Wprowadzenie do

socjologii

Socjologiczna

koncepcja człowieka i

osobowości

Człowiek – istota

społeczna

 rodząc

się

jesteśmy

organizmami

biologicznymi,

a

jednocześnie

potencjalnymi istotami społecznymi;

 przez relatywnie długi okres (jako dzieci)

jesteśmy całkowicie bezradni i zależni od

innych

(zaspakajanie

podstawowych

potrzeb);

 istnieją przypadki dzieci wychowywanych

przez zwierzęta (które zachowywały się jak

one),

jak

również

przypadki

dzieci

wychowywanych w izolacji, które nie

nauczyły się mówić, stać, chodzić, były

apatyczne, obojętne;

Człowiek – istota

społeczna

 dojrzały człowiek jest rezultatem procesu

socjalizacji

-

nieprzerwanego

procesu

społecznej interakcji, który pozwala mu

rozwinąć osobowość i wiele umiejętności

niezbędnych do efektywnego funkcjonowania w

społeczeństwie; w procesie tym człowiek

postrzegany

jako

organizm

biologiczny

stopniowo przeistacza się „istotę społeczną”;

 dzieci

wychowujące

się

w

warunkach

niesprzyjających

prawidłowej

socjalizacji

wykazują społeczne i emocjonalne braki i

opóźnienia w porównaniu z rówieśnikami

wychowywanymi

sprzyjających

warunkach

(prawidłowo funkcjonująca rodzina).

Dwa stanowiska określające

czynniki determinujące

ludzkie zachowania

(„natura” vs

„wychowanie”)

 determinizm biologiczny, prymat „natury” nad

„wychowaniem”

(dziedziczenie

biologicznych,

genetycznie zaprogramowanych wzorów działań) –

podejście głoszone przez instynktywistów;

 determinizm społeczny, prymat „wychowania”

nad

„naturą”

(nasze

zachowanie

jest

determinowane wyłącznie przez świat społeczny i

wychowanie, a dziedzictwo biologiczne nie jest

istotne).

 

Obecne stanowisko (wynikające z pogłębienia

wiedzy dotyczącej funkcjonowania człowieka w

każdej sferze) - zarówno dziedziczenie jak i

wychowanie mają wpływ na funkcjonowanie

jednostki.

Osobowość społeczna

 względnie

trwała

struktura

psychiczna

człowieka, zbiór unikalnych i stosunkowo trwałych
cech indywidualnych jednostki, ukształtowana
pod wpływem czynników biologicznych i
społecznych, wpływająca na jej zachowanie i
działanie nadając mu kierunek i organizację;

 to

zinternalizowana

kultura,

dynamiczna

organizacja

idei,

postaw,

nawyków

nadbudowanych nad naturą biologiczną (Jan
Szczepański);

 rezultat przystosowania jednostki do innych

członków społeczeństwa, instytucji społecznych
oraz systemów normatywnych.

Czynniki kształtujące

osobowość społeczną

Na podłożu cech psychofizycznych

człowieka

w

procesie

socjalizacji

kształtuje

się

jego

osobowość

-

społeczeństwo

przekazuje

jednostce

określoną

wiedzę

i

umiejętności

umożliwiające

efektywne

społeczne

funkcjonowanie. Cztery elementy mają w

tym procesie szczególne znaczenie:

a) potrzeby

b) wartości
c) postawy
d) normy

ad. a) Potrzeby

Potrzeba

–

poczucie

braku

czegoś

wytwarzające się w organizmie człowieka,

odczuwane przez jednostkę jako brak

„czegoś” koniecznego lub przynajmniej

pożądanego,

mającego

dla

jednostki

znaczenie i wartość; poczucie to utrudnia

jej normalne funkcjonowanie i motywuje

ją do działania w celu przywrócenia

równowagi czyli zaspokojenia potrzeby.

Najprostszy podział potrzeb:
-         biologiczne;
-         psychologiczne;
-         społeczne.

Siedem podstawowych grup

potrzeb motywujących

ludzkie działanie wg A. H.

Maslowa

Wg Maslowa zaspokojenie potrzeb niższego rzędu

(fizjologicznych, bezpieczeństwa) uaktywnia i

wzmacnia potrzeby wyższego rzędu; pozycja

społeczna oraz kontekst społeczno-polityczno-

kulturowy decydują o stopniu i formie

zaspokojenia potrzeb przez jednostkę. 

1.

Potrzeby fizjologiczne,

2.

Bezpieczeństwa,

3.

Miłości i przynależności,

4.

Akceptacji i samoakceptacji,

5.

Samorealizacji,

6.

Wiedzy i rozumienia (poznania świata i

zrozumienia mechanizmów jego funkcjonowania),

7.

Estetyczne (dążenie do piękna).

ad. b) Wartości

 idee, zjawiska, przedmioty materialne i

niematerialne, stany rzeczy, osoby, grupy,

które

są

przez

jednostkę,

grupę,

zbiorowość

dodatnio

lub

ujemnie

oceniane, aprobowane lub odrzucane;

 wskazują do czego ludzie powinni dążyć;
 mówią one jakie cele są godne, słuszne,

właściwe;

 przyswajane w procesie socjalizacji;
 mimo podobieństw, ludzi różni waga jaką

przypisują poszczególnym wartościom.

ad. c) Postawy

Postawa - ogół względnie trwałych

dyspozycji jednostki wobec pewnego

przedmiotu:

 do

oceniania

tego

przedmiotu

i

emocjonalnego

nań

reagowania

(komponent afektywny) oraz ewentualnie,

 względnie trwałych przekonań o naturze i

właściwościach

tego

przedmiotu

(komponent kognitywny),

 i względnie trwałych dyspozycji do

zachowań się wobec tego przedmiotu

(komponent behawioralny).

Elementy

charakterystyki

postawy

treść przedmiotowa (zawsze dotyczy

„kogoś” lub „czegoś”);

zakres (liczba przedmiotów, których

dotycz)

kierunek

(określenie

nastawienia:

pozytywne – negatywne; czy może być

neutralna?);

siła

(zaangażowanie

„ładunku”

emocjonalnego);

złożoność (określenie, które komponenty

wchodzą w skład konkretnej postawy).

Stereotyp

postawa, zazwyczaj powszechna

wśród członków danej grupy

społecznej, oparta na

schematycznym i uproszczonym

postrzeganiu rzeczywistości,

zabarwionym wartościująco, często

bazującym na uprzedzeniach i

niepełnej wiedzy;

ludzie postrzegają rzeczywistość

społeczną poprzez pryzmat

stereotypów jakie posiadają.

Co cechuje postawy

stereotypowe?

bezkrytycyzm – przyjmowanie

czegoś bez potwierdzenia,

nadmierne uogólnienia,
nadmierne uproszczenia,
silne

zabarwienie

emocjonalne,

odporność na zmiany.

ad. d) Normy społeczne

 zasady, reguły występujące w ramach określonej grupy

lub zbiorowości, określające jakie zachowania są w danej

sytuacji społecznie akceptowane lub nieakceptowane;

 kluczowe znaczenie ma kwestia aprobowania norm przez

większość członków danej grupy lub zbiorowości;

 regulują zachowania ludzi poprzez wyznaczenie

środków służących realizacji określonego celu;

 ich przestrzeganie jest sankcjonowane przez system

kontroli społecznej o charakterze formalnym i

nieformalnym;

 nabierają szczególnego znaczenia wówczas, gdy zostają

przez jednostkę „zinternalizowane” - przekształcone w

„wewnętrzny nakaz”;

 mogą mieć charakter formalny i nieformalny, prawny,

moralny, religijny, obyczajowy, zwyczajowy.

Struktura osobowości

społecznej

 Elementy biogenne, czyli przekazywane

dziedzicznie

wyposażenie

biologiczne

jednostki

(własności

anatomiczne,

właściwości fizjologiczne);

 Elementy psychogenne, czyli wyposażenie

psychiczne

jednostki

(inteligencja,

temperament,

charakter,

pamięć,

wyobraźnia);

 Elementy socjogenne:
-          wzór osobowy,
-          role społeczne,
-          jaźń subiektywna,
-          jaźń odzwierciedlona.

Wzór osobowy

 postulowany zespół cech społecznych

(wartości, postawy), oparty na „ideale”

człowieka,

a

odnoszący

się

do

konkretnej jednostki albo grupy ludzi

(na przykład klasy społecznej, grupy

zawodowej);

 każda jednostka konstruuje własny

indywidualny wzór osobowy stanowiący

dla niej punkt odniesienia;

 niektóre cechy osobowościowe mają

piorytetowe znaczenie dla większości

członków danej zbiorowości społecznej.

Role społeczne

o roli społecznej mówi się zarówno

w

odniesieniu

do

tego,

co

jednostka wypełnia, jak i do tego,
czego się od niej oczekuje;

wypełnianie przez jednostkę ról

społecznych (dobrowolnie lub pod
przymusem),

ma

podstawowe

znaczenie dla niej samej, jak i dla
grupy (grup) społecznej, w ramach
której funkcjonuje;

Role społeczne

Rola społeczna (D.J. Levinson; J. Szmatka) to

struktura wielopoziomowa złożona ze zjawisk

różnego typu:

 I.      strukturalnie narzucone nakazy roli (pochodzące z

„zewnątrz”

normy,

oczekiwania,

reguły,

wzorce

zachowania), obejmujące dwa subpoziomy:

a)    ułatwienia roli (wskazówki wypełniania roli),
b)    dylematy roli (problematyczne kwestie roli),
 II.      osobowościowa definicja roli (zinternalizowane

przez jednostkę strukturalne nakazy roli) obejmująca dwa

subpoziomy:

a)    koncepcja roli (subiektywny aspekt normatywny

roli),

b)  odegranie roli (zachowanie jednostki wynikające z
pełnienia roli).

Jaźń subiektywna i

odzwierciedlona

Jaźń subiektywna - zespół wyobrażeń o sobie, subiektywne

wyobrażenie o naszej wewnętrznej istocie.

      jaźń pierwiastkowa (osobisty, wewnętrzny pogląd

na
siebie samego);

      jaźń fasadowa (prezentacja naszej osoby innym).
 
Jaźń odzwierciedlona - zespół wyobrażeń o sobie jaki

każdy z nas wytwarza na podstawie ocen i opinii

otoczenia społecznego.

 
Jaźń zobiektywizowana - suma wiedzy, mądrości i

doświadczenia, które dana jednostka zdobyła w procesie

socjalizacji i dalszego rozwoju osobniczego. Globalna

ocena nas samych, zobiektywizowane spojrzenie na siebie

samego.

Typologie osobowości

(przykładowe)

Hipokratesa,

ze

względu

na

temperament:

Sangwinik - żywe i zmienne

usposobienie;

Melancholik – łagodny i bierny,
Choleryk

–

pobudliwy

i

niewytrwały w działaniu,

Flegmatyk – mało pobudliwy, lecz

wytrwały i konsekwentny.

Typologie osobowości

(przykładowe)

Carla Gustava Junga, ze względu na

kierunek

i

zakres

aktywności

społecznej człowieka:

introwertyk

-

ukierunkowuje

działanie na siebie, oszczędny w

uzewnętrznieniu swoich przeżyć,

„zamknięty w sobie”;

ekstrawertyk

-

ukierunkowuje

działanie

na

zewnątrz,

uzewnętrznienia swoje przeżycia,

„otwarty”.

Typologie osobowości

(przykładowe)

Floriana Znanieckiego, ze względu

na typ środowiska wychowawczego
(krąg wychowawczy):

ludzie pracy;
ludzie dobrze wychowani;
ludzie zabawy;
zboczeńcy społeczni (dewianci,

margines

społeczny,

nonkonformiści).

Typologie osobowości

(przykładowe)

Davida Riesmana, ze względu na postrzeganie

mechanizmów kierujących jednostkowym losem:

 ludzie

wewnątrzsterowni

(charakter

wewnątrzsterowny) – charakteryzują się wczesnym

nabyciem uwewnętrznionego zespołu celów, które

chcą

osiągnąć

długotrwałym

wysiłkiem,

indywidualistyczni,

uparci,

mają

poczucie

panowania nad własną drogą życiową oraz wiarę w

osiągnięcie celu;

 ludzie

zewnątrzsterowni

(charakter

zewnątrzsterowny)

–

charakteryzują

się

wrażliwością na oczekiwania i preferencje innych,

konformistyczni, ulegli w postępowaniu, realizują

nie tyle wytyczone sobie cele, co reagują na

sygnały otoczenia społecznego.

Osobowość autorytarna

(T.W. Adorno, E. Frenkel-Brunswik, E.J.

Levinson, R. Stanford, E. Fromm)

to osobowość obdarzona silnymi

predyspozycjami do akceptowania i

podzielania antydemokratycznych

przekonań (bezwarunkowe

podporządkowywanie się silnej władzy),

uwidoczniających się w

konserwatywnych poglądach i

postawach, a także w postrzeganiu świata

przez pryzmat stereotypów i

schematycznego myślenia; pragnieniem

nie jest wolność lecz podporządkowanie

się władzy czy autorytetowi (zwolnienie się

z odpowiedzialności).