Mechanizm fizyczny

•

Środki przeczyszczające są to środki
powodujące wzmożenie czynności
motorycznej jelit i wydalenie treści
pokarmowej z jelit.

•

Istotą ich działania jest wzmożenie
śródściennych odruchów motorycznych i
ułatwienie (nasilenie) przesuwania się treści.
Mogą one działać na drodze fizycznej lub
chemicznej.

1. Zwiększenie przenikania wody ze ścian jelit

do ich światła (prąd płynu hamuje również
wchłanianie wody z treści jelitowej), co
powoduje:

- zwiększenie objętości i rozwodnienie treści

jelitowej,

- rozciągnięcie ścian jelit i wyzwolenie

odruchów perystaltycznych,

-

wypróżnienie.

•

Leki - osmotyczne środki przeczyszczające.

2. Zwiększenie objętości treści jelitowej przez

pęczniejące w świetle jelit roślinne śluzy
podawane w postaci proszków lub galaretek:

- pobudzenie perystaltyki,
- wypróżnienie.



Leki - agar-agar, metyloceluloza i in.

3. Rozwodnienie i rozluźnienie mas kałowych

przez związki o właściwościach emulgujących
i zmniejszających napięcie powierzchniowe:

- przyspieszone i ułatwione wypróżnienie -

dioktyl, poloksalol.

4. Zahamowanie mechaniczne wchłaniania i

zagęszczania treści pokarmowej +
zwiększenie poślizgu mas kałowych powoduje
pobudzenie perystaltyki i wypróżnienie.



Leki - parafina ciekła.

Mechanizm chemiczny

•

Podrażnienie błony śluzowej jelita powoduje

zwiększenie wydzielania soków trawiennych i śluzu

(rozwodnienie treści pokarmowej), pobudzenie

perystaltyki, a w następstwie wypróżnienie.

•

Do tych środków zaliczamy środki drażniące

miejscowo błonę jelita cienkiego (olej rycynowy)

lub grubego - glikozydy oksyantrachinonowe,

pochodne fenyloftaleiny, izatyny i bis-(oksyfenylo)-

metanu.

•

Wypróżnienie można sprowokować przez podanie

doodbytnicze w czopkach drażniącej śluzówkę

odbytnicy gliceryny (czopki glicerynowe).

działania niepożądane



Upośledzenie wchłaniania pokarmów, co

prowadzi do niedożywienia, wychudzenia,
hipowitaminoz - tak działają środki
wpływające na jelito cienkie i parafina ciekła.



Odruchowe przekrwienie narządów miednicy

mniejszej, zwiększenie skurczów macicy i
krwawień miesiączkowych - glikozydy
oksyantrachinonowe, zwłaszcza alona.



Zapalenie (podrażnienie) błony śluzowej jelit -

częściowo glikozydy oksyantrachinonowe.



Niektóre środki przeczyszczające mogą

wywierać po wchłonięciu ogólne działanie
toksyczne (MgS0

4

).

Środki przeczyszczające -
podział

1.

Środki przeczyszczające działające na drodze fizycznej

•

Osmotyczne środki przeczyszczające:

a)

krystaloidy nieorganiczne (solne środki

przeczyszczające); siarczan magnezowy, siarczan

sodowy, kwaśny fosforan sodowy,

b) krystaloidy organiczne: wyciągi z owoców,

miód.

•

Środki pęczniejące - agar, metyloceluloza.

•

Środki rozluźniające - dioktyl, poloksalol.

•

Środki poślizgowe - parafina ciekła.

2. Środki przeczyszczające działające na drodze

chemicznej

•

Środki drażniące jelito cienkie: olej rycynowy.

•

Środki drażniące jelito grube: glikozydy

oksyantrachinonowe, pochodne fenyloftaleiny, izatyny, bis-

(oksyfenylo)-metanu.

Osmotyczne środki
przeczyszczające



Solne środki przeczyszczające



Roztwory hipertoniczne soli mineralnych nie

ulegających wchłanianiu z jelit powodują,

zgodnie z prawem osmozy, przenikanie wody

z naczyń jelitowych do światła jelit trwa tak

długo, aż wydzielona woda rozcieńczy treść

jelitową do roztworu izotonicznego z krwią.



Gromadzenie się płynnych mas w jelitach

rozciąga ścianę jelit i powoduje odruchowe

wzmożenie ruchów perystaltycznych jelit i

opróżnienie ich zawartości.



Do wystąpienia działania przeczyszczającego

jest potrzebna określona objętość płynu w
jelitach, co łatwo osiąga się podając sól z
odpowiednią ilością wody.



Podanie soli w zbyt małej ilości wody

wywołuje wypróżnienie dużo później, dopiero
po „odciągnięciu" przez tę sól odpowiedniej
ilości płynu z tkanek i krwi do światła jelit.



Tak stężone roztwory wywołują niekiedy

znaczne odwodnienie organizmu i mogą
ponadto wywołać (przy nadmiernym
wchłonięciu się) zatrucie.



Roztwory hipotoniczne nie wywierają

działania przeczyszczającego.

Sole mineralne



Sole mineralne działają przeczyszczająco na

drodze osmotycznej i są bardzo dobrymi i
szeroko stosowanymi środkami
przeczyszczającymi.



Wywołują one szybkie wypróżnienie, zwykle

po 1-2 godz., nie wywierając wyraźniejszego
działania drażniącego na błonę śluzową, tak
że mogą być podawane nawet w nieżytach
błony śluzowej i w zaparciach przewlekłych.

Sole mineralne



Ze względu na swoje właściwości osmotyczne

są stosowane również jako leki odchudzające,
ponieważ utrudniają wchłanianie pokarmów.



Działają one poza tym żółciotwórczo i

żółciopędnie, powodując odruchowy skurcz
pęcherzyka żółciowego i jego opróżnienie.

Preparaty

1. Magnesium sulfuricum - siarczan

magnezowy (sól gorzka); 0,5-1 łyżka stołowa
na szklankę ciepłej wody.

2. Phospho-Laxative - dwuzasadowy fosforan

sodowy + jednozasadowy fosforan sodowy,
flakon 50 ml; stosuje się doustnie 10-20 ml
jednorazowo.



3. Natrium sulfuricum - siarczan sodowy. Zarówno
siarczan sodowy, jak i siarczan magnezowy są to sole
występujące w postaci krystalicznej oraz w postaci
bezwodnej (Natrium et Magnesium sulfuricum
sinum).



Postać bezwodna, o charakterze bezpostaciowego
proszku, działa 2 razy silniej niż krystaliczna. Sole te
są dość trudno rozpuszczalne w wodzie, podaje się je
najczęściej na czczo, w ilości 5-20 g (od pół łyżki do
2 łyżek) na szklankę letniej wody.



Izotoniczny roztwór siarczanu sodowego ma stężenie
1,8%, siarczanu magnezowego zaś 3,3%.



Siarczan magnezowy i siarczan sodowy znajdują się
w wielu wodach mineralnych przeczyszczających,
np. w wodzie karlsbadzkiej, w wodzie morszyńskiej i
solach otrzymanych z tych wód.

4. Enema - jednozasadowy fosforan sodowy +

dwuzasadowy fosforan sodowy, wlewka

doodbytnicza 150 ml; stosuje się w zaparciach,

w przygotowaniu do zabiegów operacyjnych i

diagnostycznych doodbytniczo we wlewie 120-

150 ml.

5. Fortrans - preparat złożony zawierający glikol

polietylenowy, siarczan sodowy, dwuwęglan

sodowy, chlorek potasowy, sacharynian sodowy

oraz sztuczny aromat owocu passiflory, proszek;

stosuje się w przygotowaniu jelita grubego do

badania endoskopowego i radiologicznego oraz

do zabiegu operacyjnego po rozpuszczeniu 4

torebek w 4 litrach wody doustnie w ciągu 3-4

godzin w dniu poprzedzającym badanie lub

zabieg.

Laktuloza



Syntetyczny dwucukier nie podlegający

trawieniu i nie wchłaniający się z przewodu
pokarmowego.



W jelicie grubym stanowi pożywkę dla

bakterii sacharolitycznych, hamujących
rozwój bakterii proteolitycznych (zmniejsza
przez to wytwarzanie i wtórne wchłanianie
związków azotowych).



Zatrzymuje również wodę, działając łagodnie

przeczyszczająco (działanie to występuje po
2-3 dniach od przyjęcia leku).

Laktuloza – działania
niepożądane i preparaty



Laktulozę stosuje się w przewlekłych

nawykowych zaparciach oraz w encefalopatii
wątrobowej.



Niekiedy wywołuje wzdęcia i bóle brzucha.



Lactulosum (Duphalac) - syrop 2,5 g/5 ml i

10,0 g/15 ml; stosuje się doustnie 15 ml co 8
godz. lub 20-40 ml jednorazowo.

Środki pęczniejące



Wiele śluzów roślinnych, np. agar-agar,

karagen lub syntetyczne estry celulozy
(metyloceluloza), nie wchłaniają się z jelit,
podane natomiast w stanie suchym chłoną
wodę i pęcznieją, rozciągając ścianę jelit,
wzmagając odruchowo ich perystaltykę i
przyspieszając wypróżnienie.

Środki pęczniejące



Działają one mniej gwałtownie od solnych

środków przeczyszczających i nie drażnią
błony śluzowej jelit.



Utrudniają jednakże wchłanianie pokarmów

(działanie odchudzające), a przy dłuższym
podawaniu prowadzą do tolerancji.

Środki pęczniejące -
preparaty



W lecznictwie stosuje się m.in. agar oraz

metylocelulozę.



Neonormacol - granulat zawierający agar,

korę kruszyny, korzeń selera, wyciąg z
suchego selera; stosuje się 1-2 łyżeczek
granulatu co 12 godz.

Środki rozluźniające



Niektóre związki o właściwościach

emulgujących i zmniejszających napięcie
powierzchniowe powodują rozwodnienie i
rozluźnienie mas kałowych. Działanie takie
wywiera m.in. dioktyl, poloksamer oraz
dokusat.



Mogą one powodować nadmierną

perystaltykę jelit oraz bóle brzucha.



Laxopol (Laxol, Dipolaxan) - dokusat, 0,5%

płyn do wlewek, syrop i płyn 0,4% i 4%,
tabletki powlekane 0,1 g oraz czopki 0,1 g;
stosuje się doustnie 0,05-0,25 g raz dziennie,
doodbytniczo 1 czopek co 12 godz. oraz
wlewki z płynu zawierającego 0.05-0,1 g leku.

Środki rozluźniające -

preparat

Środki poślizgowe

Parafina ciekła



Parafina ciekła, produkt destylacji ropy

naftowej, jest to gęsty oleisty płyn bez
zapachu i smaku.



Podany doustnie nie ulega wchłanianiu z jelit

i pokrywa błonę śluzową warstwą ochronną
utrudniającą wchłanianie pokarmów.

Środki poślizgowe



Treść pokarmowa nie ulega zagęszczeniu,

gromadzi się w jelitach, drażni je i powoduje
odruchowe wypróżnienie.



Parafina stanowi poza tym rodzaj smaru dla

przewodu pokarmowego, ułatwiającego
przesuwanie się mas kałowych w jelicie
grubym.

Środki poślizgowe



Działanie parafiny występuje zwykle dopiero

po kilkunastu godzinach.



Jest stosowana w zaparciach przewlekłych w

dawkach 1-3 łyżek dziennie.



Nie należy jej jednak podawać zbyt długo,

gdyż prowadzi do nawykowego zaparcia
atonicznego, niezależnie od tego hamuje
wchłanianie witamin rozpuszczalnych w
tłuszczach.

Środki przeczyszczające
drażniące błonę śluzową
jelita cienkiego



Olej rycynowy (rącznikowy)



Olej rycynowy otrzymuje się z nasion

rącznika (Ricinus communis). Jest to ciecz
gęsta, oleista, lepka, przezroczysta, o
mdlącym zapachu i charakterystycznym
smaku.

Olej rycynowy



Olej rycynowy podany doustnie ulega w

jelicie cienkim w obecności żółci i soku
trzustkowego zmydleniu do mydeł, które
drażnią błonę śluzową i powodują:

1) wzmożenie wydzielania błony śluzowej, a

dzięki temu upłynnienie treści pokarmowej,

2) silne pobudzenie ruchów perystaltycznych

jelita cienkiego doprowadzające do
gwałtownego bezbolesnego wypróżnienia w
ciągu 4-6 godz. po podaniu.

Olej rycynowy



Działanie przeczyszczające oleju rycynowego

występuje tylko w obecności żółci w jelitach.



Mydła rycynolowe szybko się wchłaniają,

dlatego ich działanie ogranicza się do jelita

cienkiego.



Ze względu na swoje drażniące właściwości

olej rycynowy nie może być stosowany zbyt

często - po jego podaniu należy zawsze

stosować przez krótki czas dietę.



Nie wywołuje on jednak stanów zapalnych

błony śluzowej ani poronień u ciężarnych.

Olej rycynowy -
preparat



Oleum Ricini - jest stosowany doustnie

łyżkami (1-2 łyżki), poza tym w postaci
emulsji (Emulsio Ol. Ricini 30,0 g/200,0 ml)
lub w kapsułkach żelatynowych (8-12 kaps.).



Działanie przeczyszczające wykazuje również

wiele surowców roślinnych zawierających
żywice silnie drażniące błonę śluzową jelita
cienkiego, np. korzeń jalapy, gumiguta,
burzanka.



Są one obecnie rzadko stosowane, ponieważ

powodują niekiedy zapalne podrażnienie
jelita, a u kobiet ciężarnych - poronienia.

Środki przeczyszczające
drażniące błonę śluzową
jelita grubego



Glikozydy oksyantrachinonowe



Kłącze rzewienia (rabarbaru)



Alona



Kora kruszyny



Senes



Pochodne oksyfenylometanu



Glicerol

Glikozydy
oksyantrachinonowe



Glikozydy oksyantrachinonowe działają silnie

drażniąco miejscowo.



Jako leki przeczyszczające stosuje się

glikozydy oksyantrachinonowe, które
podawane doustnie ulegają w jelitach
powolnemu rozpadowi, powodując silne
wzmożenie ruchów perystaltycznych jelita
grubego i przekrwienie jego błony śluzowej.

Glikozydy
oksyantrachinonowe



Działanie przeczyszczające występuje zwykle

kilkanaście godzin po podaniu, gdy treść
pokarmowa przejdzie do jelita grubego, przy
czym środki te nie wywierają wpływu na
żołądek ani na jelito cienkie.

Glikozydy antrachinonowe -
zastosowanie



Glikozydy antrachinonowe stosuje się w

przewlekłych zaparciach, przy czym
najczęściej podaje się surowce roślinne
zawierające te glikozydy,

Glikozydy
aksyantrachinonowe –
działania niepożądane



Glikozydy oksyantrachinonowe powodują na

drodze odruchowej przekrwienie innych
narządów w jamie brzusznej, wywołują np.
wzmożenie krwawień miesiączkowych i
poronienia u ciężarnych.



Nie wolno zatem podawać tych związków, jak

też surowców roślinnych zawierających te
związki, kobietom w ciąży.

Kłącze rzewienia
(rabarbaru)



W kłączu rzewienia poza związkami

antrachinonowymi znajdują się również
garbniki.



Działa ono zatem w małych dawkach

ściągająco i zapierająco, w dużych
przeczyszczające

Kłącze rzewienia
(rabarbaru)

1. Pulvis Magnesiae cum Rheo - sproszkowane

kłącze rzewienia z tlenkiem magnezowym podawane
w ilości 1/2-1 łyżeczki co 8 godz.

2. Extractum Rhei siecum - wyciąg z rzewienia

stosowany w postaci proszków w dawce 0,2 g
jednorazowo na noc.

3. Proszek troisty - korzeń rzewienia + węglan

magnezowy + sacharoza, proszek 10,0 g; stosuje się
doustnie 1/4-1 łyżeczki co 8-24 godz.

4. Tabulettae Rhei (Tabletki z rzewienia) - korzeń

rzewienia, tabletki 0,5 g; stosuje się doustnie 1-5 tabl.

Alona



Jest to stężały sok z liści różnych gatunków

kaktusów. Alona ma wygląd ciemnobrunatnej,
kruchej masy o gorzkim smaku. W małych
dawkach działa jak gorycz żołądkowa, w
większych - przeczyszczająco.

Alona - preparaty

1. Alax - alona + wyciąg suchy z rzewienia +

wyciąg suchy z wilczej jagody + sproszkowany
korzeń lukrecji, drażetki; stosuje się doustnie
1-3 draż. przed snem.

2. Tabulettae laxantes - alona + korzeń

kruszyny + owoc kminku + korzeń prawoślazu,
tabletki; stosuje się doustnie 1-3 tabl.
jednorazowo przed snem.

3. Nalewka alkoholowa z alony - płyn; stosuje

się 15-20 kropli w wodzie, przed snem.

Kora kruszyny



Zawiera antrazwiązki działające łagodnie
przeczyszczające

1. Altra - wyciąg z kory kruszyny + wyciąg z drożdży,

drażetki; stosuje się doustnie 1-3 draż. na noc.

2. Cortex Frangulae - stosuje się doustnie w postaci

odwaru z 1/2 łyżki kory na szklankę wody co 8 godz.
szklankę odwaru.

3. Rhelax - syrop zawierający wyciągi płynne z

kruszyny, rzewienia, anyżu i kminku; stosuje się
doustnie 1-3 łyżeczki syropu na czczo i wieczorem
przed snem.

Senes



Zawiera sennozydy, które działają

przeczyszczająco.



Środkiem o podobnym działaniu

zawierającym sennozydy jest senna.



Jest to kontaktowy środek przeczyszczający

stosowany w przewlekłych zaparciach i
osłabionej perystaltyce jelit oraz do
oczyszczenia przewodu pokarmowego przed
badaniami lub zabiegami chirurgicznymi.

Senes - preparaty

1. Agiolax - preparat złożony zawierający m.in. owoce senesu

indyjskiego, granulat, stosuje się doustnie 1 łyżeczkę do
herbaty wieczorem.

2. Xenna (X-Prep) - senna, tabletki i płyn 0,15 g/75 ml; stosuje

się doustnie jednorazowo 2 tabletki przed snem (maksymalnie
8 tabletek dziennie) oraz przed przygotowaniem do badań lub
zabiegu 1 butelkę preparatu w dniu poprzedzającym badanie.

3. Depuran - kapsułki zawierające wyciąg z owoców senesu

oraz olejek anyżowy i kminkowy; stosuje się doustnie 1
kapsułkę przed snem.

4. Regulax - pastylki zawierające liście i owoce senesu oraz

powidła śliwkowo-figowe; stosuje się doustnie 1/2-1 pastylki
wieczorem.

Pochodne
oksyfenylometanu



Związki syntetyczne o silnym, lecz powolnym

(po 6-8 godz.) działaniu przeczyszczającym na
jelito grube.



Ich mechanizm działania polega na

bezpośrednim pobudzeniu splotów
podśluzówkowych oraz zaburzeniu
wydzielania jonów i wody w jelicie grubym.



Mogą powodować silne skurcze jelit, bóle

brzucha i hipokaliemię.



Do pochodnych difenylometanu należą m.in.

bisakodyl i oksyfenizatyna.



Bisacodyl - bisakodyl, drażetki 0,005 g i

czopki 0,01 g; stosuje się doustnie
jednorazowo wieczorem 0,005-0,015 g oraz
doodbytniczo jednorazowo 1 czopek.

Glicerol



Glicerol podany doodbytniczo drażni

miejscowo błonę śluzową i pobudza
perystaltykę ułatwiając wypróżnienia.



Stosuje się go w postaci czopków.



Czopki glicerynowe (Suppositoria

Glyceroli) - czopki; stosuje się doodbytniczo
1-2 czopki na noc.

Ocena wartości klinicznej
środków
przeczyszczających

1. Najczęściej stosowanymi, skutecznymi i

względnie bezpiecznymi środkami są:

- osmotyczne środki przeczyszczające (siarczan

magnezowy i sodowy),

- olej rycynowy,
- glikozydy oksyantrachinonowe (alona, kłącze

rzewienia, kora kruszyny, liście senesu) i
bisakodyl.

2. Organiczne krystaloidy - działają słabo i

niepewnie - stosuje się niekiedy jedynie w
lecznictwie pediatrycznym.

3. Nie stosuje się obecnie z zasady:
- kalomelu (duża toksyczność, wywołuje stany

zapalne przewodu pokarmowego,
niebezpieczeństwo zatrucia po wchłonięciu),

- żywic jonowymiennych (bardzo silne działanie

drażniące, co prowadzi do stanu zapalnego
jelit); rzadko stosuje się siarkę.