Płodność i rodzina

w czasie transformacji

utrzymywanie się płodności

na bardzo niskim poziomie

i długotrwały jej spadek

zahamowanie wzrostu

ludności Polski

głęboka depopulacja

silne zestarzenie się

społeczeństwa

zjawiska w sferze

rodziny

ZMIANY ZALUDNIENIA

Po drugiej wojnie światowej Polska przez długi czas należała do krajów
o największym przyroście zasobów ludnościowych

Między 1 stycznia 1950 roku a 1 stycznia 1980 roku liczba ludności
zwiększyła się o

43,9 %

w tym samym czasie
populacja Europy
wzrosła o

26,5%

Między 1 stycznia 1980

roku

a 1 stycznia 2005 roku

zaludnienie wzrosło

o

7,8%

,

tj. do 38 174 tys.

od

2002 notuje się ujemny

przyrost naturalny

Współczynnik dzietności (poziom płodności) (ang. Total

Fertility Rate - TFR) – współczynnik określający liczbę

urodzonych dzieci przypadających na jedną kobietę w

wieku rozrodczym (15-49 lat).

BR – współczynnik urodzeń, wyraża

roczną liczbę urodzeń przypadającą na

1000 mieszkańców

WSPÓŁCZYNNIK DZIETNOŚCI W LATACH

1989-2003

Polska, miasto, wieś.

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

miasta

wieś

Polska

Typowym dla wszystkich

współczesnych populacji jest

proces zwany

przejściem

demograficznym

Jest to spadek rozrodczości następujący od

poziomu właściwego dla płodności

naturalnej do poziomu kontrolowanej

płodności. Podłożem tych zmian jest

unowocześnienie społeczeństwa.

zmiany liczby i

intensywności urodzeń w

Polsce są zjawiskiem

szczególnym na tle innych

krajów europejskich:

zmiany są głębsze, następują

częste zwroty, charakteryzują

się małą stabilnością

Głębokie wahania liczby urodzeń

zwane falowaniem

demograficznym wywoływały

i wywołują poważne konsekwencje

społeczne.

Czy obecny niski poziom

płodności ma źródło w

transformacji??

W latach 1983- 1991 TFR obniżał się

rocznie średnio o 0,054

a w początkowym okresie transformacji o

0,075

Zjawiska transformacji mogły zatem

spotęgować malejący trend płodności,

ale go nie wywołały

ŹRÓDŁA SPADKU BYŁY GŁĘBSZE

Cechy strukturalne

spadku płodności w latach

1984-2004

1)

zróżnicowanie

terytorialne

najwyższy wskaźnik TFR
najniższy wskaźnik TFR

pomorski
e

warmińsko-
mazurskie

lubelskie
1,34

dolnośląskie

opolskie
1,01

śląskie

2) Odmienność poziomów TFR

wśród mieszkańców miast i wsi

Podział ten w nowoczesnych

społeczeństwach staje się

nieistotny

W 2003 roku różnica między

TFR

w mieście i na wsi wynosiła

około 0,3

3) Regulacja urodzeń

* 1/4 ciąż kończy się usunięciem płodu

* 88% społeczeństwa akceptuje
stosowanie
środków antykoncepcyjnych, a 75% ją
praktykuje

4) Odraczanie płodności,
przesuwanie
części aktywności
prokreacyjnej

*rośnie znaczenie płodności
kobiet
w wieku od 25 do 34 lat
*obecnie kobiety w wieku 29-
37
zachodzą w ciążę z
pierwszym bądź
drugim dzieckiem częściej
niż miało to
miejsce kilkanaście lat temu

5) Malejąca liczba urodzeń

małżeńskich

* udział urodzeń pozamałżeńskich wśród
wszystkich
urodzeń wzrósł i z 4,6% zwiększył się do
15%
(szczególnie wysoki odsetek na tzw.
obszarach
pomigracyjnych)

* w miastach rodzi się więcej dzieci
nieślubnych niż
na wsi (w 2003 roku 41% dzieci
urodzonych w
Wałbrzychu pochodziło ze związków
pozamałżeńskich)

Związek głębokiego

i trwałego spadku

dzietności

ze zjawiskami - tworzenia i

rozpadu rodziny, czyli ze

zmianami struktury rodzin

Bilans rodzin polskich

badania w latach 1980, 1990 i 2003

1) maleje liczba małżeństw z dziećmi (o 7,3%)
- ale nadal jest to dominujący typ rodziny

2) zwiększa się liczba samotnych rodziców z
dziećmi (wzrost o 30%)

3) wzrost liczby rodzin, którą tworzą partnerzy
bądź małżonkowie bez dzieci

4) zmniejszenie się częstotliwości zamążpójścia

5) zwiększenie się udziału małżeństw zawieranych
późniejszym
wieku (25-29 lat)

FORMY ALTERNATYWNE WOBEC
MAŁŻEŃSTWA

- trwała samotność - najpopularniejsza
- kohabitacja - W Polsce odgrywa role związku
przedmałżeńskiego lub
pomałżeńskiego
(panny i rozwódki). Ponadto
partnerzy
związków nieformalnych
częściej niż wśród
innych kategorii są nisko
wykształceni.
Liczba nieformalnych związków
nie jest
duża, nie rośnie szybko

Rozwód nie jest czynnikiem,

który przyczyniłby się istotnie

do małej lub spadającej

płodności

• Na 100 nowo zawartych

małżeństw w Polsce przypada 10
rozwodów- jest to poziom niski,
średnia krajów UE od 10 lat
przekracza 30.

• wskaźnik nie wykazuje tendencji

wzrostowej

DEFAMILIZACJA

Tendencja charakteryzująca się m.in.

radykalnym spadkiem natężenia

związków małżeńskich i nasilonym

wzrostem udziału urodzeń nieślubnych.

Ma podłoże w procesach schyłkowych

poprzedzających transformację i w

samym jej przebiegu.

Alternatywne formy życia

małżeńsko-rodzinnego w

ponowoczesnym świecie.

Główne czynniki przemian

dotychczasowego wzoru małżeństwa i

rodziny

Zmiana pozycji kobiet w

strukturze świata

społecznego

Zmiany we wskazanym obszarze

sprzężone są z przemianami nie tylko

świadomościowymi, ale przede

wszystkim ekonomiczno-społecznymi,

silnie zresztą oddziałującymi na siebie.

Czynniki mające wpływ na

owy stan:

• masowa aktywizacja zawodowa

kobiet i zmiana ich świadomości,

• tworzenie się społeczeństwa

informacyjnego, globalnej ekonomii

niosącej nowe miejsca pracy,

• pojawienie się rewolucji seksualnej i

nowej fali walk kobiet wyrażających

się w ruchach feministycznych o

różnych założeniach.

Lata 60-te

Masowe wejście kobiet na rynek

pracy

Nasilenie się aktywności zawodowej.

Pojawienie się konkurencyjnej siły

wobec mężczyzn, ale też dramatyczny

wzrost obciążenia kobiet, które

określa się wieloetatowością (praca

zawodowa, praca w gospodarstwie

domowym, rodzenie i wychowanie

dzieci, rola żony).

Nowy system wartości i

norm

nastawienie na

indywidualizm i samorealizację

„Polowanie na

odpowiedniego mężczyznę

zaczyna być zastępowane

polowaniem na

odpowiednią pracę,

samorealizację i co

najważniejsze, podnoszenie

poziomu edukacji. Dzięki

temu szanse kobiet

wzrastają nie tylko na

rynku pracy, ale również na

rynku matrymonialnym.”



Rozwój ruchów

feministycznych

(XX wiek)

„powstanie” przeciw opresji kobiet na

całym świecie

wyraz pragnień i oczekiwań

dotyczących różnych sfer codziennego

życia

narodzenie się nowej świadomości i

podmiotowości kobiet

Dwa kierunki ruchów

walczących o równe prawa

kobiet

liberalny

i

socjalistyczny

Oba ruchy walczą o prawa

kobiet we wszystkich

dziedzinach życia.

Ruch socjalistyczny postrzega walkę

przeciwko patriarchalizmowi jako

powiązaną ze zniesieniem kapitalizmu.

Natomiast ruch liberalny skupia się na

możliwościach osiągania społeczno-

ekonomicznej zmiany sytuacji kobiet

poprzez działania reformatorskie,

niezależnie od innych realizowanych

celów.

indywidualizacja poczucia

sukcesu i życiowych

satysfakcji

teoria wymiany

dwa sposoby oceny osiąganego poziomu satysfakcji w

związku:

oczekiwany poziom porównania

porównanie tego, co się rzeczywiście osiąga w związku, z tym,

czego się od niego oczekiwało

alternatywny poziom porównania

porównanie tego, co się otrzymuje w danym związku, z tym,

co można osiągnąć z alternatywnych źródeł (innych

związków)

Wiara w instytucję małżeństwa,

nie zaś wiara w partnera, generuje

trwałość związku.

Michael Johnson

(1973)

indywidualne zaangażowanie

oddanie i chęć trwania razem pomimo

przeciwieństw

strukturalne zaangażowanie

wydarzenia, sytuacje obiektywne

powstrzymujące jednostkę przed

odejściem, niezależnie od osobistych

preferencji

wzrost znaczenia

seksualności

rozdzielenie funkcji prokreacyjnej od funkcji

seksualnej

Sfera seksualności staje się ważnym elementem

tożsamości ponowoczesnego człowieka.

„urządzanie związku”

(tj. system małżeństwa)

vs

„urządzanie seksualności”

(nie służy już tylko biologicznemu odtwarzaniu, lecz rozprzestrzenia

się, unowocześnia)

Ira Reiss (1967)

cztery standardy dotyczące pożycia

płciowego:

1) abstynencja (motywowana

względami religijnymi, nieodpowiednią

fazą życia, a najczęściej brakiem

partnera),

2) podwójny wzorzec (seks

przyzwolony był przez wieki tylko

mężczyznom, natomiast główna zmiana

rozpoczęła się wtedy, gdy

zaaprobowany społecznie został

wzorzec określany jako transitional

double, inaczej „narzeczeński

standard”, który pozwalał współżyć

seksualnie kobietom zaręczonym lub

posiadającym stałego partnera),

3) wzorzec oparty na miłości (love

standard) (życie seksualne możliwe

jest wtedy, gdy dwoje ludzi łączy silne

uczucie; standard taki jest

akceptowany dla obu płci),

4) wzorzec permisywności (

fun

standard

) (następuje przyzwolenie na

seks bez uczucia, niezależnie od relacji

uczuciowych miedzy obiema płciami).

zanik jednoznaczności

teleologicznej małżeństwa

oraz misji rodzicielskiej

rewolucyjna przemiana w traktowaniu

dziecka

bezwartościowe ekonomicznie,

ale

bezcenne emocjonalnie

(oczywiście dla tych, którzy pragną je posiadać)

DINKS

(Double Income No Kids)

opóźnianie prokreacji

obniżenie liczby dzieci w rodzinie

 bezdzietność

dobrowolna bezdzietność -

wolność od dziecka

manifestowanie postaw antyprokreacyjnych

zaburzenia psychopatologiczne ???

zmieniające się role płciowe

dezintegracja rodziny nuklearnej

(tj. składającej się z rodziców, zwykle małżonków, i ich

dzieci)

życie w samotności

single life

oznacza wszystkich ludzi żyjących samotnie,

niezależnie od ich sytuacji cywilno-prawnej

(panny, kawalerowie, osoby rozwiedzione,

separowane, stanu wdowiego, samotni

rodzice).

kiedyś - negatywne naznaczanie i

marginalizowanie dziś - niejednokrotnie

admiracja i naśladownictwo

dlaczego?

*modernizacja społeczeństw
*płaszczyzna industrialna i urbanizacyjna
*powstawanie wielkomiejskich skupisk i
specyficznych dla nich zjawisk
*rozpad rodziny wielopokoleniowej
*anonimowość życia
*bezosobowe stosunki społeczne
*samotność jednostki
*rozwój całej mozaiki instytucjonalnych
form życia społecznego

samotność psychiczna

osamotnienie - brak więzi

psychicznych z drugim człowiekiem

samotność moralna

dotyczy głębokiego kryzysu wartości,

ideałów, wzorów zachowań.

monoparentalność

w ponowoczesnym świecie

przekonanie, że kobieta (gdy emocjonalnie jest gotowa) może

zostać matką, gdy sama tego pragnie

mężczyźni samotnie wychowujący dzieci też nie należą do

rzadkości

(np. USA, 1992 14% i ponad milion dzieci żyło w tego typu rodzinach)

jak postrzegamy?

dzieci jako pozbawione wzorca rodziny, który jest podstawą

uczenia się ról społecznych

związki homoseksualne

wzrost takowych

wzrost ich akceptacji

sytuacja prawna:

*we wszystkich cywilizowanych krajach usuwa się zapisy

dyskryminujące homoseksualistów, podkreślając równość praw i

obowiązków na różnych płaszczyznach życia

*w roku 1989! Dania jako pierwsza zalegalizowała formę związku

homoseksualnego, a zaraz za nią uczyniły to Szwecja i Norwegia,

potem Francja, Niemcy i Holandia (od 2001 roku możliwość

zawierania małżeństw)

Dziękujemy

Magdalena Czepe

Martyna Urbaniak

Referat opracowany na podstawie:
*K. Slany, Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w

ponowoczesnym świecie, Kraków 2002, rozdz. II.4 i II.5, s. 86-

134

*Współczesne społeczeństwo polskie – dynamika zmian pod red. J.

Wasilewskiego, Warszawa 2006: M. Okólski, Płodność i rodzina w

okresie transformacji