Zjednoczenie Niemiec

okres 1848-1850 : nie udało się zjednoczyć Niemiec, ale wydawało się tu już tylko kwestią czasu

początek lat '60 : wytwarza się korzystna koniunktura dla ponownej próby zjednoczenia :

• Rosja > dotąd niechętna wzrostowi Prus, teraz zmiana, bo po wojnie krymskiej zawiodła się na Austrii, więc jest za osłabieniem tej ostatniej, nawet kosztem wzrostu potęgi Prus

• Francja > dotąd niechętna wzrostowi Prus, teraz zmiana, bo liczył na korzystne zmiany na Płw.Apenińskim, był wrogi Austrii, a tą zawsze mogą szachować Prusy (choć nie jest chętna zjednoczeniu, to jednak Francja jest „za” silniejszymi Prusami)

• dojrzałość ruchu narodowego w Niemczech (doświadczenia poprzednich lat, Wiosna Ludów)

• silne więzi gospodarcze (m.in. Związek Celny), a także połączenia transport.(kolej)

• Prusy posiadają o wiele lepszą sytuację do zjednoczenia, niż Austria (poparcie szerszych mas, nie są wyizolowane na arenie międzynarodowej, członek Związku Celnego, lepsza gospodarka, silniejsza armia, przewaga narodu niemieckiego i protestantów)

• w Prusach w 1862 władze jako prezes ministrów obejmuje : Otto von Bismarck

Otto von Bismarck:

• zawsze uważał się przede wszystkim za Prusaka, dopiero później za Niemca

• wytrawny, bezwzględny, przewidujący polityk

• siła przed prawem - taka dewiza

• pierwsze 4 lata rządził de facto mając za nic ustawy sejmowe

• wprowadził cenzurę (1863)

• priorytety w polityce : dobro Prus i króla pruskiego, izolacja i osłabienie Austrii, zjednoczenie i powstanie cesarstwa - wyszło jako „skutek uboczny jego polityki”

DANIA - kwestia dominacji nad tzw. „księstwami północnymi”,

tj. Szlezwikiem, Holsztynem i Lauenburgiem

[co się wydarzyło przedtem?]

1850 - Dania zrywa układ z Prusami (Malmö 1848), ale Wlk.Brytania, Rosja i Szwecja pośredniczą w pokoju i wojska pruskie zostają wycofane z „księstw północnych” . Pokój londyński z tego samego roku gwarantuje ówczesne granice Danii.

1852 - podpisany , również w Londynie, protokół o uznaniu dziedziczenia w linii żeńskiej (tak, jak miało to miejsce w Danii), także i w księstwach. Gwarantami tej umow jest Rosja, Francja, Wlk.Brytania, Austria i Prusy.

Geneza rozprawy z Danią:

1863 - bezdzietny król duński Fryderyk VII ogłasza wcielenie Szlezwiku do Danii (chce

zapewnić sukcesję swojemu następcy i szwagrowi Chrystianowi IX). Gdy władzę obejmuje Chrystian IX, w Niemczech wybucha fala patriotycznego uniesienia (domagano uznania się w księstwach władzy innego księcia, księcia Chrystiana Fryderyka Augustenburga, który pochodził z bocznej - ale męskiej! - linii książąt szlezwicko-holsztyńskich).

Sejm Związku Niemieckiego uchwala ekspedycję wojskową (oddziały saskie i hanowerskie), która wkracza do Holsztynu. Cały Związek Niemiecki zwraca uwagę na Austrię, która najwyraźniej się waha z początku (cesarz Franciszek I i minister spraw zagranicznych Rechberg widzą w Niemczech trendy rewolucyjne). Wykorzystuje sytuację Bismarck, który planuje przyłączenie księstw północnych, ale nie może tego uczynić otwarcie, by nie zrazić reszty państw niemieckich. Namawia więc wyłącznie Austrię do interwencji i wojnę z Danią rozpoczynają tylko Prusy i Austria.

Sytuacja międzynarodowa w przededniu wojny z Danią > żaden z sygnatariuszy umów londyńskich nie wystąpi, bo Rosja czuła się bardziej związana z Prusami konwencją Alvenslebena, Francja nie miała zbyt żywotnego interesu, a poza tym była zrażona wobec Wlk.Brytanii, która odmówiła udziału w proponowanym przez Napoleona III kongresie nt. spraw polskich (wszak to po powstaniu styczniowym), a Wlk.Brytania sama nie wystąpi.

Przebieg wojny z Danią (luty-październik 1864):

• wojska prusko-austriackie pod dow. marszałka Wrangla

• zajęcie Szlezwiku

• pokonanie Duńczyków w bitwie pod Düppel

• pruska armia pokazuje swe walory, m.in. użyteczność nowych karabinów iglicowych

• zajęcie całego Płw.Jutlandzkiego

• pokój w Wiedniu (20 października 1864)

• Dania zrzeka się księstw północnych na rzecz Austrii i Prus

• podniesiona próba przeprowadzenia plebiscytu w Szlezwiku (nie zrealizowana teraz…dopiero w 1920 )

Skutki wojny z Danią

Pierwotnie władzę w Szlezwiku i Holsztynie miał objąć książę Augustenburg, ale ten sam się na to nie zgodził, wobec czego powstało kondominium (tj. wspólne rządy austriacko-pruskie).

Prusy zaczynają dokonywać politykę faktów dokonanych, aby uzyskać na własność księstwa.

Austria w końcu godzi się na podział zdobytego od Danii terytorium

• umowa z Gastein (1865) - kompromitacja Austrii w oczach Niemców!!!

• Prusy otrzymują Szlezwik

• Austria otrzymuje Holsztyn

AUSTRIA - rozprawa Prus z najgroźniejszym rywalem na terenie Niemiec

Geneza konfliktu:

narastanie rywalizacji między Prusami a Austrią, cel polityki Bismarcka, sytuacja w księstwach północnych

Sytuacja międzynarodowa w przededniu wojny prusko-austriackiej >

Francja - spotkanie w Biarritz (X.1865), gdzie Bismarck uzyskuje od niej neutralność

Włochy - przymierze wojskowe z Włochami (IV. 1866)

Rosja - ciągła antypatia wobec Austrii, Bismarck nie miał się czego obawiać

„Iska zapalna” - kwestia holsztyńska; Austria na wiosnę 1866 postanawia zwołać parlament holsztyński, aby ten zadecydował o losach swego kraj i zwrócił się do sejmu Związku Niemieckiego we Frankfurcie, by ten obronił prawa ks. Szlezwicko-holsztyńskiego; na to wkraczają do austriackiego Holsztynu wojska pruskie, w obliczu takiej sytuacji rada Związku Niemieckiego ogłasza mobilizację, rozpoczyna się wojna, bo Prusy tylko na to czekały i atakują pierwsze (czerwiec 1866).

Kto czynnie poparł kogo?

„za” Austrią : Bawaria, Hanower, Saksonia, Wirtembergia, Badenia, Hesje (-Kassel, -Darmstadt)

„za” Prusami : 19 państw środkowo- i północnoniemieckich, Włochy

Rozlokowanie sił i dowódcy:

trzy fronty > niemiecki, włoski i austriacki

Rozlokowanie sił pruskich i ich sprzymierzeńców:

Armia Łaby (gen. von Bittenfeld) Łużyce (atak na Saksonię i Czechy)

1 Armia (ks.Fryderyk Karol Pruski) Łużyce (atak na Czechy)

2 Armia (Fryderyk Wilhelm) Śląsk (atak na Czechy)

Armia Menu (siły sprzymierzonych państw) teren Niemiec (wiązanie sił przeciwnika)

oddziały włoskie Italia

Rozlokowanie sił austriackich i ich sprzymierzeńców:

zgrupowanie północne wojska Hanoweru i Hesji

zgrupowanie południowe wojska Bawarii, Wirtembergii, Badenii

zgrupowanie centralne wojska Austrii, Saksonii

wojska we Włoszech północna część Płw. Apenińskiego

dowódca na front austriacki - Ludwik von Benedek

(skierowany z Włoch, gdzie znał lepiej teren, błąd!)

dowódca na front włoski - arcyksiążę Albrecht

(skierowany do Włoch, najlepszy dowódca, ale to w Austrii rozstrzygnęła się wojna, błąd!)

Przebieg wojny prusko-austriackiej (czerwiec-sierpień / październik 1866)

FRONT AUSTRIACKI

• 19 czerwca - Prusy rozpoczynają działania wojenne

• 20 czerwca - Włochy zrywają włosko-austriackie zawieszenie broni

• Armia Łaby zajmuje Saksonię (bez formalnego wypowiedzenia wojny), wojska saskie wycofują się i łączą z austriackimi

• 22 i 23 czerwca - dwie armie pruskie (1 i 2) przekraczają granicę czeską (dopiero teraz wypowiedzenie oficjalnie wojny)

• pierwszy zdecydowany opór - okolice Trautenau

• 3 lipca - bitwa pod Sadową - rozstrzygająca; 261 tys aust. vs. 258 prus., początkowe sukcesy Austrii, Prusy uratowały posiłki 2 Armii, które zdążyły nadejść; droga do Wiednia otwarta

FRONT NIEMIECKI

• początkowe sukcesy wojsk hanowersko-heskich

• powstrzymanie pochodu wojsk Armii Menu, zwycięska dla Hanoweru i Hesji bitwa pod Langensalza

• dotarcie posiłków pruskich do Armii Menu i otoczenie wojsk hanowersko-heskich

• sprzymierzeńcy Austrii w Niemczech kapitulują (noc z 28/29 czerwca)

FRONT WŁOSKI

• 24 czerwca - zwycięska dla Austriaków (arcyksiążę Albrecht) bitwa pod Custozzą (pokonuje dwa razy liczniejszą armię włoską!)

• 20 lipca - zwycięska dla Austrii bitwa morska u wyspy Lissa (admirał Tegetthof pokonuje dwa razy liczniejszą i nowocześniejszą flotę włoską!)

• mimo tego: aby uchronić Wiedeń nakazano wycofać się Austrii z frontu włoskiego i bronić linii Dunaju

• Włosi łatwo opanowują w takiej sytuacji Wenecję aż po rzekę Socza

• niepowodzenie za to akcji Garibaldiego w południowym Tyrolu

w takiej sytuacji Austria zmuszona do rozmów pokojowych (z Włochami i Prusami):

• 26 lipca - preliminaria pokojowe w Nikolsburgu (z Prusami)

• 23 sierpnia - pokój w Pradze (z Prusami)

• Prusy otrzymują : Holsztyn, ks. Nassau, wolne miasto Frankfurt n/Menem, Hanower i Hesję-Kassel

• Austria płaci kontrybucję (40 mld talarów)

• 3 października - pokój w Wiedniu (z Włochami)

• Włochy zyskują Wenecję

do rozmów zasiadły też państwa wspierające Austrię

• sierpień - pokojowe układy bilateralne w Berlinie z Wirtembergią, Badenią, Bawarią, Hesjami i Hanowerem

• kontrybucje

• część z tych państw zostaje wchłoniętych przez Prusy

• akceptacja pruskiego planu reorganizacji Niemiec (Zw. Północnoniemiecki)

• zawarcie tajnego układu „w wypadku wojny wszystkie siły militarne do dyspozycji Hohenzollernów”

Skutki wojny prusko-austriackiej:

Mimo przegranej, Austria straciła mniej, niż mogła, nie została upokorzona. Największa porażka, to upadek moralny Austrii na arenie niemieckiej. W obliczu klęski nastąpiła też reorganizacja Austrii (powstałą monarchia Austro-Węgier). Zdecydowane zwiększenie siły i roli Prus, wielki krok ku zjednoczeniu ziem niemieckich. Ponadto:

Powstaje ZWIĄZEK PÓŁNOCNONIEMIECKI

• utworzony jeszcze w czerwcu 1866

• 19 państw północnych, tj. na północ od Menu

• zwołany sejm konstytucyjny, powołany w drodze wyborów powszechnych i bezpośrednich

• kwiecień 1867 - uchwalenie nowej konstytucji - Związku Północnoniemieckiego

• konstytucja obowiązywała od 1 lipca 1867

• tworzy się właściwe państwo związkowe (a nie związek państw!), gdzie Prusy miały właściwy głos

• władza prawodawcza > rada związkowa i sejm

• władza wykonawcza > kanclerz odpowiedzialny przed prezydentem, tj. królem Prus

• król Prus - prawo absolutnego weta przeciwko wszelkim zmianom konstytucji oraz prawodastwa dot. wojska, marynarki i ceł, jednocześnie głównodowodzący armii, decydował o wojnie i pokoju, władza dziedziczna

Podpisanie z państwami południowoniemieckimi nowej umowy handlowej i celnej (lipiec 1867). Nowym organem nowej organizacji był tzw. „parlament celny”.

LUKSEMBURG - uregulowanie spraw dot. Luksemburga

[Co się wydarzyło wcześniej?]

Wlk.Ks.Luksemburg w unii personalnej z Holandią, od 1815 członek Związku Niemieckiego, po 1866 nie znalazł się w żadnym z trzech (Związek Północnoniemiecki, państwa południowe, cesarstwo austriackie) ośrodków politycznych Niemiec. Siły pruskie tam stacjonujące (weszły tam, aby przeciwdziałać ewentualnej akcji Napoleona III podczas wojny z Austrią) nie opuściły księstwa po pokoju praskim.

1867 - coraz silniejsze naciski Napoleona III na sprawę Luksemburską, żąda od Wilhelma III (król Holandii) odsprzedania księstwa (chce utworzyć np. buforowe państwo z ziem znajdujących się na lewo od Renu); ten z kolei nie robi ruchu bez zgody Prus; Bismarck nie chce jeszcze wykorzystać Luksemburga jako pretekstu przeciw Francji (pretekstu do wojny), zręcznie podsyca nastroje narodowe, wciela się w obrońcę „niemieckiej ziemi”, ostatecznie dochodzi do konferencji i pokojowego rozwiązania problemu.

Konferencja londyńska dot. Luksemburga (Wlk.Brytania, Francja, Rosja, Prusy, Włochy, Austria) - maj 1867

• wycofanie się wojsk pruskich

• pozostanie w unii personalnej z Holandią

• gwarancja nienaruszalności i neutralności księstwa

• Luksemburg pozostaje członkiem Związku Celnego

FRANCJA - wojna francusko-pruska i ostateczne zjednoczenie Niemiec

Geneza konfliktu francusko-pruskiego

ekspansjonistyczna polityka Bismarcka, widzenie w wojnie środka rozwiązującego problemy natury politycznej (zarówno otoczenie wojskowe w Prusach, jak i dwór Napoleona III), tarcia w kwestiach granicznych (poprzedni Luksemburg, tereny nad Renem itd.)

„Iskra zapalna” > kwestia następstwa tronu hiszpańskiego (po obaleniu rządów Izabeli II)

Księciu Leopoldowi Hohenzollern-Sigmaringien (potomek katolickiej gałęzi Hohenzollernów) zaproponowano tron hiszpański; to wywołało protest Francji (nie chciała być osaczona przez Hohenzollernów), całe społeczeństwo francuskie opowiada się za wojną (opozycja podnosi hasło „uległości wobec Bismarcka” jeśli chodzi o rządy Napoleona III, ten musi coś robić, by nie stracić władzy); Berlin postanawia się wycofać z tej propozycji, ale tylko dlatego, że Francję zdaje się miały poprzeć mocarstwa, przede wszystkim Wielka Brytania.

↓

Król pruski Wilhelm I obiecuje ambasadorowi francuskiemu Benedettiemu, że wycofa propozycję (spotkanie w Ems, gdzie król był na urlopie).

↓

Francuzi postanawiają jeszcze bardziej przyprzeć do muru i żądają pisemnego potwierdzenia, że nigdy nie zostanie postawiona żadna kandydatura Hohenzollerna na tron hiszpański.

↓

Taka ostra gra Francuzów budzi z kolei oburzenie innych monarchów europejskich, co zręcznie postanawia wykorzystać Bismarck.

↓

Bismarck kieruje swe wysiłki wobec Wlk.Brytanii, ujawniając, że Francja ma plany wobec Belgii (a to był teren b.wrażliwy dla Wysp Brytyjskich), tak więc udaje mu się Wlk.Brytanię zneutralizować.

↓

dzięki zabezpieczeniu sobie tyłów (Rosja jest propruska, Wlk.Brytania neutralna, Austria za słaba, Włochy nie lubią Francji, bo chodzi o sprawy na Płw.Apenińskim), Bismarck po uprzednich konsultacjach z kołami wojskowymi, preparuje tzw. depeszę emską

Depesza emska (jej opublikowanie zostało uznane za casus belli przez Francję) > depesza została wysłana z otoczenia króla, relacjonowała ona przebieg ostatniej rozmowy Benedettiego z królem pruskim (drugiej rozmowy ambasadora francuskiego, gdzie ten nalegał na pisemną gwarancję), kiedy to król pruski poczuł się urażony i odesłał dyplomatę do Berlina, by tam kontynuować rozmowy. Teoretycznie charakter depeszy mówił o sygnale do odwrotu, ale została ona tak zredagowana, że stanowiła otwartą obrazę dla Francji. Po publikacji Francuzi się burzą, wypowiadają wojnę. Francja połyka haczyk…

Wojna z Francją zjednoczyła razem państwa południowe z państwami Związku Północnoniemieckiego, jednolita postawa społeczeństw niemieckiego.

Bilans sił

FRANCJA : przekonanie o sile armii cesarstwa, tak zafałszowany obraz m.in. reformą armii z 1866, kiedy to nastąpiła reorganizacja armii stałej, rezerwy i gwardii narodowej, powołano wielu specjalistów (inżynierów, architektów), wyposażono w karabiny Chasseptta (2x lepsza donośność niż broń pruska), 567 tys żołnierzy, w armii stałej - 336 tys; ALE problemy z organizacją (mała liczba korpusów w czasie pokoju), problemy z szybką mobilizacją, , konieczność tworzenia dużych jednostek i sztabów w momencie wybuchu wojny, kłopoty z aprowizacją.

PRUSY : zmodernizowane wojsko i marynarka, doświadczone, nowoczesne, militaryzm pruski, sama armia stała Związku Północnoniemieckiego wynosiła 382 tys. ludzi, po pełnej mobilizacji…aż 1,2 mln! Trzy zgrupowania : pod Trewirem (gen. Steinmetz), pod Moguncją (ks.pruski Karol Fryderyk) i pod Landau (kronprinc Fryderyk Wilhelm), reszta w odwodzie i ochrona wybrzeża Morza Północnego.

Przebieg wojny francusko-pruskiej 1870-1871

• 19 lipca - Francja oficjalnie wypowiada wojnę

• ofensywa francuska na Saarbrücken, powstrzymana

• kontrofensywa niemiecka : pierwsze dni sierpnia, odrzucenie aż pod Luneville (gen.francuskiego Mac-Mahona) i pod Metz (marszałka francuskiego Bazaine'a)

• Francuzi zmuszeni do skoncentrowania się na obronie Paryża

• Na wieść o klęskach w Alzacji - bunt prawicowych bonapartystów w Paryżu (władzę przejmuje generał Montauban, hrabia Polikao - dostał ten tytuł za stłumienie powstania chłopów chińskich w 1860)

• Francuzi starają połączyć swe dwie armie pod Metzem (Mac-Mahony ma dojść do Bazaine'a)

• Niemcy prą prostopadle do Renu, szereg potyczek z Bazaine'em

• Bitwy pod Saint-Privat i Gravalotte - ciężkie straty po obu stronach, Bazaine musi wybrać > przedzierać się na zachód czy zamknąć się w twierdzy Metz?

• Bazaine zamyka się w Metz, chce wiązać Prusaków, z początku to mu się udaje

• Mac - Mahony zostaje w swym marszu zepchnięty pod okolice Sedanu, okrążony i tam zmuszony do podjęcia bitwy

• wielka klęska wojsk francuskich pod Sedanem - 80 tys. do niewoli, wielu generałów i sam Napoleon III

• wieść o klęsce radykalizuje poglądy, wybucha szereg republikańskich wystąpień, upada regencja królowej, rządy Polikao, parlament

• powstaje Rząd Obrony Narodowej w Paryżu, próbuje pertraktować, ale z początku nie zgadza się na twarde warunki pokojowe Bismarcka

• opinia publiczna w Europie stara się wyjednać pokój dla Francji (bo to już nie jest wojna obronna Niemiec, a przerodziła się w agresję pruską)

• 27 październik - Bazaine, nieposłuszny republikańskiemu RONowi, poddaje twierdzę z wojskiem

• RON mobilizuje siły 60 tys i rusza na odsiecz Paryża, ale bezskutecznie (sam Gambetta, przywódca RONu…ucieka balonem z Paryża do Tours, gdzie powołuje wojsko )

• liczne walki na terenie Francji, ale nikomu nie udało się odnieść większego zwycięstwa, a także przebić do obleganego Paryża

• z ramienia Francuzów rozejm na 3 miesiące podpisuje minister spraw zagranicznych Favre (Bismarck daje czas, by wyłonić przez parlament „powołany pod okiem okupanta” „legalny rząd”, który zatwierdzi traktaty pokojowe)

• 28 lutego 1871 - zatwierdzenie preleminarii pokojwych

• 10 maja 1871 - pokój we Frankfurcie n/Menem

• cała Alzacja do Niemiec (bez twierdzy Belfort)

• 1/3 Lotaryngii do Niemiec

• potężna kontrybucja (5 mld franków)

• stacjonowanie wojsk pruskich na terenie Francji do czasu spłacenia kontrybucji

Skutki wojny francusko-pruskiej

osłabienie i upokorzenie Francji, nienawiść narodów, wzmocnienie Prus, zjednoczenie Niemiec i powstanie cesarstwa (o tym niżej), wycofany został garnizon francuski z Rzymu, wzmocnieni gospodarcze Niemiec…

jeszcze zanim skończyła się wojna, proklamowano

CESARSTWO NIEMIECKIE

18. stycznia 1871 - sala lustrzana w Wersalu (data nieprzypadkowa - 170 lat temu powstało dokładnie królestwo pruskie!)

• Rzesza Niemiecka : państwo federalne na czele z królem pruskim, noszącym tytuł cesarza niemieckiego

• ustrój państwa narodowego, ale cesarstwo nie dorobiło się właściwego państwom narodowym patosu (brak godła i hymnu uznanego przez cały naród!)

• dawała się odczuć dominacja dawnych Prus, co budziło niechęć innych

• jednocześnie > powstanie cesarstwa był apogeum świetności i dominacji Prus, ale jednocześnie początkiem ich końca (sam Bismarck wahał się, czy tworzyć cesarstwo, sam król pruski nie chciał korony cesarskiej, obaj czuli się przede wszystkim Prusakami, a nie Niemcami)\

• nikt nie przyjął powstania cesarstwa z entuzjazmem (narzucenie woli militarystów), feudałowie czuli, że ulegli wpływom demokracji, liberałowie i lewica uważały to dzieło za połowiczne, tytuł cesarski nie miał wybrzmienia romantycznego, był jakby sztuczny, odgórnie narzucony, konserwatyści katoliccy uznawali to za bluźnierstwo, mieszczaństwo - za ostoję feudalizmu…

• jednak zjednoczenie - stało się faktem (przedtem 33 państwa, teraz 1)

• konstytucja z 16 kwietnia 1871 : ściśle wzorowana na konstytucji Zw. Północnoniemieckiego, przewaga Prus (60% ludności, 64% terenów!)

• Rzesza była federacją 25 państw: 4 królestw, 6 wlk księstw, 12 księstw i 3 wolnych miast

• rządy poszczególnych państw reprezentowane w Radzie Federalnej (Bundesrat)

• Rada Federalna > wyłaniana przez władzę wykonawczą, uprawnienia jednak zbliżone do uprawnień jednej z izb parlamentu, bez zgody Rady Federalnej nie mogła być uchwalona jakakolwiek ustawa (mocne uszczuplenie parlamentaryzmu!)

• daleko posunięty federalizm (prawie cała polityka wew. zależy od danego państwa związkowego), choć Rzesza miała pierwszeństwo nad ustawami poszczególnych państw

• parlament - Reichstag > jeśli chodzi o skarbowość, to decydował raczej o rozchodach, niż dochodach

• cesarz - naczelny dowódca wojsk i główny prowadzący polityki zagranicznej, mianował kanclerza, który był odpowiedni tylko przed nim; za zgodą Rady Federalnej zawierał traktaty, teoretycznie więc jego uprawnienia wcale nie szerokie, w praktyce było inaczej, szczególnie przy późniejszym spadku znaczenia Rady Federalnej, mianował też kanclerza, który był odpowiedzialny tylko przed nim.

• kanclerz - jedyny minister, miał wszystkim kierować, w praktyce było to niemożliwe, więc powstawały pierwsze urzędy (urząd spraw zagranicznych , urząd spraw wewnętrznych), ale faktem pozostało, że wojsko było niezależne od parlamentu i od władz cywilnych w ogóle

• państwa Rzeszy miały prawo utrzymywać stosunki dyplomatyczne z zagranicą, ale nie stosunku konsularne (wyjątek : Bawaria i jej placówki w Austrii, Francji i Stolicy Apostolskiej)

8

---