Rzeczpospolita w czasach saskich.
* Unia personalna Polski z Saksonią za panowania Augusta II Mocnego (1697-1733) i Augusta III (1733-1763)
* różnice między Polską a Saksonią
Polska:
- władza króla ograniczona przez magnaterię, liczne przywileje szlacheckie
- upadek aparatu państwowego, kryzys parlamentu - liberum veto
- upadek gospodarczy - zniszczenia wojenne w XVII w.
- upadek miast, polityka antymieszczańska, przewaga katolicyzmu, kontrreformacja, szlachta przeciwna była reformom, występowała przeciwko królowi, spiskowała z obcymi dworami
Saksonia:
- rozkwit gospodarki, - rozwój szlaków handlowych (jarmarki lipskie)
- przemysł metalurgiczny, sukienniczy; produkcja porcelany (Drezno, Miśnia)
- silne mieszczaństwo
- władca dziedziczny, mający lepszą pozycję niż w Polsce
- rozwój nowoczesnego systemu urzędniczego
- religia protestancka; wpływ ideologii oświecenia
- dążenia Sasów do zapewnienia Wettinom pozycji w Europie, przejęcia korony cesarskiej, podboju Inflant, które miały stać się dziedziczną własnością Sasów
- próby wzmocnienia pozycji króla polskiego przez Augusta Mocnego przy pomocy wojska saskiego stacjonującego na ziemiach polskich i z udziałem państw sąsiednich
Wojna północna (1700-1721)
* sojusz Saksonii, Rosji i Danii przeciw Szwecji - Rzeczpospolita oficjalnie do niego nie przystąpiła, ale przez udział Augusta II w wojnie została do niego wciągnięta
* poparcie Anglii i Holandii dla Karola XII, króla Szwecji
* pokonanie przez Szwecję Danii; przerzucenie wojska do Inflant; zwycięstwo nad wojskami rosyjskimi pod Narwą i saskimi pod Rygą (dwukrotnie w 1700 r. i 1701 r.); wkroczenie wojsk szwedzkich w granice Rzeczpospolitej
* klęska wojsk polskich pod Kliszowem (1702 r.); zajęcie przez Szwedów Warszawy, Poznania, Torunia i Krakowa; Sasi opuścili ziemie polskie
* 1704r. - konfederacja warszawska pod wpływem Szwedów powołała Stanisława Leszczyńskiego na króla Polski, a w Sandomierzu (w sojuszu z Rosją) zawiązano konfederacją w obronie Augusta II i przeciw wojskom szwedzkim
* 1704 r. - przedstawiciel sejmu Tomasz Działyński zawarł w Narwie z carem Piotrem I układ, na którego mocy Polska oficjalnie przystąpiła do koalicji antyszwedzkie j, a car zobowiązał się uwzględnić interesy Polski w Inflantach
* 1706 r. traktat w Altranstädt między Saksonią, Karolem XII i Stanisławem Leszczyńskim; August II wycofał się z wojny, zrzekł się tronu polskiego
klęska Szwedów pod Kaliszem
układ Karola XII z hetmanem kozackim Janem Mazepą: ziemie Ukrainy miały być oderwane od Rosji i włączone do Polski
* 1709 r. - zwycięstwo Rosji nad Szwedami pod Połtawą; powrót Augusta II Sasa na tron; podpisał układ o współpracy z Rosją; pobieranie przez wojska saskie kontrybucji na terenie Rzeczypospolitej
* 1711 r. - poparcie Turcji dla Szwecji - walki w Inflantach i na Pomorzu
* pokój w Nystad (1721r.) podpisany przez Rosję i Szwecję: do Rosji wcielono Inflanty, Estonię, Ingrię, Karelię; do Prus - Pomorze Szczecińskie
Reformy „sejmu niemego"
* 1715 r. - konfederacja tarnogrodzka przeciw Augustowi II i jego próbie wprowadzenia absolutyzmu, wzmocnienia władzy oraz skarbu, a także odebrania wpływów szlachcie
* tzw. „sejm niemy" zatwierdził w 1717r. kompromisowy układ między konfederatami a królem przy mediacji cara Piotra l
• unia personalna Polski i Saksonii; wojska saskie miały opuścić teren Rzeczypospolitej; król nie mógł wyjechać z Polski na dłużej; ministrowie sascy nie mogli podejmować decyzji w sprawach polskich, a Polacy w sprawach saskich; królowi nie wolno było rozpoczynać wojny bez zgody sejmu
• powołano stałą 24-tysięczną armię, wyznaczono stały podatek na wojsko (pogłówne w Koronie, podymne na Litwie) i stały budżet w wysokości 10 mln złp, a także ograniczono kompetencje hetmanów oraz sejmików w dziedzinie polityki zagranicznej i skarbowej
Wpływy sąsiadów na losy Polski
* widoczne w czasie wojny północnej
* 1719r. układ między Saksonią, Austrią i Anglią: zobowiązano się utrzymać niezależność Polski
* układ Rosji i Prus w Poczdamie w 1720r.: postanowiono zachować dotychczasowy ustrój Polski
* 1732 r. - traktat Loewenwolda - „trzech czarnych orłów" (Rosji, Prus, Austrii) w sprawie osadzenia własnego kandydata na tronie polskim
* 1733 r. - wybór Stanisława Leszczyńskiego na króla Polski; sprzeciw Rosji i Austrii
wojna o tron pomiędzy Stanisławem Leszczyńskim a Augustem III Wettinem wspieranym przez wojska rosyjskie (1733-1735); ucieczka Leszczyńskiego do Prus
1734r. konfederacja w Dzikowie przeciw Wettinowi i w obronie niezależności; rozbita przez wojska sasko-rosyjskie w 1735 r.
układ wiedeński: Leszczyński zrzekł się korony polskiej (otrzymał Księstwo Lotaryngii od swojego zięcia, Ludwika XV), a August III został królem Polski
1736r. - sejm pacyfikacyjny potwierdził władzę Wettinów w Polsce, umocnił wpływ sąsiadów na sprawy polskie i ogłosił amnestię dla konfederatów dzikowskich
Upadek aparatu państwowego - „Polska nierządem stoi"
„Należałoby życzyć, by Polacy rzetelniej myśleli o interesach swojej ojczyzny, by bardziej niż dotychczas zajmowali się tym, co się dzieje za granicą, i aby bardziej mieli się na baczności wobec dworu wiedeńskiego, Rosji i Prus. Myślą oni wyłącznie o swoich interesach partykularnych..."
(ambasador francuski Antonio Mont/)
* zrywanie sejmów (liberum veto), przekupstwa obcych dworów
* brak armii (Polska miała tylko około 12-tysięczną stałą armię), słabe uzbrojenie i wyszkolenie
* brak skarbu, zły sposób pobierania podatków, afery finansowe - brak nadzoru nad działalnością podskarbich i hetmanów
* upadek gospodarczy - zniszczenia wojenne, upadek folwarków - zmniejszenie eksportu zboża, wzrost wymiaru pańszczyzny; upadek miast, upadek handlu; w czasie wojny północnej Polskę objęła fala głodu i epidemii - klęska demograficzna
* nietolerancja, zabobon, „tumulty" religijne, upadek szkolnictwa będącego w rękach jezuitów
* wzrost znaczenia sąsiadów Polski
* przejęcie władzy przez oligarchią magnacką
* nieudolne rządy królów saskich, uległych wobec sąsiadów
Próby wyjścia z kryzysu
* próby przezwyciężenia kryzysu gospodarczego
przestawianie folwarków na uprawę ziemniaków i rzepaku (na olej), hodowlę, produkcję przędzy wełnianej i lnianej; rozwój gospodarstwa „olenderskiego" - osadnicy przybywali z Holandii, ich gospodarstwa oparte były na płaceniu czynszu, osuszano tereny podmokłe, budowano wiatraki, sprowadzono nową rasę krów (tzw. holenderskie)
ożywienie handlu - targi, jarmarki; zakładanie przez magnaterię manufaktur (np. sukiennicze w Nieświeżu)
przymus propinacyjny (tylko pan miał prawo do wytwarzania i sprzedaży wyrobów alkoholowych)
* Stanisław Dunin Karwicki postulował, by ograniczyć liberum veto, przeprowadzić reformy wojskowe i skarbowe
* projekty reform ustrojowych opracowane przez „Familią" Czartoryskich i Potockich - głosowanie większościowe w sejmie, pozbawienie prawa głosowania szlachty gołoty, likwidacja instrukcji sejmikowych, ograniczenie roli hetmanów i podskarbich
* Stanisław Leszczyński, Głos wolny wolność ubezpieczający - krytyka liberum veto i wolnej elekcji; postulował reformy w armii, zamianę pańszczyzny na czynsz, wolność osobistą dla chłopów, politykę promieszczańską
* Stanisław Konarski, O skutecznym rad sposobie - postulował reformę sejmu, zniesienie liberum veto; reforma szkolnictwa pijarskiego: w 1740 r. założył Collegium Nobilium - „szkoła nie dla szkoły, ale dla życia" - 7-letnia szkoła szlachecka, kształcąca świadomych obywateli
* reformy braci Załuskich - biskupów Andrzeja Stanisława i Józefa Andrzeja: reformy gospodarcze w Zagłębiu Staropolskim; reformy w Akademii Krakowskiej; fundacja biblioteki braci Załuskich (ok. 300 tyś. druków i 10 tyś. rękopisów) dała początek Bibliotece Narodowej w Warszawie
WZROST ZNACZENIA SĄSIADÓW POLSKI NA PRZEŁOMIE XVII l XVIII WIEKU
Rozwój terytorialny Rosji w wyniku zwycięstw w wojnach:
* z Polską - ziemie: czernihowska, siewierska, smoleńska, lewobrzeżna Ukraina i udział w trzech rozbiorach
* z Turcją - Azow, ujście rzek Donu, Dniepru i Bohu oraz Krym
* ze Szwecją - Ingria, Karelia, Estonia, Inflanty (po wojnie północnej i pokoju w Nystad)
Reformy Piotra l Wielkiego (1689-1725)
* na czele państwa stał car z władzą absolutną, powoływał Senat Rządzący (organ doradczy); w 1721 r. car ogłosił się Imperatorem Wszechrosji
* podporządkował Kościół prawosławny władcy,
* imperium podzielił na gubernie i prowincje - stworzył aparat biurokratyczny, opracował tabelę rang, według której awansowali urzędnicy
* zarządził coroczny pobór rekruta do regularnej armii liczącej ok. 330 tyś. żołnierzy, kształcenie oficerów, budowę floty, produkcję armat
* rozwój gospodarczy - manufaktury, handel, eksport, rozwój przemysłu na Uralu i w Karelii
* reformy kulturalno-obyczajowe wprowadzone pod wpływem wielkiego poselstwa, czyli podróży cara po Europie Zachodniej
zachodnie obyczaje i moda, golenie bród
wprowadzono kalendarz juliański, uproszczony alfabet „grażdankę"; ukazała się pierwsza gazeta „Wiadomości"
* rozwój szkolnictwa - w Moskwie powstała szkoła nawigacyjna, a w Petersburgu Akademia Morska i Akademia Nauk; kształcono młodzież za granicą, wprowadzono przymus szkolny dla chłopców szlacheckich; organizowano wyprawy geograficzne (W. Bering); zbudowano obserwatorium astronomiczne
* budowa stolicy - Sankt Petersburg
* tworzenie potęgi imperium kontynuowała w XVIII wieku Katarzyna II nazywana „Semiramidą Północy" (1762-1796)
potwierdziła przywileje szlachty, za co uzyskała poparcie dla swojej polityki
wprowadziła jednolity system zarządzania Imperium
zlikwidowała autonomię Kozaków dońskich i Sicz Zaporoską
stłumiła powstanie chłopskie pod wodzą Pugaczowa (1773-1775)
Rozwój terytorialny państwa prusko-brandenburskiego
* w pokoju westfalskim (1648r.) Brandenburgia uzyskała Pomorze Kołobrzeskie, biskupstwa Minden, Magdeburg i Kamień
* od Polski w traktatach welawsko - bydgoskich (1657 r.) - ziemią lęborsko- -bytowską i suwerenność w Prusach, a także ziemie trzech rozbiorów
* od Szwecji w wojnie północnej - Pomorze Szczecińskie
* od Austrii po zwycięstwach w trzech wojnach śląskich - Śląsk
Królestwo Pruskie
* 1701 r. - Fryderyk I Hohenzollern królem Prus
* rządy absolutne, państwo policyjne, rozbudowa biurokracji i armii, zwłaszcza przez „króla-kaprala" Fryderyka Wilhelma I (1713-1740)
* rozkwit państwa pod rządami Fryderyka II (1740-1786)
* rozkwit gospodarczy - manufaktury, handel
* obowiązek szkolny dla mężczyzn; kodyfikacja prawa; zakaz tortur w śledztwie; podporządkowanie hierarchii kościelnej
Austria
* wielonarodowościowa monarchia habsburska utraciła Śląsk w czasie wojny o sukcesję austriacką za panowania Marii Teresy; zyskała ziemie I i III rozbioru Polski
* w skład monarchii wchodziły: Austria, Styria, Karyntia, Kraina, Tyrol, Czechy, Węgry (z Chorwacją, Słowenią, Słowacją i Siedmiogrodem), Belgia, Mediolan, Neapol, ziemie polskie
* kryzys dynastyczny - cesarz Karol VI ogłosił w 1713 r. sankcję pragmatyczną i uzyskał dla niej gwarancje państw europejskich, które uznały prawo jego córki Marii Teresy do tronu; po śmierci cesarza rozpoczęła się wojna o sukcesję austriacką; do wojny przystąpiły Prusy, dążące do oderwania Śląska
* 1740-1742 - I wojna śląska; klęska Austrii; pokój we Wrocławiu: Śląsk włączono do Prus
* 1744 -1745 - II wojna śląska; w 1748 r. pokojem w Akwizgranie zakończyła się wojna o sukcesję: potwierdzono przynależność Śląska do Prus
* wojna siedmioletnia 1756-1763
pod wpływem rywalizacji w koloniach między Anglią a Francją (Francja liczyła na utrzymanie wpływów w koloniach) doszło w Europie do odwrócenia przymierzy - Francja udzieliła poparcia Austrii, a Anglia Prusom
Fryderyk II zaatakował Saksonię, uderzył na Czechy
Austria opanowała część Śląska; wojska rosyjskie wkroczyły do Prus Wschodnich i do Berlina; Prusy wytrzymały kryzys, a po wycofaniu się Rosji z wojny zawarto w 1763 r. pokój w Hubertsburgu, który potwierdził utratę przez Austrię Śląska
1763r. pokój w Paryżu: Francja utraciła na rzecz Anglii Kanadę i posiadłości na lewym brzegu Missisipi
Absolutyzm oświecony Marii Teresy (1740-1780) i Józefa II (1780-1790)
* absolutyzm oświecony - monarchowie kierujący się rozumem i wiedzą przeprowadzali reformy w państwie, nie pozwalając jednak poddanym na udział w życiu politycznym; rozbudowywali aparat urzędniczy i policyjny, aby jak najlepiej kontrolować społeczeństwo - stąd typ państwa policyjnego: „wszystko dla ludu, nic dzięki ludowi"
* centralizacja państwa; powołano Radę Stanu, która zarządzała państwem; zniesiono cła wewnętrzne
* nastąpił rozwój gospodarczy, wprowadzono cła ochronne oraz zakaz importu towarów luksusowych)
* dokonano kodyfikacji prawa w 1769r.; zniesiono poddaństwo osobiste chłopów w 1781r.
* pobierano stałe podatki na rozbudowaną armię (ok. 140 tyś. żołnierzy); opodatkowano kler i szlachtę podatkiem od dochodu
* józefinizm - regulacje dotyczące Kościołów (tolerancja i wolność wyznania dla innowierców, uprawnienia dla Żydów, likwidacja zakonów, przejęto majątek jezuitów, zniesienie świąt kościelnych, dążenie do ograniczenia niezależności Kościoła od państwa)
5