Instytucje pełniące funkcje

opiekuńczo – wychowawcze

R

ODZINA

Czym jest rodzina?



Grupą złożoną z osób połączonych
stosunkiem małżeństwa i stosunkiem
rodzice i dzieci. Może obejmować 2 – 3
pokolenia,

które

tworzą

jedno

gospodarstwo domowe i zamieszkują
pod jednym dachem
(J. Szczepański)



Zbiorowością ludzi powiązanych ze sobą
więzią

małżeństwa,

pokrewieństwa,

powinowactwa lub adopcji (Z. Tyszka)



Instytucją

istniejącą

wewnątrz

społeczeństwa, jako system społeczny
czy jako mała grupa o międzyludzkim
systemie stosunków



Systemem mniej lub bardziej trwałych
związków

psychospołecznych

osób,

które charakteryzują się bezpośrednimi
kontaktami osobowymi (J. Rembowski)

Ważne zadania rodziny



Jako środowisko wychowawcze kształtuje

osobowość dziecka, uczy pewności siebie,

zdobywania równowagi uczuciowej i

przeżywania pierwszych zawodów



W rodzinie dokonuje się wprowadzenie

dziecka w krąg kontaktów społecznych



Rodzina stanowi bogate źródło wzorów

zachowań w różnych sytuacjach, przez

wiele lat wpływa na koleje życia dziecka,

wyznacza

jego

miejsce

w

grupie

rówieśniczej,

stymuluje

ambicje

i

aspiracje życiowe



Rodzina zapewnia jednostce zaspokojenie
potrzeb

emocjonalnych,

potrzeb

zwierzenia się z przeżyć konfliktowych,
wyzbycia się doznawanych upokorzeń i
daje poczucie bezpieczeństwa



Kieruje procesem poznawania przez
dziecko przyrody i kultury, procesem
rozumienia zjawisk i faktów otaczającego
świata, uczy je rozumienia norm i ich
wartościowania, co dokonuje się w
okresie dzieciństwa przez naśladowanie
rodziców i domowników



Rodzina

w

sposób

najbardziej

Rodzina

w

sposób

najbardziej

naturalny

uczy

miłości

i

naturalny

uczy

miłości

i

życzliwości, a także w sposób

życzliwości, a także w sposób

najbardziej

pełny

zaspokaja

najbardziej

pełny

zaspokaja

potrzeby fizyczne i psychiczne

potrzeby fizyczne i psychiczne

swoich członków, a szczególnie

swoich członków, a szczególnie

potrzebę miłości, przynależności,

potrzebę miłości, przynależności,

bezpieczeństwa,

życzliwych

bezpieczeństwa,

życzliwych

interakcji osobniczych

interakcji osobniczych

Rodzina pełna

-

rodziną p e ł n ą jest taka, w której

rodzice są związani formalnie związkiem małżeńskim,

sakramentalnym,

konkordatowym,

cywilnym,

zamieszkują wspólnie i wychowują swoje dzieci.

Rodzina pełna może tworzyć różnorodny obraz i

stanowić niejednorodne środowisko wychowawcze.

Rodzina niepełna

– to rodzina, w której dziecko jest

wychowywane przez jedną osobę dorosłą, na której

spoczywa odpowiedzialność za gospodarstwo domowe.

Taki typ rodziny powstaje najczęściej wskutek rozwodu,

długotrwałej nieobecności drugiego z rodziców

(spowodowanej np. wyjazdem, pobytem w szpitalu,

więzieniu) lub też śmierci jednego z rodziców. W

zależności od charakteru nieobecności, mówimy wtedy

o rodzinie niepełnej

czasowo

,

okresowo

lub

stale

.

Rodzaje rodzin

Rodzaje rodzin

Rodzina zastępcza

– prawna forma opieki nad

małoletnim dzieckiem, którego biologiczni rodzice

są nieznani lub pozbawieni władzy rodzicielskiej,

bądź którym ograniczono prawa rodzicielskie. Nie

można ustanowić rodziny zastępczej dla dziecka,

którego przynajmniej jeden z rodziców ma pełnię

władzy rodzicielskiej.

Rodzinny dom dziecka

- ośrodek wychowawczy

dla

osieroconych

lub

pozbawionych

opieki

rodzicielskiej dzieci oraz młodzieży do 18 r. ż.,

który jest zorganizowany w naturalnych rodzinach

zastępczych,

w

przystosowanych

domach

rodzinnych.

Struktura rodziny

System modelowych zachowań zachodzących
pomiędzy członkami rodziny, a siłami
zewnętrznymi, które na nią oddziałują.

Do struktury rodziny zaliczamy:

a)

Formy instytucjonalne

tworzące małżeństwo i rządzące

nim, a więc uznane społecznie formy wyboru partnera,

wiek uznany za odpowiedni do zawarcia małżeństwa i jego

rozwiązania, liczbę partnerów w małżeństwie i pokoleń w

rodzinie,

b)

Wzory regulujące współżycie wewnątrz

rodziny oraz

wyznaczające hierarchię władzy i autorytetu,

c)

Układ wzajemnie powiązanych ról

– chodzi tu o

pozycje i role małżonków (rolę instrumentalną męża i

ekspresyjną

żony)

oraz

charakter

stosunków

zachodzących między rodzicami i dziećmi,

d)

Struktura dziedziczenia

majątku, władzy czy nazwiska.

e)

Cykle czy też fazy

życia małżeńsko – rodzinnego.

Strukturę rodziny

wyznacza liczba i wiek jej

członków, różne formy organizacyjne życia

rodzinnego,

charakter

źródła

utrzymania

rodziny i środowiska zamieszkania oraz stylu

życia.
Te same elementy stanowią kryterium typologii

rodziny.

Typologia rodziny (wg F.

Adamskiego)

Wśród różnych typów organizacyjnych

rodziny wyróżnia się:

a)

Rodzinę małżeńską (nuklearną

)-

składa się z

męża i żony (czasem jednego tylko rodzica) oraz ich

własnych dzieci- najczęściej jednego lub dwojga. Jest to

typ rodziny dość szeroko dziś występujący w

społeczeństwach

zachodnich.

W

większości

współczesnych

społeczeństw

ludzkich

rodzina

przybiera jakoby formę atomów połączonych z sobą w

większych

agregatach.

Jest

to

typ

rodziny

dwupokoleniowej o zredukowanej liczbie członków;

b)

Rodzinę poligamiczną-

składającą się z kilku

związków małżeńskich (najczęściej jednego mężczyzny

z wieloma kobietami) połączonych w jedną zbiorowość

rodzinną. Znana jest ona w społeczeństwach

pierwotnych i dziś jeszcze występuje u niektórych

ludów Afryki i wśród muzułmanów;

c)

Rodzinę poszerzoną (wielopokoleniową,

dużą)-

składa się ona z dwóch lub więcej rodzin

nuklearnych

podporządkowanych

organizacyjnie

jednemu kierownictwu rodzinnemu. Pod jednym

dachem zamieszkuje kilka pokoleń uznających

patriarchalną wiedzę „ojca rodziny”. Ten typ rodziny

znany był w licznych społeczeństwach historycznych,

dziś występuje w niektórych rejonach krajów

Trzeciego Świata;

d)

Zmodyfikowaną rodzinę poszerzoną

, która

stanowi

jakoby

związek

rodzin

nuklearnych,

będących w stanie częściowej zależności od siebie.

Ich członkowie wymieniają między sobą usługi, czym

różnią się od członków wyizolowanej rodziny

nuklearnej.

Poszczególne

rodziny

nuklearne

zachowują tu jednak swą niezależność ekonomiczną,

a niekiedy są przestrzennie rozproszone, co je z kolei

różni od klasycznej struktury autorytetu, przy

utrzymywaniu się intensywnej więzi rodzinnej.

Typy rodzin, a prawidłowość

przebiegu procesu

wychowawczego

W związku z istnieniem i przestrzeganiem norm

przez rodziców wyróżnia się trzy typy rodzin:

1.

W których

odstępstwa od norm nie są

tolerowane

, a za ich przekroczenie stosuje się

represje. Normy przeważnie są egzekwowane

przez głowę rodziny, tj. przez ojca, który kieruje

życiem rodzinnym w sposób autokratyczny. Nie

licząc się zbytnio z potrzebami dzieci, wydaje

nakazy, a zwłaszcza zakazy, stosując ścisłą

kontrolę zachowania, wymaga od dzieci szacunku,

podporządkowania. W rodzinie panuje porządek,

dyscyplina zewnętrzna, u której podłoża leży

obawa przed sankcjami.

2.

W których

odstępstwa od norm są tolerowane, ale

tylko w uzasadnionych przypadkach

. Przekraczanie

norm spotyka się z sankcjami, które są przemyślane,

stopniowane i zindywidualizowane. W rodzinie tego typu

dominuje wzajemne zaufanie członków i życzliwość.

Podporządkowanie

się

normom

nosi

znamiona

świadomej dyscypliny. Rodzice stosują demokratyczny

styl kierowania, liczą się z dzieckiem i jego potrzebami,

stwarzają mu warunki do przejawiani inicjatywy,

częściej posługują się nagrodami niż karami, stosują

perswazję oraz pobudzają ambicję i samokontrolę dzieci.

3.

W których

istniejące normy są stale przekraczane

i

łamanie ich nie pociąga za sobą żadnych konsekwencji.

W domu takim przeważnie panuje chaos i zamęt.

Rodzice przejawiają brak decydowania, konsekwencji,

są chwiejni, czasem odwołują się dobrej woli, ambicji

dzieci, kiedy indziej stosują metod schlebiania lub

przekupywania ich np. podarkami.



patriarchalną

(władza spoczywa

w rękach męża-ojca),



matriarchalną

(władzę sprawuje

żona-matka),



egalitarną

(równy podział

kompetencji pomiędzy męża i żonę)

Dokonując typologii rodziny można

przyjąć kryterium rozkładu władzy

i kompetencji w rodzinie. W tym

przypadku wyróżnia się

następujące rodzaje rodzin:

Funkcje rodziny

Cele do których zmierza życie i działalność

rodzinna oraz zadania jakie pełni rodzina na

rzecz swoich członków zaspokajając ich

potrzeby.

Funkcja prokreacyjna (biologiczna)

– ma podtrzymać

ciągłość społeczną.

Funkcja zarobkowa

– pozwala na zaspokajanie potrzeb

ekonomicznych rodziny i indywidualnych potrzeb bytowych

człowieka. Wpływa także na rozwój konsumpcji i tworzenie się

określonego stylu rodziny, jej sposobu gospodarowania, spędzania

wolnego czasu, związana jest też z indywidualnymi upodobaniami

poszczególnych członków.

Funkcja socjalizująca

– polega ona na wprowadzaniu do

społeczeństwa najmłodszych obywateli, przekazaniu im języka,

podstawowych zasad dobrego zachowania, zwyczajów i obyczajów,

na przygotowaniu do pełnienia późniejszych ról społecznych,

kształtowaniu świata wartości moralnych i wartości kultury.

Funkcja socjalizująca obejmuje nie tylko dzieci, ale również

współmałżonków, ponieważ proces adaptacji do ról małżeńskich,

rodzicielskich i rodzinnych jest również procesem socjalizującym.

Funkcja psychohigieniczna.

Rodzina

kształtuje

człowieka

dojrzałego

emocjonalnie i zrównoważonego psychicznie. W
tej dziedzinie rodzina spełnia zadanie zarówno
wobec społeczeństwa, przyczyniając się do
ochrony jego zdrowia psychicznego, jak i wobec
swych członków, poprzez zaspokajanie ich potrzeb,
np..

Poczucia

bezpieczeństwa,

stabilizacji,

przynależności,

możliwości

wymiany

uczuć.

Stwarza także warunki do rozwoju osobowości
swych członków. We właściwie funkcjonującej
rodzinie są wzajemnie zaspokajane potrzeby
miłości, bliskiego kontaktu, zrozumienia, uznania i
szacunku. Funkcja ta przyczynia się do spójności
małżeństwa i rodziny.

Funkcja wychowawcza rodziny.

Rodzina jako grupa wychowawcza oddziałuje na

dzieci przez fakt swego istnienia. Działalność
wychowawcza w rodzinie zapoczątkowuje ten
proces,

który

następnie

przebiega

w

przedszkolu, szkole i innych instytucjach.
Wychowanie w rodzinie może mieć charakter
celowy, planowy i świadomy ze strony rodziców,
a może też odbywać się w sposób przygodny i
samorzutny (bezrefleksyjny). Ze spełnieniem
wszystkich funkcji rodziny wiążą się zazwyczaj
pewne skutki wychowawcze, a czasem nawet
jedna z funkcji rodziny może zdeterminować
całość jej wpływów wychowawczych.

Rodzaje oddziaływań

wychowawczych rodziny:

1.

Oddziaływanie niezamierzone, obojętne z

wychowawczego punktu widzenia.

Jeśli założymy, że takie sytuacje istnieją, to zaliczymy do nich

sytuacje zwyczajne, codzienne, nie powodujące nowych przeżyć

2.

Oddziaływania rodzinne niezamierzone, lecz

nieobojętne z wychowawczego punktu widzenia.

Wynikają one z całokształtu życia rodziny i mogą mieć dodatni

lub ujemny wpływ na kształtowanie osobowości dzieci.

Przykładem mogą być kłótnie małżeńskie w obecności dzieci,

przyjmowanie gości, sposób spędzania wolnego czasu.

3.

Zamierzone oddziaływania wychowawcze rodziców,

ale ukierunkowane na realizację celów rodziny

jako grupy.

przykładem może być tu świadome powierzanie dzieciom

starszym opieki nad młodszym rodzeństwem, podział obowiązków

w domu i poza domem, kształtowanie umiejętności praktycznych.

4.

Zamierzone oddziaływanie

wychowawcze rodziców, ukierunkowane

także na realizację celów

wychowawczych.

Jest ono planowe, tzn. chodzi tu o przekazanie
dzieciom dorobku społeczeństwa w zakresie
kultury, o kształtowanie pożądanych postaw,
stworzenie im właściwych warunków do nauki
szkolnej oraz zaszczepienie wartościowych
aspiracji i dążeń. Jest to także selekcja
pozarodzinnych wpływów docierających do
dzieci z innych źródeł, np. filmów, Internetu,
audycji radiowych.

Funkcja opiekuńcza

rodziny

Funkcja opiekuńcza rodziny obejmuje nie

tylko opiekę nad dziećmi od ich poczęcia do
usamodzielnienia, ale także dotyczy opieki
nad tymi członkami rodziny, którzy z racji
swojego stanu zdrowia lub wieku nie są w
stanie

samodzielnie

zaspokoić

swoich

potrzeb. Funkcja opiekuńcza rodziny wyraża
się

przede

wszystkim

w

dostarczaniu

pożywienia, ubrania, ochrony przed utratą
zdrowia czy życia, zapewnieniu niezbędnych
środków

do

rozwoju

biologicznego,

psychicznego, społecznego i duchowego.

Działalność opiekuńcza
podejmowana jest zatem z
dwóch zasadniczych
powodów:

a)

Aby tworzyć normalne warunki

wszechstronnego rozwoju dzieci
i młodzieży;

b)

Aby likwidować sytuacje

zagrażające ich prawidłowemu
rozwojowi czy nawet życiu.

Zasadnicze kierunki

działalności opiekuńczej w

rodzinie:

1.

Kierunek działalności podstawowej

, który

umożliwia organizowanie warunków niezbędnych

do normalnego życia – rodzina powinna zapewnić

w miarę wszechstronne kontakty społeczne,

rozwijać

indywidualne

zainteresowania,

zapewniać odpowiednie warunki wypoczynku,

rekreacji, itp..

2.

Działalność stymulująca

– związana jest ze

stanem możliwości i potrzeb opiekuńczych oraz z

sytuacją poszczególnych osób w rodzinie – jeśli,

np. możliwości rozwojowe konkretnego dziecka są

większe niż faktycznie osiągany przez niego

poziom rozwoju intelektualnego czy społecznego,

to dobro jednostki wymaga pobudzenia tego

rozwoju przez rodzinę.

3.

Oddziaływania asekuracyjne

, które mają

miejsce wówczas, kiedy rodzice uświadamiają

sobie

występujące

nieprawidłowości

w

zachowaniu, które mogą z czasem zagrozić

rozwojowi lub życiu dzieci i pragną je przed

tymi zagrożeniami ochronić.

4.

Działania opiekuńcze

o charakterze

kompensacyjnym. Tego rodzaju działalność

rodziny polega na wyrównywaniu braków:



W prawidłowym rozwoju dzieci i młodzieży



W nauce szkolnej



W

ich

sprawności

fizycznej,

poprzez

umożliwienie im uczestnictwa w specjalnie

organizowanych ćwiczeniach korekcyjnych lub

rekreacyjnych.

5.

Działania ratownicze

, stosowane tylko w

najbardziej drastycznych przypadkach, które mogą

prowadzić do zupełnej deformacji życia i osobowości

dzieci czy młodzieży w środowisku rodzinnym. Ten

rodzaj działalności opiekuńczej polega raczej na

przejmowaniu od rodziców pieczy nad dziećmi przez

inne instytucje lub członków dalszej rodziny – w

przypadku

wyraźnego

zagrożenia

rozwoju

biologicznego w rodzinie macierzystej.

Postawy rodzicielskie

Postawy rodzicielskie występują w toku

bezpośredniego

i

trwałego

oddziaływania rodziców na dzieci.

Kształtowanie się pożądanych bądź

niechcianych zachowań dzieci jest

uwarunkowane postawami właściwymi

jak i niewłaściwymi rodziców.

Właściwie postawy

rodzicielskie

1. Akceptacja dziecka:



Takim, jakim ono jest – z jego wyglądem zewnętrznym,

usposobieniem, możliwościami umysłowymi,



Kochają dziecko, chwalą je,



W przypadku złego zachowania ganią, ale nie potępiają,



Zaspokajają jego potrzeby,



Zapewniają poczucie bezpieczeństwa, by jego rozwój

przebiegał prawidłowo.

2

.

Współdziałanie z nim

:



Dziecko uczestniczy w życiu rodzinnym, w pracy

domowej, rozrywkach dostosowanych do jego potrzeb i

możliwości fizycznych oraz wieku – w ten sposób

nawiązuje się stały kontakt uczuciowy,



Współuczestnictwo

dziecka

w

rożnych

zajęciach

przeradza się potem w dyskusję i wymianę poglądów z

rodzicami,



Dziecko staje się ufne wobec rodziców,



Staje się zdolne do współdziałania i podejmowania

samodzielnych zobowiązań.

3.Zapewnienie dziecku rozsądnej swobody:



Rodzice powinni stwarzać okazję do rodzinnego

zaspokajania

dziecięcej

potrzeby

aktywności

i

samodzielności,



Gdy dziecko jest starsze, rodzice dyskretnie, z daleka

kierują nim, orientując się w jego zainteresowaniach,



Rodzice znają kolegów, przyjaciół, wiedzą dokąd i z

kim idzie, i kiedy wraca,



W takich warunkach staje się ono uspołecznione, łatwo

przystosowuje się do różnych sytuacji.

4.

Uznanie jego praw:



Rodzice

unikają

przesadnej

dyscypliny,

rygoru,

oczekują od dziecka dojrzałego zachowania się i są

zawsze gotowi, aby mu w tym pomóc,



Przejawiają szacunek dla jego indywidualności,



Podsuwają mu dyskretnie swoje sugestie, niczego nie

narzucając i do niczego ich nie przymuszając,



Nie robią awantur,



Umieją być przyjacielem dziecka, poważnie traktując

wszystkie jego przeżycia.

Nieodpowiednie

postawy

rodzicielskie

1. Odtrącająca

:



Dziecko jest odczuwane jako ciężar,



Jest nielubiane, stale krytykowane



Rodzice kierują nim przez zakazy, nakazy, surowe kary i

represje,



Dziecko jest dla rodziców rozczarowaniem, czego przed nim

nie kryją,



Postawa ta kształtuje u dziecka agresję, nieposłuszeństwo,

kłamstwo i staje się przyczyną aspołecznego zachowania,



Powoduje też zastraszenie, lękliwość, bezradność, tiki,

obgryzanie paznokci, moczenie się, itp..

2. Unikająca:



Obojętność rodziców wobec własnego dziecka powoduje, że

kontakt z nim jest luźny, ograniczony do minimum,



Taka postawa sprawia, że dziecko staje się niestałe uczuciowo,

niezdolne do koncentracji w nauce,



Dziecko jest bojaźliwe, łatwo popada w konflikty z otoczeniem.

3. Nadmiernie chroniąca:



Rodzice pod hasłem „wszystko dla dziecka” chronią je

od

każdego

samodzielnego

wysiłku,

pracy

i

odpowiedzialności,



Wieczne pobłażanie, przesadna opieka, „cieplarniane”

warunki

powodują

niedostosowanie

społeczne,

bierność, infantylność, brak inicjatywy, a czasem

egoizm.

4. Nadmiernie wymagająca:



Rodzice nakładają na dziecko maksymalne wymagania,

jest ono pod ciągłą presją,



Wychowaniu stale towarzyszy dezaprobata, krytyka i

gniew,



Towarzyszą temu bunty, protest i agresję u dzieci i

młodzieży,



Zachowanie takie sprzyja kształtowaniu cech, jak brak

wiary we własne siły, niepewność, lękliwość, obsesje, a

nawet pozory niedorozwoju lub trudności w nauce

szkolnej.

Bibliografia

1. Franciszek Adamski, „Socjologia

małżeństwa i rodziny”, Warszawa 1984.

2. Jan Szczepański, „Elementarne pojęcia

socjologii”, Warszawa 1965.

3. Z. Tyszka „ Socjologia Rodziny”,

Warszawa 1974.

4. Dąbrowska T. E., Wojciechowska –

Charlak B., „Między praktyką, a teorią
wychowania”, Lublin 1997.