Rozwój przywilejów

Rozwój przywilejów

szlacheckich

szlacheckich

Pierwsze przywileje

Pierwsze przywileje

szlacheckie

szlacheckie

• Zwyczaj nadawania przez władców przywilejów szlachcie,

czy duchownym miał swe korzenie w epoce rozbicia

dzielnicowego. W momencie wygaśnięcia dynastii Piastów,

kiedy pozycja władców obcych dynastii na polskim tronie nie

była zbyt silna, królowie ci zmuszani byli często do

wydawania szlachcie przywilejów w zamian za poparcie.

• Pierwszy taki przywilej wydał Ludwik węgierski w Koszycach

w 1374 r (patrz wczesnej), kolejne wydawał podczas swych

długich rządów Władysław Jagiełło- często zmuszany
sytuacją zagrożenia, kiedy szlachta przed bitwa groziła

bojkotem – nadawał im prawa ograniczające jego władzę.

Monarcha jako pochodzący z obcej dynastii, nie mający

dzieci z dziedziczką tronu piastowskiego – Jadwiga musiał ta

droga zapewnić swym synom panowanie w Polsce.

Uprawnienia polityczne stanu

Uprawnienia polityczne stanu

szlacheckiego. Początki

szlacheckiego. Początki

parlamentaryzmu.

parlamentaryzmu.

• Mimo dążenia do wzmocnienia władzy Kazimierz Jagiellończyk musiał ulec

żądaniom szlachty zainteresowanej osłabieniem roli możnowładztwa i uzyskaniem
wpływu na najważniejsze decyzje państwowe. Podczas wojny 13 letniej
w Nieszawie (1454) król nadał rycerstwu małopolskiemu przywilej, w którym
przyrzekł, że nie wyda nowych ustaw ani nie zwoła pospolitego ruszenia (nie
powoła pod broń szlachty) bez zasięgnięcia opinii sejmików ziemskich. Taki sam
przywilej otrzymało w Cerekwicy rycerstwo wielkopolskie. Na jego mocy cała
szlachta uzyskała pośrednio wpływ na stanowienie prawa oraz możliwość
współdecydowania o wojnie i pokoju, a zatem uprawnienia przysługujące dotąd
jedynie dostojnikom. Zarówno więc możnowładztwo, jak i ubogie rycerstwo
cieszyły się takimi samymi uprawnieniami, a polski stan szlachecki stał się pod
tym względem jednolity. Sejmiki ziemskie, wyrosłe ze zjazdów dzielnicowych,
działały w poszczególnych ziemiach i województwach. Od czasów Ludwika
Andegaweńskiego zbierały się stosunkowo często, a możliwość uczestniczenia
w nich mieli wszyscy szlachetnie urodzeni mężczyźni zamieszkujący na obszarze
danej ziemi lub województwa. Sejmiki spisywały miejscowe prawa zwyczajowe,
nakładały podatki na potrzeby lokalne, sprawowały sądy, a także organizowały
samoobronę. Były zatem organami samorządowymi. Z czasem wybierały sędziów
ziemskich i innych urzędników sądowych oraz posłów na sejmy. Ich obradom
przewodniczył najpierw najstarszy godnością dygnitarz ziemski — wojewoda lub
kasztelan, czasem biskup, później zaś marszałek sejmikowy. Po roku 1454 rola
sejmików ogromnie wzrosła, dzięki bowiem przywilejom nieszawskim uzyskały
one wpływ na decyzje wagi państwowej.

Uprawnienia polityczne stanu

Uprawnienia polityczne stanu

szlacheckiego. Początki

szlacheckiego. Początki

parlamentaryzmu.

parlamentaryzmu.

• Odwoływanie się w pilnych potrzebach do zjazdów ziemskich

było jednak kłopotliwe, a uzgodnienie stanowisk między

sejmikami nastręczało wiele trudności. Rosło więc znaczenie

sejmu walnego, który stopniowo wykształcił się ze zjazdów

ogólnopolskich. We wczesnych sejmach brali udział urzędnicy

królewscy i ziemscy — z racji pełnionych przez siebie funkcji,

a także w zasadzie każdy szlachcic, chcący nań przybyć. Jak

twierdzi Długosz — w 1468 r. król wydał polecenie, aby

wszystkie województwa lub ziemie wysyłały na zgromadzenia

ogólne po dwóch tylko posłów. „I tak uczynili i już potem sejmy

nie były ważne bez posłów ziemskich” — napisał XVII-wieczny

historyk Andrzej Lubieniecki. Posłowie ci, swobodnie wybierani

na sejmikach ziemskich, spotykali się z monarchą i radą

królewską

jako

przedstawiciele

swojego

terytorium.

Występowali bowiem na sejmach w imieniu społeczności

lokalnych i byli związani w mniejszym lub większym stopniu

zaleceniami otrzymanymi na sejmikach, tzw. instrukcjami.

W ten sposób wykształcił się z czasem system reprezentacji.

Uprawnienia polityczne stanu

Uprawnienia polityczne stanu

szlacheckiego. Początki

szlacheckiego. Początki

parlamentaryzmu.

parlamentaryzmu.

• Uprawnienia i struktura sejmu nie były jeszcze wtedy w pełni

rozwinięte

i zmieniały

się

pod

wpływem

zdobywanych

doświadczeń. W 1493 r. sejm obradował w dwóch oddzielnych
izbach. „W tej trudnej sytuacji [gdy król nie chciał zatwierdzić
praw Królestwa], aby znaleźć łatwiej dojrzalszy sposób na
zapewnienie Królestwu równowagi, rada podzieliła się na dwie
części. Znaczniejsi panowie obradowali w jednym miejscu,
a szlachta ze średnimi panami w drugim. Obydwie części podjęły
zgodne decyzje i wszyscy je przyjęli” — czytamy u Długosza.
W wyniku tego podziału ukształtowały się z czasem senat i izba
poselska.

• Na rozwój form parlamentarnych niemały wpływ miała sytuacja

polityczna. Kazimierz bowiem często musiał odwoływać się do
sejmów wobec potrzeby ogromnych wydatków na długą wojnę
z Krzyżakami.

Statuty piotrkowskie (1496). —

Statuty piotrkowskie (1496). —

Przewaga stanu szlacheckiego

Przewaga stanu szlacheckiego

• W 1496 r. Jan Olbracht zwołał do Piotrkowa sejm, aby uzyskać zgodę

szlachty na jej udział w wyprawie tureckiej. Statuty, które wówczas

uchwalono, pogłębiły wydatnie, zarysowującą się od dawna,

przewagę stanu rycerskiego w społeczeństwie. Zakazano w nich

mieszczanom nabywania dóbr ziemskich i obejmowania wyższych

stanowisk kościelnych, z wyłączeniem osób mających stopnie

naukowe. Wzorując się na ustawodawstwie Kazimierza Wielkiego

ograniczono prawo chłopów do opuszczania wsi i przyznano je tylko

raz w roku jednemu kmieciowi w osadzie. Zwolniono od ceł

przeznaczone na sprzedaż produkty gospodarstw szlacheckich oraz

towary sprowadzane dla dworów ziemiańskich. Zobowiązano

wojewodów do nakładania tzw. taks wojewodzińskich, czyli do

ustalania cen na wyroby rzemieślnicze, co przede wszystkim miało

hamować ich nieuzasadniony wzrost. Podobne działania w celu

zapobiegania drożyźnie podejmowały same miasta.

• Wszystkie te postanowienia zapewniały szlachcie korzystną

i uprzywilejowaną pozycję w życiu gospodarczym państwa, choć

w praktyce nie zawsze ich przestrzegano.

Próba wprowadzenia rządów

Próba wprowadzenia rządów

senatu w Królestwie Polskim.

senatu w Królestwie Polskim.

• Zagrożenie ze strony księstwa moskiewskiego skłoniło Litwinów

do ponownego nawiązania ścisłych związków z Polską. Toteż, gdy
po śmierci Jana Olbrachta (1501) opustoszał tron Królestwa,
gorąco poparli oni kandydaturę Aleksandra. Wielki książę, który
nadanymi wcześniej przywilejami znacznie wzmocnił pozycję rady
książęcej na Litwie, odpowiadał także oczekiwaniom dostojników
polskich. Grupa ta, dążąc do uzyskania decydującego wpływu na
rządy, uzależniła swą zgodę na wybór Aleksandra od
zatwierdzenia praw dających jej znaczną przewagę w państwie.
W 1501 r. Aleksander wydał więc przywilej mielnicki. Na jego
mocy władzę w państwie miał przejąć senat wykształcony z rady
królewskiej,

a monarcha

tracił

uprawnienia

mianowania

senatorów, którzy mogli dojść do owej godności obejmując
kolejno wyższe urzędy. „Lepiej być poddanym radzie ludzi
roztropnych i prawych niż dowolności i namiętności panującego,
a póki senat swą powagą rozstrzyga i stanowi, póty państwo
w sile swojej się utrzymuje” — czytamy w dokumencie.

Próba wprowadzenia rządów

Próba wprowadzenia rządów

senatu w Królestwie Polskim.

senatu w Królestwie Polskim.

• Akt mielnicki dotyczył także unii Polski z Litwą — w obu krajach

ustanawiał wspólnego i wspólnie wybieranego króla, znosząc

zarazem godność wielkiego księcia i dziedziczność tronu na

Litwie. Nigdy jednak nie wszedł w życie i już w 1505 r. został

przekreślony.

• Zaraz po nadaniu przywileju i koronacji ALEKSANDER udał się

na Litwę, dokąd wzywały go pilne potrzeby wojenne. Rządy

w Królestwie przejęli wtedy senatorowie, którym przewodniczył

brat monarchy, kardynał i arcybiskup gnieźnieński, Fryderyk.

Ten system sprawowania władzy szybko zawiódł. Skarb świecił

pustkami, ziemie pograniczne niszczyły najazdy mołdawskie

i tatarskie, „wszystko zostało rozdrapane bezwstydnie i z

największą szkodą dla Rzeczypospolitej; każdy [z senatorów]

bowiem pragnie być bogatym, króla i państwo w tył

odrzucając, ale dosyć doświadczyliśmy co znaczą prywatne

zasoby, a publiczny niedostatek” — pisał w liście, wzywającym

króla do Polski, podkanclerzy Maciej Drzewicki.

Osiągnięcia „demokracji

Osiągnięcia „demokracji

szlacheckiej”. Konstytucja

szlacheckiej”. Konstytucja

Nihil novi

Nihil novi

(1501-1505).

(1501-1505).

• Szlachta, która nie zamierzała zrzekać się

uprawnień

uzyskanych

za

panowania

Kazimierza Jagiellończyka, znalazła sojusznika
w osobie króla. Monarcha w 1503 r. napominał
ją, „ażeby wybrała posłów tak wielu i owszem
więcej niż pierwej bywało, posłała ich na sejm
i dała

im

pełnomocnictwa

czynienia

wszystkiego w imieniu szlachty, tak jak gdyby
cała szlachta była na sejmie obecną”.

Osiągnięcia „demokracji

Osiągnięcia „demokracji

szlacheckiej”. Konstytucja

szlacheckiej”. Konstytucja

Nihil novi

Nihil novi

(1501-1505).

(1501-1505).

• Duży wpływ na rycerstwo wywierał wówczas bliski

współpracownik Aleksandra, kanclerz wielki koronny, późniejszy

arcybiskup gnieźnieński — Jan Łaski. On to najprawdopodobniej

opracował projekty ustaw uchwalonych następnie na sejmie

piotrkowskim w 1504 r. Zabroniły one panującemu zastawiania

i rozdawania dóbr monarszych bez zgody senatu wyrażanej na

sejmie. Godziło to w interesy możnowładców, którzy czerpali

ogromne dochody z tytułu użytkowania majątków królewskich,

tzw. królewszczyzn, a dotyczyło przede wszystkim posiadłości

zastawianych przez Władysława III, Kazimierza Jagiellończyka

i Aleksandra na potrzeby wojenne. Także przeciw warstwie

możnowładczej był skierowany zakaz łączenia w jednym ręku

wyższych

urzędów

duchownych

(biskupich)

i świeckich

(wojewodzińskich) z urzędem kanclerza lub podkanclerzego.

Osiągnięcia „demokracji

Osiągnięcia „demokracji

szlacheckiej”. Konstytucja

szlacheckiej”. Konstytucja

Nihil novi

Nihil novi

(1501-1505).

(1501-1505).

• Kolejny sejm odbył się w 1505 r. w Radomiu. Uchwalono

tam słynną konstytucję — tak nazywano w dawnej Polsce

wszelkie ustawy sejmowe — Nihil novi: „ponieważ prawa

ogólne i ustawy publiczne dotyczą nie pojedynczego

człowieka, ale ogółu narodu, przeto na tym walnym sejmie

radomskim,

wraz

z wszystkimi

Królestwa

naszego

prałatami, panami radami, posłami ziemskimi, za słuszne

i sprawiedliwe uznaliśmy, jako też postanowiliśmy, iż odtąd

na potomne czasy nic nowego stanowionym być nie ma

przez nas i przez naszych następców, co by było z ujmą

i uciemiężeniem Rzeczypospolitej oraz ze szkodą i krzywdą

czyjąśkolwiek, tudzież zmierzało ku zmianie prawa

ogólnego i wolności publicznej”. Nowe prawa mogły być

zatem stanowione jedynie na sejmie — wspólnie przez

króla, senatorów i posłów ziemskich.

Osiągnięcia „demokracji

Osiągnięcia „demokracji

szlacheckiej”. Konstytucja

szlacheckiej”. Konstytucja

Nihil novi

Nihil novi

(1501-1505).

(1501-1505).

• W ten sposób ukształtował się sejm złożony z trzech

„sejmujących stanów”: monarchy; senatu, do którego

wchodzili dygnitarze z racji pełnionych dożywotnio

urzędów (biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, a także

ministrowie); oraz izby poselskiej, złożonej z wybranych na

sejmikach przedstawicieli województw i ziem. Do jego

uprawnień

należały:

ustawodawstwo,

uchwalanie

podatków, decyzje o zwołaniu pospolitego ruszenia.

Stopniowo rozwinęła się również kontrola sejmu nad

działalnością rządu królewskiego, szczególnie pod

względem jej zgodności z prawem. Podczas sesji

sejmowych odbywał się także królewski sąd sejmowy,

będący sądem najwyższym. Wyłączne prawo zwoływania

sejmu i sejmików należało do monarchy, on też w swoim

imieniu ogłaszał uchwalone konstytucje.

Osiągnięcia „demokracji

Osiągnięcia „demokracji

szlacheckiej”. Konstytucja

szlacheckiej”. Konstytucja

Nihil novi

Nihil novi

(1501-1505).

(1501-1505).

• Na

tym

samym

sejmie

radomskim

zatwierdzono opracowany przez Jana Łaskiego
zbiór praw i przywilejów Królestwa Polskiego,
uznany potem za fundamentalny. Wkrótce też
wydano go drukiem, „aby znajomość prawa
z wyjątkowej, powszechną stać się mogła”.