Rozdział 6. „Rodzina i pokrewieństwo” [w: W. Burszta „Antropologia kultury”]

- rodzina to „podstawowa komórka społeczna”, jednostka podstawowa.

1. Pokrewieństwo

• problematyka pokrewieństwa pojawiła się w antropologii w czasach ewolucjonizmu,

• uznano, że w ludach pierwotnych rodzina nie mogła występować, bowiem rodzina to związek małżeński - monogamiczny,

• stworzono koncepcję pierwotnego promiskuityzmu (bezładu płciowego) i małżeństwa grupowego jako stadiów poprzedzających „właściwą" rodzinę typu nowoczesnego,

• „Rodzina małżeńska dominuje zatem na dwóch końcach drabiny, na której można umieścić społeczności ludzkie zależnie od stopnia ich rozwoju technicznego i gospodarczego" — Lévi-Strauss,

2 poglądy na temat rodziny:

1. przedstawiciele wiedeńskiej szkoły kręgów kulturowych - monogamia pierwotna (wyraz i konsekwencja wiary w Istotę Najwyższą) była wyrazem „złego wieku” ludzkości, która potrafiła korzystać z dobrodziejstw życia rodzinnego, potem życie uległo „wynaturzeniu” i dopiero chrześcijaństwo przywróciło mu właściwą drogę.

2. opinia reprezentowana przez Firtha, że życie rodzinne istnieje we wszystkich społecznościach ludzkich i reguła ta nie ma nic wspólnego z „powolną ewolucją” ani z „teorią upadku”. Przyczyna - biologiczna i społeczne potrzeby - najpierw kobiety ciężarnej, potem matki i dziecka.

Antropologowie przyjęli, że istnieją dwa rodzaje pokrewieństwa:

1. biologiczne,

2. społeczne

Jaki może być charakter społecznych więzi pokrewieństwa?

• stanowisko genealogiczne - biologiczny charakter, więzi znajdują artykulację w kulturze. Wyznawca Ernest Gellner - Struktura pokrewieństwa oznacza szczegółowe przedstawienie, jak owa klasa jest selekcjonowana, które związki lub raczej które rodzaje związków faktycznie występują.

• stanowisko socjologiczne - biologiczna była tylko symbolika pokrewieństwa, ono samo jest tylko mentalnym uogólnieniem relacji między ludźmi., Jeżeli relacje te odwołują się w nazewnictwie do symboliki pokrewieństwa = mamy do czynienia z pokrewieństwem. Struktura pokrewieństwa w tym sensie szczegółowo określa, które role, jak trwale i do jakiego stopnia są funkcjami pozycji pokrewieństwa biologicznego osoby działającej (lub vice versa). Będzie ona zawierała negatywne twierdzenia, że taka a taka rola nie jest powiązana z pokrewieństwem.

• Teza katolicka wg prawa kanoniczego wg której pokrewieństwo jest węzłem natury fizjologicznej: jaki powstaje między osobami, które przez bezpośrednie lub pośrednie zrodzenie pochodzą od wspólnego najbliższego przodka. Węzeł - niby fizjologiczny - tworzy więzi natury społecznej i moralnej.

• Teoria promiskuityzmu - ludzie nigdzie nie łączą się w sposób dowolny, co sugerowała ewolucjonistyczna teoria promiskuityzmu: faktyczne związki są jedynie podklasą związków możliwych biologicznie.

1. Zagadnienie niepełnego pokrywania się pokrewieństwa społecznego z fizycznym

1. Propozycja C. Lévi-Strausa

• kazirodztwo - fundamentalny krok w którym dokonuje się przejście od natury do kultury,

• zakaz kazirodztwa ma status paradoksalny, jest uniwersalny i normatywny,

• pozytywny aspekt kazirodztwa - egzogamia - która gwarantuje wymianę społeczna w formie uruchomienia wymiany matrymonialnej,

Trzy podstawowe zasady ludzkiego myślenia (trzy struktury umysłu) przejawiające się w świadczeniach matrymonialnych (wg Levi-Strausa):

1. wymóg Normy jako Normy (umysł ludzki zawsze porządkuje świat naturalny i „przekłada" jego prawa na system konwencjonalnych reguł i norm, takich jak negatywny zakaz kazirodztwa i nieodłączna odeń pozytywna zasada egzogamii),

2. zasada wzajemności (każdemu świadczeniu odpowiada przeciw-świadczenie, co pozwala rozwinąć się różnorodnym formom wymiany, w tym małżeńskiej)

3. syntetyzujący charakter Daru (dobrowolne przekazanie przez jednostkę drugiej jednostce jakiejś wartości, kobieta, zmienia je w partnerów i dodaje nową jakość do przekazywanej wartości).

Rodzina wg Levi Straussa -

• nie jest jednostką nierozkładalną,

• opiera się na małżeństwie - więc jest złożona,

• stanowi rezultat wymiany między grupami, których nie łączy żadna konieczność biologiczna.

• podstawowa cechą pokrewieństwa ludzkiego - warunek swojego istnienia ustanowienie stosunków między «rodzinami elementarnymi»,

• naprawdę elementarne nie są więc rodziny; są one izolowanymi członami, a «elementarne» są tylko zachodzące między nimi stosunki,

• system pokrewieństwa nie polega na obiektywnych związkach filiacji lub więziach krwi zachodzących między jednostkami; istnieje on tylko w świadomości ludzi, jest arbitralnym systemem przedstawień, a nie spontanicznym rozwinięciem sytuacji faktycznej,

• zdolność myślenia symbolicznego pozwala ludziom „zbliżać" całości, których obiektywnie nic nie „każe" im łączyć,

System pokrewieństwa obejmuje dwa porządki rzeczywistości (metoda strukturalna - oparta na modelu lingwistycznym) -

1. system nazw (terminologia i słownictwo),

2. system postaw,

▲NIE SĄ RÓWNORZĘDNE,

▲system postaw nie musi wyrażać się w odmiennym słownictwie.

system pokrewieństwa traktowany jako system postaw, które tworzą dwie relacje dwuczłonowe:

a. autorytatywnej surowości

b. familiarnej zażyłości.

- każda z relacji więzi małżeńskiej, filiacji (ojciec, syn), pokrewieństwa, wujostwa - zawiera się w relacji A lub B.

Konkluzja: systemy pokrewieństwa, reguły zawierania małżeństw i reguły filiacji tworzą uporządkowany zespół; jego funkcją jest zapewnienie trwałości grupy społecznej przez powodowanie, by stosunki oparte na związkach krwi, oraz te, które opierają się na powinowactwie, krzyżowały się ze sobą.

Niezmienne właściwości każdej rodziny -

1) rodzina wywodzi się z małżeństwa,

2) składa się z męża, żony, dzieci, wokół których mogą ewentualnie skupiać się inni

krewni (np. wuj w wypadku omawianego awunkulatu),

3) członkowie rodziny związani są wzajemnie więzami prawnymi, obowiązkami gospodarczymi i religijnymi, ścisłą siecia praw i zakazów seksualnych

2. Propozycje Radcliffa - Browna -

• Rodzinę elementarną zawsze tworzy: mężczyzna, jego żona + dzieci.

• porządkiem pierwotnym są 3 szczególne rodzaje porządków społecznych:

1. między rodzicami a dziećmi,

2. między rodzeństwem,

3. między mężem a żoną.

wszystkie inne stosunki (np. dziadków, wujków…) są wyrazem porządków wtórnych i odzwierciedlają się w genealogii.

3. Pogląd Edmunda Leacha

• „małżeństwo”, „ojcostwo” - są IDEAMI generowanymi w umyśle,

• nie są opisami żadnej obiektywnej materialnej „rzeczy” w świecie zewnętrznym.

Trzy zasady logiki wg Leacha

1. Każde prawo, które stwierdza (w odniesieniu do mężczyzny), że «kobieta kategorii A może być poślubiona, natomiast kobieta kategorii B nie», jest częścią systemu społecznej klasyfikacji, która służy do uporządkowania środowiska społecznego danej jednostki.

2. Każde prawo, które stwierdza (w odniesieniu do mężczyzny), że «jeśli kategoria możliwych do poślubienia kobiet zawiera siostrę X-a, wówczas moja siostra mieści się w kategorii kobiet możliwych do poślubienia przez X-a». Jeśli ja poślubię twoją siostrę, to ty poślubisz moją. Stawia to nas zupełnie na równi.

3. W związku z tym każda przeciwstawna zasada głosząca (w odniesieniu do mężczyzny), że «jeśli kategoria możliwych do poślubienia kobiet zawiera siostrę X-a, a moja własna siostra nie mieści się w kategorii kobiet możliwych do poślubienia przez X-a», stwierdzam zarazem, że «ja» i X jesteśmy w pewnym ogólnym sensie w nierównym położeniu. Zgodnie z tą zasadą, jeśli ja poślubię twoją siostrę, to ty nie możesz mojej; w pewnym sensie nie jesteśmy równi.

4. Pogląd Firtha

• Sposób, w jaki człowiek zostaje członkiem grupy w systemie pokrewieństwa, określa się mianem pochodzenia.

• Sposób, w jaki uzyskuje stanowisko, pozycję i przywileje - następstwem,

• sposób, w jaki po śmierci jej poprzedniego właściciela otrzymuje własność materialną - spadkobraniem.

• Zarówno członkostwo grupy, pozycję społeczną, jak i własność można zyskać poprzez jednego z rodziców lub przez oboje.

• Jeżeli uzyskuje się je poprzez jednego z rodziców, to zasada unilateralna,

• jeżeli po obojgu rodzicach — bilateralną.

2. Kwestia terminologii -

Etnonauka, kierunek w antropologii, który szczegółowo analizował dziedzinę pokrewieństwa jako jeden z systemów terminologicznych kultury. Każdy system nazwany został odrębną dziedziną semantyczną.

Techniki:

1. analiza składniowa - stosowana do terminologii pokrewieństwa,

krok 1: ustalenie całkowitego zbioru terminów donoszących się do konkretnego systemu pokrewieństwa przy zastosowaniu podstawowego kryterium, komplementarności.

krok 2: ustala się potencjalne składniki systemu, tj. pojęcia umożliwiające rozróżnienie pomiędzy zbiorami i wybiera to z nich, które umożliwia uczynienie największej liczby faktycznych rozróżnień.

np. termin „ciotka” - system terminologiczne pokrewieństwa, denotaty: siostra matki, siostra ojca, przyrodnia siostra matki/ojca, żona brata matki.

Po analizie wiemy, że ciotka to: każda osoba krwi lub powinowata, która jest jednocześnie 1. płci Żeńskiej, 2. drugiego stopnia dystansu genealogicznego od ego, 3. nie w linii prostej, 4. starszej generacji oraz 5. nie powiązana przez związek małżeński w innej niż starsza generacja pokrewieństwa.

krok 3: próba ustalenia relacji semantycznych, zachodzących pomiędzy wyodrębnionymi terminami i unaocznienie strukturalne zasad rządzących terminologicznymi systemami pokrewieństwa.

3. Podsumowanie -

• Po pierwsze - typy rodzin i systemów pokrewieństwa istniejące w różnych częściach naszego globu dowodzą, że nasz „pomysł na życie" w tym względzie wcale nie jest jedyny i — z porównawczego punktu widzenia — dość ubogi.

• Po drugie, globalizacja i homogenizacja świata sprawiają, że warto w świecie uniformizującym się także pod względem dominującego wzoru rodziny sięgnąć po pisma antropologów.

2

---