ROZDZ.6 ANTROPOLOGIA KULTURY, BURSZTA

RODZINA I POKREWIEŃSTWO

Raymond Firth - w każdej społeczności ludzkiej (nawet u Pigmejów i innych ludów prymitywnych) rodzina jest jednostką podstawową.

U podstaw nawet najdziwaczniejszych odchyleń życia seksualnego leży rzeczywista rodzina (Malinowski, Radcliffe-Brown).

Problematyka pokrewieństwa pojawiła się w antropologii w czasach ewolucjonizmu.

XIX wiek - koncepcja pierwotnego promiskuityzmu (bezładu płciowego) i małżeństwa grupowego¹ jako stadium poprzedzającego „właściwą” rodzinę. Jednak późniejsze badania terenowe wykazały, że pierwotna rodzina była najczęściej monogamiczną.

Odkrycie to tłumaczono dwojako:

1) wiedeńska szkoła - pierwotna monogamia jest wyrazem „złotego wieku” ludzkości; potem życie uległo wynaturzeniu i dopiero chrześcijaństwo przywróciło mu właściwą miarę;

2) Firth - życie rodzinne istnieje we wszystkich społecznościach ludzkich i reguła ta nie ma nic wspólnego z „powolną ewolucją” ani „teorią upadku”.

Antropologia wyróżnia dwa rodzaje pokrewieństwa:

1) biologiczne

2) społeczne (właściwe dla przedmiotu badań antropologów)

Antropologia pyta o charakter społecznych więzi pokrewieństwa.

Dwa stanowiska:

1) więzi mają charakter biologiczny i znajdują swa artykulację kulturze (stanowisko genealogiczne)

2) biologiczna bywa tylko symbolika pokrewieństwa, ono zaś jest tyko mentalnym uogólnieniem relacji między ludźmi (stanowiska socjologiczne)

Definicja pokrewieństwa katolickiego prawa kanonicznego:

Węzeł natury fizjologicznej, który tworzy więź natury społecznej i moralnej między osobami pochodzącymi bezpośrednio lub pośrednio od wspólnego najbliższego przodka (nie do przyjęcia przez antropologów).

Ernest Gellner - próbował uzgodnić biologiczne i społeczno - kulturowe rozumienie pokrewieństwa (zwolennik stanowiska genealogicznego).

Społeczeństwo składa się z osobników płci męskiej i żeńskiej, którzy łączą się w pary. Pod względem biologicznym nie ma barier, to społeczeństwo ustanawia bariery, jak np. wiek. Ludzie nigdzie nie łączą się w sposób dowolny, co zasugerował promiskuityzm.

Struktura pokrewieństwa oznacza, które związki są do zaakceptowania, które faktycznie występują. Struktura pokrewieństwa określa także w pewnym stopniu role społeczne (choć w społeczeństwach industrialnych coraz rzadziej). Często te dwie funkcje traktowane są zamiennie w świadomości ludzkiej, gdyż np. wiele istotnych ograniczeń biologicznych dotyczących łączenia się w pary działa w kategoriach ról społecznych.

Najbardziej fascynującym zagadnieniem antropologicznym jest niepełne pokrywanie się pokrewieństwa społecznego z fizycznym. Levi - Strauss zastanawiał się nad tym w kontekście opozycji natury i kultury i stwierdził, że dychotomia ta istnieje dzięki zakazowi kazirodztwa. Jest to wg niego jeden z mechanizmów leżących u podstaw narodzin kultur jako systemu norm i zachowań symbolicznych. W pracy Elementarne struktury pokrewieństwa czytamy, że zakaz kazirodztwa nie jest ani czysto naturalnego, ani czysto kulturowego pochodzenia, lecz jest przejściem od natury do kultury (jest po części naturą – bo ma jej cechę formalną, czyli uniwersalność, i kulturą, bo już narzuca swoje reguły, których wcześniej nie było).

Zasada egzogamii², która funkcjonuje w tabu kazirodztwa jest wg niego pozytywnym aspektem tego tabu, gdyż gwarantuje ona wymianę społeczną oraz uruchamia wymianę matrymonialną [zdroworozsądkowe podejście;)]

W świadczeniach matrymonialnych przejawiają się 3 podstawowe zasady ludzkiego myślenia (trzy struktury umysłu):

1) wymóg Normy jako Normy (umysł ludzki zawsze porządkuje świat naturalny i „przekłada” jego prawa na system konwencjonalnych reguł i norm, takich jak negatywny zakaz kazirodztwa i pozytywna zasada egzogamii).

2) zasada wzajemności ( każdemu świadczeniu odpowiada przeciwświadczenie, co pozwala rozwinąć się różnorodnym formom wymiany, w tym małżeńskiej);

3) syntetyzujący charakter Daru (dobrowolne przekazanie przez jednostkę drugiej jakiejś wartości).

Wg Levi – Straussa rodzina nie jest jednostką, której nie da się rozłożyć, opiera się bowiem na małżeństwie, a wiec jest czymś złożonym - stanowi rezultat wymiany miedzy grupami, których nie łączy żadna konieczność biologiczna.

Radcliffe - Brown - rodzinę elementarną zawsze tworzy mężczyzna, jego żona oraz dzieci. Porządkiem pierwotnym są z kolei trzy szczególne rodzaje porządków społecznych:

1) między rodzicami a dziećmi;

2) miedzy rodzeństwem;

3) między mężem a żoną.

Wszystkie inne (np. ojca ojca, brata matki) są wtórne i odzwierciedlają się w genealogii.

Levi - Strauss - pokrewieństwo może być ustanowione i trwać tylko dzięki określonym sposobom zawierania związków i poprzez nie. Czyli to, co Radcliffe - Brown tratuje jako pierwotne, dla niego jest wtórne. Naprawdę elementarne nie są wiec rodziny, są one izolowanymi członami; a elementarne są tylko zachodzące miedzy nimi stosunki.

System pokrewieństwa nie polega na obiektywnych związkach filiacji³ lub więziach krwi zachodzących między jednostkami. Pokrewieństwo istnieje tyko w świadomości ludzi, jest arbitralnym systemem przedstawień, a nie realnym rozwinięciem sytuacji faktycznej [Levi – Strauss akcentuje odłączenie się od natury, wtedy pokrewieństwo staje się faktem społecznym].

To zdolność myślenia symbolicznego zbliża całości, którym obiektywnie nic nie każe się łączyć. Powstają różne formy małżeństw i wspólnego życia. Systemy pokrewieństwa zapewniają wtedy rozgraniczenie między połączeniem jednostek przez małżeństwo a więzią opartą na zasadzie pokrewieństwa.

Systemy pokrewieństwa są zmienne i posługują się różnymi ograniczeniami o charakterze zewnętrznym.

Rene Girard – małżeństwo jest zawsze zakazane między rodzicami i dziećmi, braćmi i siostrami. Zawsze rozdziela się to, co dozwolone od tego, co niedozwolone w sferze seksualnej, żeby oddzielić funkcję rozrodczą od braterstwa i filiacji.

Levi - Strauss opisując strukturę pokrewieństwa odwołuje się do metody strukturalnej, opiera się na modelu lingwistycznym). System pokrewieństwa obejmuje dwa porządki rzeczywistości:

1) system nazw (terminologia i słownictwo)

2) system postaw

Dla Levi- Straussa system pokrewieństwa jest systemem postaw , które tworzą reakcje:

a) autorytatywnej surowości

b) familiarnej zażyłości

W obrębie danej grupy społecznej zawsze występują relacje więzi małżeńskiej, filiacji, pokrewieństwa oraz wujostwa. Levi - Strauss stawia hipotezę, ze każda z tych relacji zawiera się w jednej z relacji a lub b. Na strukturę systemu składają się relacje opozycji a i b.

Systemy pokrewieństwa, reguły zawierania małżeństw i reguły filiacji tworzą uporządkowany zespół, którego funkcja jest zapewnienie trwałości grupy społecznej przez powodowanie, by stosunki oparte na związkach krwi oraz opierające się na powinowactwie krzyżowały się ze sobą. W oczach antropologów system pokrewieństwa jest kulturowo zinstytucjonalizowanym systemem, klasyfikującym związki między jednostkami. Wyrażają to relacje więzi małżeńskiej, braterstwa, wujostwa, filiacji.

Relacje między a. i b. są istotne tylko wtedy, gdy uznamy, że są znaczące. Poprzez wymianę kobiet między dwiema grupami egzogamicznymi kształtują się określone związki społeczne. Levi – Strauss wymienia awunkulat jako specjalne stosunki łączące brata matki z jego siostrzeńcami⁴.

Badacz uważa, że nie ma lepszych i gorszych systemów pokrewieństwa, typów małżeństw i rodzin, gdyż wszystkie w równym stopniu wypełniają swoją rolę symbolicznego porządkowania relacji międzyludzkich

Edmund Leach – w badaniach nad rodziną proponuje się zająć zasadami dobierania małżeństw. Zwraca uwagę na równość wymiany:

1. Każde prawo, które stwierdza (w odniesieniu do mężczyzny), że kobieta kategorii A może być poślubiona, natomiast B nie – jest częścią systemu społecznej klasyfikacji, który służy do uporządkowania środowiska społecznego danej jednostki.

2. Każde prawo, które stwierdza (w odniesieniu do mężczyzny), że jest kategoria możliwych do poślubienia kobiet zawiera siostrę X-a, to moja siostra należąca do tej kategorii ma możliwość poślubienia przez X-a. Ja i X jesteśmy w równym położeniu.

3. Jeśli kategoria możliwych do poślubienia kobiet zawiera siostrę X-a, a moja siostra nie mieści się kategorii kobiet możliwych do poślubienia przez X-a, to ja i X jesteśmy w nierównym położeniu.

Zasada wzajemności wymaga ode mnie i od x wymiany podobnego rodzaju.

Regulacje rodzinne „uruchamiają” stosunki klasowe, rasowe, kastowe. (W nowoczesnym społeczeństwie rola pokrewieństwa jest mniej istotna).

W grupach prymitywnych znaczna rola pokrewieństwa- stanowi na podstawę ekonomicznej, politycznej jedności i wyznacza rolę zachowań rytualnych.

Firth:

• pochodzenie – sposób, w jaki człowiek staje się członkiem grupy w systemie pokrewieństwa

• następstwo – sposób, w jaki uzyskuje stanowisko, pozycję i przywileje

• spadkobranie – sposób, w jaki po śmierci poprzedniego właściciela otrzymuje własność materialną

Zarówno członkostwo grupy, pozycję społeczną jak i własność można zyskać poprzez jednego z rodziców (społeczeństwa unilateralne, a bardziej szczegółowo: matrylinearne, patrylinearne) lub oboje (społ. bilinearne).

ETNONAUKA - później ANTROPOLOGIA KOGNITYWNA - analizuje dziedzinę pokrewieństwa jako jeden z systemów terminologicznych kultury. Każdy taki system to dziedzina semantyczna.

ANALIZA SKŁADNIKOWA - ustalenie całkowitego zbioru terminów; ustala się potencjalne składniki systemu, tj. pojęcia umożliwiające rozróżnienie pomiędzy zbiorami i wybiera się to z nich, które umożliwia uczynienie największej liczby faktycznych rozróżnień; np.

Ciotka – każda osoba krwi lub powinowata, która jest jednocześnie:1) płci żeńskiej, 2) drugiego stopnia dystansu genealogicznego od ego, 3) nie w linii prostej, 4) starszej generacji, 5) nie powiązana przez związek małżeński ~ kategoria możliwa do opisania jako efekt kombinacji kilku określonych atrybutów.

Analizę tę ustalamy:

1. przygotowujemy całkowity zbiór terminów co do konkretnego systemu pokrewieństwa

2. ustala się potencjalne składniki systemu, czyli te, które odróżniają zbiory od siebie i wybiera te składniki, które stworzą największą liczbę rozróżnień

3. ustala się relacje semantyczne pomiędzy terminami i unaocznia strukturalne zasady

Niezmienne właściwości każdej rodziny wg Levi- Straussa :

1) rodzina wywodzi się z małżeństwa;

2) składa się z męża, żony, dzieci, wokół których mogą ewentualnie skupiać się inni krewni;

3)członkowie rodziny związani są wzajemnie więzami prawnymi, obowiązkami gospodarczymi i religijnymi, ścisłą siecią praw i zakazów seksualnych oraz uczuciowo.

~ zanikła rola gospodarcza i religijna

Dziś problematyka pokrewieństwa straciła na znaczeniu:

1) odejście rzez badaczy od strukturalno- funkcjonalnego modelu społeczeństwa, a tym samym od analizowania go poprzez pryzmat różnych instytucji na czele z pokrewieństwem;

2) silny nurt feministyczny w teorii kultury, który zajmuje się miejscem i rolą płci w społecznym wizerunku kultury (odchodzi się od tradycyjnych antropologicznych wyobrażeń kobiety – czyli kobieta gotująca i sprzątająca, ale i mężczyzny jako aktywnego uczestnika życia publicznego, sytuuje się sferę płci i rodziny w całokształcie systemu społecznego, aby pokazać, że jedna i druga są rodzajem kulturowego konstruktu).

1^ Małżeństwo grupowe to typ małżeństwa, które polega na zbiorowym partnerstwie osób uprawnionych do współżycia płciowego. Różni się od promiskuityzmu tym, że dobór partnerów przebiega według ustalonej zasady (Szynkiewicz).

2^ Czyli zwyczaj zawierania małżeństw między kobietą i mężczyzną z różnych grup społecznych.

3^ Np. ojciec-syn: jedno pochodzi od drugiego.

4^ System organizacji rodziny i taki system pokrewieństwa, w którym najważniejsza rola przypada bratu matki (wujowi). Dwie formy: 1. Klasyczna – wuj opiekuje się dziećmi, kontroluje je, zapewnia im utrzymanie materialne, 2. Wtórna – wuj pomaga w opiece nad dziećmi, podejmuje pewne działania obrzędowe i magiczne wobec nich, a oni maja w zamian udzielać mu różnego rodzaju pomocy.

4