"Miazga" w pierwotnym zamyśle miała być kolejną próbą literackiego wesela. Andrzejewski w trakcie pracy nad powieścią "Idzie skacząc po górach" zanotował w prowadzonym dzienniku projekt powieści, którą chciał początkowo zatytułować "Delegacja służbowa": "(..) wesele w Jabłonnie, zgubienie delegacji służbowej, wszystkie zjawy pokazują się X-owi, w bocznym saloniku przypadkowo w towarzystwie dygnitarzy"[1]. Powieść miała z założenia przypominać "Wesele" Wyspiańskiego, z tą różnicą, że umieszczone we współczesnych Andrzejewskiemu realiach, ale również mieszająca różne środowiska, konfrontująca ludzi z różnych sfer. Pomysły do powieści zainspirowane były planami Andrzeja Wajdy zekranizowania "Wesela" Wyspiańskiego. Na początku obydwaj panowie mieli podobną wizję widowiska, jednakże reżyser chciał uwspółcześnić adaptację dramatu, przy zachowaniu poezji Wyspiańskiego. Wydawało się, że pisarz akceptuje taki pomysł, ale wkrótce okazało się, że między dwiema wizjami zaczyna powstawać rozdźwięk[2]. Andrzejewski chciał zupełnie uwspółcześnić dramat, nadać mu inny język, optował też za realizacją filmową, a nie inscenizacją teatralną. W efekcie reżyser zrobił film, a pisarz stworzył powieść."Miazga" składa się z w sumie z 3 części, fragmentów "Dziennika" Andrzejewskiego, które otwierają i zamykają powieść, oraz części dodatkowej, jaką jest "Intermedium, czyli Życiorysy Polaków", o tyle intrygującej, że będąc zbiorem biografii bohaterów "Miazgi", opiera się na faktycznych życiorysach pierwowzorów bohaterów. I tak chociażby reżyser Eryk Wanert ma biografię zdecydowanie wzorowaną na życiu Andrzeja Wajdy, Maciek Zaremba łudząco przypomina Zbigniewa Cybulskiego, zaś Antek Raszewski niewątpliwie za pierwowzór miał Antoniego Liberę, który wówczas był wielbicielem pisarza[3]. To, co jednak w "Miazdze" najciekawsze, to odgórne założenie, że ślub, na który zostali zaproszeni aktorzy, pisarze, dygnitarze, że cała przygotowywana od dawna impreza w Jabłonnie... cóż, odbędzie się, ale bez ślubu. W zapowiedzi "Miazgi", jaką można znaleźć w "Twórczości", czytamy komentarz Andrzejewskiego: "Krótko mówiąc: do ślubu Konrada Kellera z Moniką Panek nie dojdzie, przyjęcie weselne w Jabłonnie się nie odbędzie. (...) Myślę, że przyzwoiciej będzie, jeżeli już teraz zaoszczędzę czytelnikom zbędnych złudzeń. Trudno, wesela nie będzie"[4]. A wszystko z powodu bólu zęba i refleksji, jakie wywołał. "Dziennik" jest dość osobisty, Andrzejewski zapisuje w nim swoje literackie męczarnie, aurę za oknem, samopoczucie, wszystko. Sama powieść zaś… Jest dużo ciekawsza. Bohaterowie Andrzejewskiego, choć częściowo nadto pochłonięci przez marazm i stagnację, bywają intrygujący, samotni, ale nieodzowną ich cechą jest właśnie to, że każdy na swój sposób jest interesujący. Poznajemy ich wszystkich na tym weselu bez wesela, na imprezie, która odbywa się po prostu dlatego, że była już przygotowana. Konrad i Monika, niedoszli państwo młodzi, są znudzeni i zblazowani, a ich związek to tak naprawdę uświęcenie ich kariery aktorskiej, niekoniecznie zaś miłość. Główny bohater, Adam Nagórski przez wielu badaczy "Miazgi" traktowany jako alter ego Andrzejewskiego, to smutny pisarz, którego dialog z Fontanną podczas bankietu jest groteskowy i podszyty absurdem, niemniej przedstawia sztywnego dotąd pisarza z dość ciekawej perspektywy, gdy podchmielony wyobraża sobie, że kikut zardzewiałej fontanny odpowiada mu frazami partyjnej mowy. Ksawery Panek jako sarkastyczny cynik potrafi w jednej chwili osądzić całe polskie społeczeństwo, by po chwili porzucić swych słuchaczy, ponieważ nagle dostrzeże w tłumie "obiekt swych fascynacji erotycznych". Można tak o postaciach z "Miazgi" bez końca. Dla współczesnego czytelnika "Miazga" jest powieścią, która może w jakiś sposób zobrazować Polskę i Polaków okresu przełomów, gdy po wydarzeniach marca 1968 naród powoli zaczyna odczuwać swobodę, w tle powieści można odkryć nadal istniejący świat donosów, aresztowań i przepełnionych więzień. To również powieść w powieści o trudach tworzenia, podejmowaniu trudnych wtedy i teraz tematów dotyczących człowieka, jak nieakceptowany przez społeczeństwo homoseksualizm, nietolerancja religijna itp., itd. Trzeba tu także zwrócić uwagę, że wydana w 2002 roku "Miazga" po raz pierwszy została opublikowana w całości, wraz z wszystkimi ważnymi fragmentami, jakie zawierał na jej temat "Dziennik" Andrzejewskiego. Dla tych i z wielu jeszcze innych powodów warto przebrnąć przez ten tak trudny, ale jakże bogaty literacko utwór.
Miazga - Z uwagi na swe powikłane losy utwór zasłużył na miano najbardziej legendarnej powieści powstałej w latach Polski Ludowej. Jerzy Andrzejewski przystąpił do pracy nad Miazgą na początku lat 60., w 1966 r. Ogłosił fragmenty w prasie literackiej, przez kilka kolejnych lat pracował nad ostateczną redakcją, ciągle przesuwając czas akcji powieści (ostatecznie 18-19 kwietnia 1969); wreszcie po jej ukończeniu (1970) książka została przyjęta do druku, lecz po pewnym czasie zwrócono ją autorowi (1972). Ostatecznie ukazała się w kraju poza cenzurą (1979) i za granicą (Londyn 1981), a jej pełne (nie ocenzurowane) krajowe wydanie pojawiło się dopiero w r. 1992. Perypetie wydawnicze i związane z nimi napięcia polityczne niezwykle ożywiły publiczność literacką, która spodziewała się wielkiej epickiej panoramy, bezlitosnych obrachunków i wnikliwej diagnozy współczesności. Oczekiwania te zostały spełnione tylko w niewielkim stopniu. Miazga bowiem to nowoczesny utwór zrywający z tradycyjną techniką powieściową, to tekst świadomie podany do druku w formie brulionowej, nie wykończonej, gromadzący niejednorodne rodzaje wypowiedzi, kwestionujący użyteczność fikcji literackiej. Zagadnienia warsztatowe, czyli historia zmagań pisarza z dziełem i z sobą jako podmiotem twórczym, zostały w niej wysunięte na pierwszy plan.
Andrzejewski w punkcie wyjścia posłużył się schematem fabularnym doskonale znanym m.in. z dramatu Wyspiańskiego: w jednym miejscu i czasie spotykają się liczni bohaterowie (elity intelektualno-artystyczne i polityczne), by uczestniczyć we współczesnym weselu, ponadto między postaciami zgromadzonymi na uroczystości a osobami powszechnie znanymi zachodzą liczne podobieństwa - w ten sposób zawiązuje się utwór z kluczem. W Miazdze w roli nowożeńców występuje dwoje aktorów: wybitny i utytułowany artysta Konrad Keller oraz początkująca aktorka Monika Fanek, córka działacza partyjnego. W powieści Andrzejewskiego ów schemat został podjęty dość przewrotnie: część I (Przygotowanie) traktuje o weselu takim, jakie mogłoby i powinno być, część II (Prolog) opowiada głównie o wieczorze poprzedzającym uroczystości, i wreszcie część III (Non consummatum) powiadamia o przyczynach zerwania narzeczonych oraz o libacji alkoholowej, która odbyła się w pałacu w Jabłonnie, zamiast planowanego wesela. Choć w sposób pośredni, z powieści wyłania się przygnębiający obraz społeczeństwa końca lat 60. (właśnie ten fakt wzbudził zastrzeżenia cenzury). Przedstawieni w utworze artyści i intelektualiści oraz członkowie aparatu partyjnego to postacie zdemoralizowane, cyniczne, ujawniające przede wszystkim skłonności do alkoholu, przygód erotycznych, niewybrednych intryg i plotek. Ów obraz społeczeństwa - mimo że pisarz ogranicza się do sportretowania elit - należałoby powiązać z tytułem powieści. Miazga rzeczywistości (świat w rozkładzie i upadku) jako temat łączy się z zagadnieniami formalnymi. Fabułę powieści uzupełnia i komentuje Dziennik pisarza, informujący o procesie formowania utworu, a także gromadzący komentarze do bieżących wydarzeń politycznych, dokumenty, wypiski z lektur i inne obserwacje. Uwagi warsztatowe Andrzejewskiego zmierzają do wyjaśnienia, dlaczego powstaje „powieść niemożliwa"; pisarz mówi o zaletach i wadach „miazgowatej formy", na oczach czytelników bada, opisując sytuację własnego dzieła, kondycję literatury. W ten sposób sam Andrzejewski Qego pisarskie „ja") staje się najważniejszą postacią Miazgi jako całości tekstowej. Całość ta ma charakter autobiograficzny i autotematyczny jest ramą, w której została umieszczona Miazga-pawieść, czyli historia wesela, którego nie było (negatywne podjęcie motywu). Na szczególną uwagę zasługuje integralny fragment utworu, noszący tytuł Intermedium, czyli Życiorysy Polaków. Jest to zbiór 86 biogramów postaci literackich występujących w powieści w formie uporządkowanej alfabetycznie kartoteki. Pierwotnie przewidziane jako rodzaj brudnopisu-przewodnika (zapisy warsztatowe autora zatroskanego, by samemu nie pogubić się w labiryncie kreowanego z rozmachem dzieła), ostatecznie zostały włączone do książki. Życiorysy... układają się w osobliwą co do kształtu, lecz nader wiarygodną opowieść o powikłanym polskim losie, sięgającą w wypadku niektórych biogramów XIX w. Tworząc te zapisy, a zarazem budując postaci Miazgi, pisarz wzorował się na życiorysach autentycznych postaci, luminarzy świata nauki i kultury. Tak powstał m.in. powieściowy sobowtór Andrzejewskiego, Adam Nagórski. Wzięty pisarz (o wielu cechach i doświadczeniach Jerzego Andrzejewskiego), autor cenionych opowiadań i powieści, m.in. Karolinka, Nagroda Nobla, Ostatnia godzina. Natchnienie świata relacjonujący okoliczności poprzedzające sensacyjne wydarzenie ze świata polityki i kultury - ślub, który w dniu 19 kwietnia 1969 roku mają wziąć; sławny i ceniony aktor teatralny i filmowy Konrad Keller i początkująca aktoreczka, córka politycznego prominenta PRL-u, Monika Panek. Nagórski jest świadkiem pana młodego (Keller jest jego bratem ciotecznym), zaś świadkiem panny młodej jest Eryk Wanert, reżyser filmowy i teatralny. Podczas kolejnych towarzyskich etapów tego wydarzenia (np. koktajl u rodziców panny młodej lub obiadu NagórsJkiego) pisarz styka się z rozmaitymi ludźmi z PRL-owskiego establishmentu w mieszanym partyjno-artystycznym. towarzystwie, na styku polityki i sztuki, w atmosferze pospiesznego „załatwiania ważnych spraw", kumoterskich protekcji i żałosnych „zabiegów dyplomatycznych". Te spotkania uruchamiają wspomnienia sięgające czasem paru dni wstecz, a niekiedy aż czasów międzywojennych i historii jego rodziny. Nagórski ma obecnie sześćdziesiąt lat, jest synem słynnej aktorki z warszawskich „Rozmaitości" Marii ICellerowny, zwanej poufale przez wielbicieli „Kellerką", i warszawskiego adwokata Ignacego Nagórskiego. Po śmierci ojca ojczymem Adama został pułkownik Grzegorz Abgar-Sottan, bohater legionowy i człowiek postawiony wysoko w hierarchii Polski międzywojennej. Dzisiejszy pisarz studiował architekturę na Politechnice i filozofię na Uniwersytecie warszawskim, ożenił się z Alicją Wanert i dość szybko rozwiódł, debiutował w roku 1934 tomem opowiadań, został wyróżniony Nagrodą Młodych PAL za powieść Pragnienia. Wydarzenia z dwudziestolecia i twarze z tamtego czasu nieustannie nakładają się we wspomnieniach Nagórskiego na dzisiejszy wygląd tych ludzi: staruszki-matki, kiedyś przyciągającej spojrzenia męskie, obrosłych w oznaki posiadania i władzy dawnych idealistów, cynicznych „inżynierów dusz", marzących kiedyś jedynie o wielkiej sztuce. Przenosząc się z miejsca na miejsce: z eleganckich mieszkań establishmentu do Filharmonii na koncert, z Filharmonii do hotelu „Europejskiego" na bankiet dla uczczenia przyjazdu z zagranicy słynnej śpiewaczki itp., Nagórski obserwuje fałsz i zepsucie świata, grę pozorów i ludzkich ambicji, nadęcie i cynizm PRL-u i kabotyństwo ludzi sztuki. Całe to oczekiwanie na wydarzenie sezonu i sensację towarzyską kończy się żałosnym fiaskiem: ślub zostaje odwołany, nie dochodzi także do wystawnego przyjęcia.
„MIAZGA” - JERZY ANDRZEJEWSKI |
1