Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie

Błyskotliwe sukcesy Napoleona i utworzonych u jego boku Legionów Polskich stworzyły nadzieje na odbudowanie Polski przez Cesarza Francuzów. Po kampanii pruskiej (1806 - zwycięstwa pod Jeną i Auerstädt) Napoleon w Berlinie wzywa do siebie Wybickiego i Dąbrowskiego czyniąc nadzieję na odbudowę państwa polskiego [„obaczę, czy Polacy godni są być narodem”]. Powstanie antypruskie pomaga pobić armię Prus w Wielkopolsce. Zima tego roku była mokra i ciepła, rozpoczęły się więc walki przeciwko Rosji (Pułtusk, Iława Pruska, Frydland). Pokój zawarto w Tylży na tratwie zakotwiczonej pośrodku Niemna:

• Prusy straciły Westfalię, którą otrzymał Hieronim, brat Napoleona

• Z ziem II i III zaboru pruskiego (Wielkopolska, Mazowsze, Kujawy z Toruniem, cześć Podlasia) utworzono Księstwo Warszawskie - na nazwę Królestwo Polskie nie zgodził się Aleksander I

• Gdańsk został Wolnym Miastem

• Aleksander I otrzymał obwód białostocki jako wynagrodzenie i zachętę do stosowania się do blokady kontynentalnej

Przejściową formą rządu była Komisja Rządząca, lecz wkrótce do Drezna udała się delegacja z marszałkiem Sejmu Wielkiego S. Małachowskim, przedstawiająca Napoleonowi projekt konstytucji, nawiązujący do ustawy majowej - cesarz odparł, że „trzeba wam konstytucji bardziej reprezentacyjnej” (i.e. reprezentatywnej) i przechadzając się po sali w ciągu godziny podyktował tekst ustawy zasadniczej. Konstytucja, spisana po francusku, weszła w życie 22 VII 1807. Rozpoczęła się na ziemiach polskich epoka konstytucji oktrojowanych.

Terytorium Księstwa uległo powiększeniu w wyniku wojny z cesarstwem austriackim (1809). Decydującą bitwą była batalia pod Wagram pod Wiedniem, lecz na terytorium Księstwa korpus ks. Ferdynanda d'Este walczył z siłami ks. Józefa Poniatowskiego. Po nierozstrzygniętej bitwie pod Raszynem Warszawa została opuszczona przez wojska polskie, które udały się na prawy brzeg Wisły i rozpoczęły wyzwalanie zaboru austriackiego, dochodząc aż do Lwowa. Ostatecznie na mocy pokoju w Schönnbrunn Księstwu przypadły ziemie między Pilicą, Wisłą i Bugiem (III zabór austr.), ale bez Lwowa.

Swój kawałek otrzymał też Aleksander I - obwód tarnopolski - łatwo było się dzielić Napoleonowi nie swoją ziemią…

Konstytucja - główne postanowienia:

1. Unia personalna z księstwem Saksonii - nawiązanie do majowej konstytucji, sankcjonującej sukcesję saską

2. Brak własnej polityki zagranicznej i ministra spraw zagranicznych - reprezentowała go Saksonia, więc unia była de facto unią realną

3. Król (Fryderyk August):

• nominacja najwyższych urzędników

• inicjatywa ustawodawcza („praw początkowanie”)

• rezydował w Dreźnie, do Warszawy przyjeżdżał rzadko, gł. na sejm, miał prawo wyznaczania wicekróla, z którego jednak nie skorzystał.

4. Minister-sekretarz stanu - łącznik pomiędzy Dreznem a Warszawą, informował Warszawę o zamierzeniach króla i vice versa.

5. Władza wykonawcza - Rada ministrów [5 ministrów] - Cechą systemu napoleońskiego była przewaga władzy wykonawczej nad ustawodawczą.

6. Rada stanu [fr. Conseil d'Etat] złożona z wszystkich ministrów i towarzyszących im referendarzy, pomimo trójpodziału władz łączyła w sobie wszystkie władze:

• prawo opracowywania projektów ustaw zgłaszanych przed króla

• sąd nad urzędnikami

• sąd kasacyjny

7. Władza ustawodawcza

Napoleon nie przystał na silny sejm, z oświeceniowych lektur dotyczących sytuacji w Polsce wyniósł pogląd, że sejm jest paranoją, źródłem anarchii i gadulstwa. W Saksonii posłowie pochodzili z wyboru, w Księstwie z nominacji. Sejm miał małe uprawnienia - zbierał się raz na 2 tyg. by zaakceptować bądź odrzucić projekty ustaw, bez analiz i dyskusji. Ostatni zebrał się w 1812, ogłaszając konfederację generalną i przywrócenie KP.

Skład sejmu:

1. Izba poselska

• posłowie i deputaci - odpowiednio 60 i 40 (z 6 dept.), po przyłączeniu III zaboru austriackiego: 100 i 66 (z 10 dept.)

• Posłami mogła być szlachta posiadająca, wybierana na sejmikach powiatowych

• deputaci od gmin - nie-szlachta, gł. bogaci mieszczanie - od wys. podatku

• część inteligencji - duchowieństwo, nauczyciele, wolne zawody, wojskowi: oficerowie i zasłużeni (i.e. odznaczeni Legią Honorową czy Virtuti Militari)

• chłopi czynszownicy i młynarze

Izba senatorska - po 1 biskupie, kasztelanie i wojewodzie z każdego dept. - dwa ostatnie urzędy, ukłon w stronę tradycji RP, były wyłącznie tytularne

Kraj podzielony był na departamenty zarządzane przez prefektów mianowanych przez króla, powiaty (podprefekci mianowani przez ministra policji w uzgodnieniu z królem) i gminy (już nie parafie) z wójtami pochodzącymi z nominacji rządowej

Samorząd - rady departamentalne i powiatowe - funkcje opiniujące decyzje władz - więcej pracy niż splendoru (przydział kwater dla wojska etc.).

Sądownictwo - zniesienie podziałów stanowych - sądy powszechne

Na każdy departament przypadał sąd policji prostej (drobne wykroczenia zagrożone grzywną lub krótkim więzieniem) i sąd policji kryminalnej (poważniejsze przestępstwa grożące więzieniem). Na dwa departamenty przypadał trybunał apelacyjny, sądzący sprawy zagrożone gardłem i będący instancją odwoławczą od sądów niższego szczebla. Rada Stanu stanowiła najwyższy sąd apelacyjny oraz pełniła funkcje Trybunału Stanu.

Znosi się niewola (art. 4 konstytucji), a więc powinno zostać zniesione poddaństwo osobiste chłopów, lecz ustęp ten został skomentowany w dekrecie grudniowym w ten sposób, że chłopi są osobiście wolni, ale ziemia należy do szlachty (ziemiaństwa), mającej nieograniczone prawo władania nią. Przyjęto, że ziemia jest udostępniana chłopom w zamian za pańszczyznę lub czynsz (rzadsze) i chłopi mogą być z niej usuwani (rugowani). Dawało to pole do nieograniczonych nadużyć - można było chłopom zabrać ziemię, dać gorszą, mniejszy nadział albo wcale i np. zamienić na pastwiska. Na ziemiach późniejszego KP używano tych rugów aż do 1846, gdy zabroniono ich pod wpływem rabacji galicyjskiej oraz pierwszych zwiastunów Wiosny Ludów.

Rozbudowana administracja spowodowała wzrost zapotrzebowania na profesjonalną kadrę urzędniczą i sądową, dlatego też w 1808 r. powstała Szkoła Prawa i Administracji w Warszawie.

Ograniczenia suwerenności Księstwa

Sumy bajońskie - w zamian za prawo do ściągnięcia zadłużenia ziemian polskich w bankach pruskich ponoszono koszty utrzymania wojsk francuskich w Polsce

Armia obciążała skarb, zwłaszcza, że jej szeregi rosły od początkowych 30 tys. do 60 tys., by w 1812 przekroczyć 100 tys. żołnierzy. Wojsko miało bronić granic Księstwa, ale uczestniczyło też w kampaniach Napoleona (Somosierra) i obsadzało garnizony w państwach zależnych.

Księstwo było pionkiem w wielkiej grze Napoleona, mógł on je przehandlować za koncesje Aleksandra I, który był dla niego najważniejszym, choć niepewnym sojusznikiem. Dopiero w 1812 r. Napoleon rozpocznie II wojnę polską (I w latach 1806/07). Podobno cesarz miał powiedzieć, że jeżeli Maria Walewska będzie dla niego dobra, to on będzie dobry dla Polaków - jak to z tym było, wszyscy wiemy, raz był dobry, raz mniej…

Księstwo Warszawskie zwane jest „małym państwem wielkich nadziei” - bez niego nie byłoby Królestwa Kongresowego, uniemożliwiło ono całkowite wymazanie imienia Polski z mapy Europy, jak zamierzała to uczynić konwencja z 1797. Dzięki Księstwu sprawa polska wypłynęła na kongresie wiedeńskim.

Orientacja prorosyjska

Ks. Adam Czartoryski, w młodości towarzysz Aleksandra Ii minister spraw zagranicznych w latach 1804-06, opracował plan puławski - założył, że będzie wojna Prus z Rosją, Prusacy wezmą zabór pruski, a Aleksander I zostanie królem polskim panujących na pozostałych ziemiach. Car był nastawiony przychylnie, ale wyjechał z Puław i zawarł sojusz z królem Prus.

Idea została ekshumowana na kongresie wiedeńskim, ks. Adam liczył, że car będzie królem w lepszej wersji niż Ks. Warszawskie

Konstytucja oktrojowana - odtwarzała okrojone Królestwo Polskie - zwycięzcy Napoleona musieli mieć nagrodę, e.g. marsz. Blücher, obok Wellingtona główny pogromca Napoleona pod Waterloo. Prusy otrzymały Saksonię, wierną do końca, Westfalię i 2 dept. zachodnie Księstwa (Poznań, Bydgoszcz). Również Gdańsk wrócił do Prus, a obwód białostocki został włączony bezpośrednio do Rosji, zamiast do KP.

Królestwo licyło 100 tys. km2 zamiast 700 tys., było więc kadłubem, ale niezmiernie ważnym.

Władcą KP był cesarz rosyjski - Królestwo na wieki związane unią realną z Rosją, ale każdy car musi specjalnie koronować się w Warszawie - dopiero po 1831 otrzymywał tytuł królewski wraz z objęciem tronu rosyjskiego. Kompetencje

1. Prawo mianowania urzędników

2. Inicjatywa ustawodawcza

3. Prawo mianowania namiestnika - ponoć zostawi kopertę na Zamku, którą miano otworzyć po jego odjeździe - wszyscy myśleli, że namiestnikiem zostanie ks. Adam, a z koperty wyskoczył Zajączek, który z „jakobina” stał się skrajnym reakcjonistą i usiłował być świętszym od papieża

Minister sekretarz stanu - jak dawniej

Rada Administracyjna KP - ministrowie na czele Komisji RządowychŁ

1. Przychodów i skarbu

2. Sprawiedliwości

3. Spraw Wewnętrznych

4. Wojny

5. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego

Rada Stanu

• opracowanie projektów ustaw i przedkładanie sejmowi

• traci uprawnienia sądu kasacyjnego

• ministrowie i referendarze podobnie jak dawniej

Władza ustawodawcza - sejm KP

• 2 izby - poselska (128 posłów, w tym 40% deputowanych od gmin) i senat (nie więcej jak ½ izby poselskiej) - jak w Księstwie, ale król mógł powoływać członków rodziny cesarskiej lub kogo mu się tylko podobało.

• Prawa wyborcze utracili oficerowie (tzw. milczące bagnety)

• Sejm miał większe uprawnienia niż w Księstwie i śmiał z nich korzystać - zbierał się regularnie, protestował przeciwko ograniczaniu konstytucji.

Podział administracyjny:

• Województwa (tradycja polska) rządzone przez komisje wojewódzkie

• Obwody, potem powiaty (naczelnicy z nominacji)

• Gminy (j.w.)

Ograniczanie autonomii

W roku 1819 wprowadzona została cenzura - pierwsze odejście od gwarancji konstytucyjnych. Następnie wobec protestów tzw. kaliszan (bracia Wincenty i Bonawentura Niemojowscy) nie dopuszczono posłów opozycyjnych do sali obrad, a nawet porwano ich i wywieziono w głąb Rosji. Sejm przestał być zwoływany po korzystnym dla oskarżonych wyroku Sądu Sejmowego, sądzącego członków nielegalnego Towarzystwa Patriotycznego.

Armia miała polski charakter, ale dowodził nią Wlk. Ks. Konstanty, który zrezygnował z praw do tronu, ożenił się z Joanną Grudzińską, ks. łowicką i piastował wygodne stanowisko z dala od intryg w Petersburgu. Lubował się w armii i ćwiczył ją bezlitośnie, grzmiąc strasznym głosem jednako na szeregowców i generałów. Paradoksalnie był on rzecznikiem utrzymania odrębności KP, nawet po wybuchu powstania listopadowego.

Książę Ksawery Drucki-Lubecki, min. skarbu (ergo finansów i gospodarki zarazem) zrównoważył budżet nadszarpnięty przez utrzymanie armii i rzeszy urzędników a nawet uzyskał nadwyżkę budżetu, paradoksalnie przygotowując kraj do powstania. Dzięki niemu kraj był ekonomicznie przygotowany do kilkumiesięcznego oporu przeciwko Rosji mając zabezpieczone środki finansowe.

Swój sukces odniósł przez wprowadzenie podatków pośrednich (stosunkowo łatwe do ściągnięcia), podatki bezpośrednie zaś ściągał w asyście wojska, jednocześnie dążył do rozwoju podatników, aby było komu płacić. Położył podwaliny pod łódzki okręg przemysłowy, zbudował kanał augustowski, aby ominąć odcięte przez Prusy ujście Wisły, założył Bank Polski i Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, popierał budowę dróg i brukowanie ulic.

Po klęsce powstania listopadowego zlikwidowano Radę Stanu, pozostawiając jedynie Radę Administracyjną. Sytuacja poprawia się dopiero po przegranej przez Rosję wojnie krymskiej (1853-56), która ukazała anachroniczność państwa. Pojawiły się nadzieje, że państwo carów podejmie reformy by przetrwać. Jednocześnie we Francji bonapartyści rosną w siłę, Ludwik Napoleon Bonaparte sięga po władzę zostając cesarzem jako Napoleon III i pomaga Włochom walczyć z Austrią (Magenta i Solferino 1859).

Podczas wojny krymskiej umarł Mikołaj I (1855), zwany „żandarmem Europy”, wsławiony pacyfikacją powstania na Węgrzech w l. 1848/49. Nowy car, Aleksander II rodził nadzieje na liberalizację, choć z miejsca powiedział polskiej delegacji „żadnych mrzonek, panowie!”. Poczynił jednak pewne koncesje, jak utworzenie Towarzystwa Rolniczego i Akademii Medyko-Chirurgicznej. Było to jednak za mało dla rozbudzonych nadziei polskiego społeczeństwa widzącego na bieżąco zjednoczenie Włoch. Liczne były manifestacje patriotyczne (e.g. pogrzeb generałowej Sowińskiej), początkowo tolerowane, później wręcz rozstrzeliwane przez wojsko, co prowadziło do nowych zgromadzeń wokół pogrzebu poległych i kolejnych ofiar.

Aleksander Wielopolski i program ugodowy

Po rewolucji 1846 r. wystosował „list ziemianina polskiego”, oskarżający władze o sprowokowanie powstania chłopskiego przeciwko szlachcie. Wyciągnął on wnioski prowadzące do próby dogadania się z Rosją. Obiecał spacyfikować KP przez pozbawienie manifestacji podłoża, ale za cenę ustępstw. Car przystał na tą propozycję. Przywrócona została Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, na czele której stanął Wielopolski - oświata wróciła w polskie ręce, nie była kierowana bezpośrednio z Petersburga, co zahamowało rusyfikację na pewien czas.

Wielopolski został również szefem Rządu Cywilnego KP czyli zastępcą namiestnika, do którego należało „tylko” wojsko, bezpieczeństwo i policja, resztę pozostawiając margrabiemu.

• Dekret o równouprawnieniu Żydów - w Ks. Warszawskim istniały ograniczenia zamieszkiwania.

• Reforma samorządowa - przywrócił samorząd w miastach, skasowany po 1831.

Wielopolski uważał, że zahamuje to tendencje insurekcyjne, ale okrzyknięty został zdrajcą, nie ufali mu ani Polacy, ani władze w Petersburgu. Ostatnią jego inicjatywą była branka, mająca pozbawić ew. powstańców najbardziej wartościowego elementu. Młodzież uprzedzona o tym ukryła się po lasach i nastąpił wymuszony niejako wybuch postania styczniowego (1863-64). Branka definitywnie przekreśliła nadzieje Wielopolskiego i jego wizerunek w oczach opinii publicznej.

Powstanie styczniowe stworzyło jedyne w swoim rodzaju (aż do II wojny światowej) struktury państwa podziemnego. Szerzej o tym: Kieniewicz S., Zajewski W., Zahorski A., Trzy powstania narodowe

Po klęsce powstania skasowano komisje rządzowe i resztki autonomii, wprowadzono sądownictwo na wzór rosyjski (1876), nastąpiła rusyfikacja szkolnictwa i ciężkie represje wobec powstańców, szczególnie na kresach, gdzie dwory szlacheckie stanowiły prawdziwą ostoję polskości. Znów powrócono do idei wymazania imienia Polski z mapy - byłe KP nazwano Krajem Przywiślańskim (Привислинский Край).

miał liczną rodzinę, wydawał siostry za marszałków, zaś braci czynił królami

Przeciwko nadmiernemu powiększaniu terytorium Księstwa protestowała Rosja, por. J. Skowronek - Książę Józef Poniatowski - przyp. red.

w Saksonii rządził książę mający prawo wyboru cesarza (kurfurst), lecz w uznaniu zasług została podniesiona do rangi królestwa

w powiecie wałeckim [m. Wałcz] było zaledwie 3 szlachciców posesjonatów - szanse wyboru 1:3

młynarz (obok kowala) miał najsilniejszą pozycję na wsi, m.in. sprzedając zboże w czasie głodu na przednówku, co było bardzo dochodowym interesem

koniunktura na wełnę zw. m.in. z zaopatrywaniem wojska - bardziej opłacalna staje się hodowla owiec niż uprawa roli - potrzeba mniej siły roboczej - por. „ogradzanie” w Anglii i wynikła z niego sytuacja [„owce jedzą ludzi”].

w tym woj. krakowskie bez Krakowa, który stał się RP Krakowską - aby nie utrzymywać w ramach jednego państwa dwóch stolic Polski

podobnie przyczynił się Wlk. Ks. Konstanty, szkoląc armię, która była jego oczkiem w głowie - już w czasie walk widząc świetne ataki polskie rwał się na pierwszą linię wołając entuzjastycznie: to moi chłopcy tak biją! to moi chłopcy!

słynna wyprawa 1000 czerwonych koszul Garibaldiego w 1860 r.

rewolucje rzadko wybuchają w okresie najsilniejszego ucisku, częściej zdarzają się w okresie połowicznych reform i rozbudzonych nadziei - por. J. W. Borejsza, Piękny wiek XIX.

nie demonizujmy rusyfikacji po 1831 r. - naprawdę ostre represje i totalna rusyfikacja zacznie się po 1864 - por. W. Pobóg-Malinowski, Najnowsza Historia Polityczna Polski (1864-1945), T. I, rozdz. 1

---