do zabiegów z diatermii krótkofalową,

służy do zabiegów z diatermii krótkofalową,

w tym impulsowej.

w tym impulsowej.

Magnetoterapia

Magnetoterapia

Wykorzystuje zmienne pola magnetyczne

Wykorzystuje zmienne pola magnetyczne

impulsowe, działające:

impulsowe, działające:



przeciwbólowo,

przeciwbólowo,



przeciwzapalnie,

przeciwzapalnie,



przeciwobrzękowo

przeciwobrzękowo



oraz przekrwiennie.

oraz przekrwiennie.

Ultradźwięki

Ultradźwięki

Stanowią

je

fale

akustyczne

o

Stanowią

je

fale

akustyczne

o

częstotliwości

niesłyszalnej

dla

ucha

częstotliwości

niesłyszalnej

dla

ucha

ludzkiego.

ludzkiego.

Mają działanie:

Mają działanie:

–

cieplne,

cieplne,

–

nietermiczne,

nietermiczne,

–

chemiczne,

chemiczne,

–

mechaniczne.

mechaniczne.

Leczenie dietetyczne

Leczenie dietetyczne

Dieta jest ważnym elementem leczenia

Dieta jest ważnym elementem leczenia

w

większości

chorób

leczonych

w

w

większości

chorób

leczonych

w

uzdrowisku. Są choroby, w których dieta jest

uzdrowisku. Są choroby, w których dieta jest

obowiązującą częścią programu leczniczego,

obowiązującą częścią programu leczniczego,

np. w chorobach trawienia, cukrzycy,

np. w chorobach trawienia, cukrzycy,

osteoporozie, miażdżycy, dnie moczanowej.

osteoporozie, miażdżycy, dnie moczanowej.

Każdy zakład lecznictwa uzdrowiskowego,

Każdy zakład lecznictwa uzdrowiskowego,

niezależnie jaki reprezentuje kierunek

niezależnie jaki reprezentuje kierunek

leczniczy, powinien prowadzić żywienie

leczniczy, powinien prowadzić żywienie

racjonalne-podstawowe oraz przynamniej

racjonalne-podstawowe oraz przynamniej

dwa rodzaje diet, tj. niskoenergetyczną oraz

dwa rodzaje diet, tj. niskoenergetyczną oraz

niskotłuszczową (przeciwmiażdżycową)

niskotłuszczową (przeciwmiażdżycową)

Edukacja zdrowotna

Edukacja zdrowotna

Edukacja zdrowotna powinna być częścią

Edukacja zdrowotna powinna być częścią

składową każdego programu leczniczego.

składową każdego programu leczniczego.

Podstawowym celem edukacji zdrowotnej

Podstawowym celem edukacji zdrowotnej

jest kształtowanie prawidłowych nawyków

jest kształtowanie prawidłowych nawyków

żywienia,

porzucenie

nałogów

i

żywienia,

porzucenie

nałogów

i

zwiększenie

aktywności

fizycznej.

zwiększenie

aktywności

fizycznej.

Konsekwentne

realizowanie

programu

Konsekwentne

realizowanie

programu

edukacji zdrowotnej może doprowadzić do

edukacji zdrowotnej może doprowadzić do

zmniejszenia zachorowań na tzw. choroby

zmniejszenia zachorowań na tzw. choroby

cywilizacyjne

oraz

zmniejszenie

cywilizacyjne

oraz

zmniejszenie

śmiertelności w wielu chorobach.

śmiertelności w wielu chorobach.

Niezbędne jest prowadzenie ćwiczeń -

Niezbędne jest prowadzenie ćwiczeń -

warsztatów, pokazów, demonstracji, dyskusji

warsztatów, pokazów, demonstracji, dyskusji

oraz

przygotowanie

materiałów

oraz

przygotowanie

materiałów

edukacyjnych.

edukacyjnych.

Program

edukacyjny

powinien

Program

edukacyjny

powinien

obejmować tematykę:

obejmować tematykę:



dostosowaną do danej grupy chorób,

dostosowaną do danej grupy chorób,



o znaczeniu ogólnym z zakresu promocji

o znaczeniu ogólnym z zakresu promocji

zdrowia,

zdrowia,



uzdrowiskową.

uzdrowiskową.

Psychoterapia

Psychoterapia

Uzdrowisko

jest

miejscem

relaksu

Uzdrowisko

jest

miejscem

relaksu

i wypoczynku, które sprzyjają leczeniu.

i wypoczynku, które sprzyjają leczeniu.

Odpowiednie środowisko psychologiczne,

Odpowiednie środowisko psychologiczne,

socjologiczne i przyrodnicze wpływa na

socjologiczne i przyrodnicze wpływa na

uzyskanie

dobrych

wyników

leczenia.

uzyskanie

dobrych

wyników

leczenia.

Niektórzy chorzy wymagają zastosowania

Niektórzy chorzy wymagają zastosowania

typowych metod psychoterapeutycznych jak

typowych metod psychoterapeutycznych jak

np. chorzy po zawale serca, po ciężkich

np. chorzy po zawale serca, po ciężkich

urazach, znerwicowani. Stosowana może

urazach, znerwicowani. Stosowana może

być

relaksacja

mięśniowo-

być

relaksacja

mięśniowo-

psychoterapeutyczna. Przygotowaniem do

psychoterapeutyczna. Przygotowaniem do

ćwiczeń relaksacyjnych może być codzienny

ćwiczeń relaksacyjnych może być codzienny

spacer w ciekawym krajobrazowo terenie.

spacer w ciekawym krajobrazowo terenie.

Farmakoterapia

Farmakoterapia

Współczesna

medycyna

uzdrowiskowa

Współczesna

medycyna

uzdrowiskowa

traktuje ją jako jedną z metod leczenia w

traktuje ją jako jedną z metod leczenia w

czasie kontroli uzdrowiskowej. Większość

czasie kontroli uzdrowiskowej. Większość

chorób

przewlekłych

wymaga

chorób

przewlekłych

wymaga

systematycznego

stosowania

leków.

systematycznego

stosowania

leków.

Leczenie to powinno być wkomponowane w

Leczenie to powinno być wkomponowane w

program

leczniczy

program

leczniczy

i odpowiednio modyfikowane zależnie od

i odpowiednio modyfikowane zależnie od

aktualnych potrzeb organizmu.

aktualnych potrzeb organizmu.

Fitoterapia

Fitoterapia

Ziołolecznictwo jako metoda naturalna

Ziołolecznictwo jako metoda naturalna

może doskonale uzupełniać inne zabiegi

może doskonale uzupełniać inne zabiegi

stosowane w lecznictwie uzdrowiskowym.

stosowane w lecznictwie uzdrowiskowym.

W naszym kraju, a w tym i w lecznictwie

W naszym kraju, a w tym i w lecznictwie

uzdrowiskowym, leczenie ziołami ma

uzdrowiskowym, leczenie ziołami ma

małe zastosowanie.

małe zastosowanie.

W uzdrowisku picie ziół powinno znaleźć

W uzdrowisku picie ziół powinno znaleźć

swoje należne miejsce na równi z piciem

swoje należne miejsce na równi z piciem

wód leczniczych.

wód leczniczych.