Stanisław NARUSZEWICZ Doktryna społeczno-polityczna CDU w latach 1945-1953 BIAŁYSTOK 1992

2. Działalność polityczna Adenauera m pierwszych miesiącach po zakończeniu II wojny światowej

Powrót Adenauera na areną polityczną po II wojnie światowej rozpoczął się ponownie w Kolonii. Po zajęciu miasta w marcu 1945 roku przez wojska ame­rykańskie zasiadł on ponownie w nadreńskiej metropolii jako nadburmistrz . Do końca lipca 1945 roku Adenauer zachowywał się z rezerwą wobec prób pozy­skania go jako znanego polityka dla młodej partii. W tym czasie uznawał za przedwczesne utworzenie partii chadeckiej. Eksponowane stanowisko zmuszała go do przestrzegania zakazu władz okupacyjnych odnośnie do tworzenia partii politycznych. Nie był jeszcze przekonany, czy w przyszłości nie odrodzi się działająca wcześniej partia Centrum. Posiadał również zastrzeżenia wobec przewodniczącego reńskiej partii Schweringa i kursu chrześcijańskiego socja-

80

lizmu. Dlatego też uważał, że najrozsądniej będzie zaczekać do unormowania się sytuacji, a następnie wykorzystać swój autorytet w działalności poli­tycznej

O zaangażowaniu się nadburmistrza Kolonii w tworzenie nowej partii chadeckiej możemy mówić od 10 lipca 1945 roku. Świadczą o tym jego prywatne

39

i oficjalne oświadczenia. Ostateczne przystąpienie Adenauera do CDU na­stąpiło 31 sierpnia tegoż roku, w czym duży udział mieli dwaj członkowie diisseldorfskiego okręgu CDU - Karl Arnold i Walter Hensel . Włączenie się nadburmistrza do działania w CDU wiązało się z zapewnieniem tych ostatnich, ze nadburmistrz znajdzie miejsce w zarządzie krajowym, który miał być wybra­ny w najbliższych dniach.

O aktywności partyjno-politycznej Adenauera między 2 września a 6 paź­dziernika dysponujemy jedynie informacją dotyczącą jego udziału w spotkaniu polityków CDU i SPD w Bad Godesberg (30.9.1945), które odbyło się z inicja­tywy Carla Severinga. Adenauer zabrał tam dwukrotnie głos. Najpierw podzie­lił pogląd Severinga o potrzebie tego rodzaju spotkań, a następnie poparł wniosek Hansa Bocklera o konieczności karania urzędników NSOAP

Tydzień później Adenauer został usunięty przez władze brytyjskie ze stanowiska nadburmistrza „2 powodu nieudolności" oraz za zabronioną działal­ność polityczna, . Wiązał się z tym także zakaz działalności partyjno-poli-tycznej. Deszcze tego samego dnia Adenauer napisał lakonicznie do kolońskie-ga przewodniczącego CDU Schweringa: „Władze okupacyjne zabroniły mi wszel­kiej działalności politycznej. W związku z tym występuję z zarządu krajowego.

Zakaz ten ograniczany został pięć dni później do obszaru okręgu kolońskiego, a 13 grudnia został uchylony. Tegoż dnia Adenauer otrzymał pisemne oświadczenie władz okupacyjnych, że mógłby wziąć udział 14-16 grudnia 1945 r.

81

w spotkaniu w Bad Godesberg, a przedstawiciel władz okupacyjnych prosił go nawet osobiście, by oficjalnie tara wystąpił.

Z początkiem 1946 roku rozpoczęła się błyskawiczna kariera partyjna Adenauera:

— 8 stycznia 1946 roku w Diisseldorfie wybór na członka komitetu strefowego CDU;

— 21 stycznia 194(1 roku w Dusseldarfie wybór do zarządu krajowego CDU, któ­rego mandat AOenauer musiał złożyć 6 października 19ft5 roku;

— 22 stycznia 1946 roku w Herford wybdr na przewodniczącego komitetu strefo­wego i na tymczasowego przewodniczącego CDU strefy brytyjskiej;

— 5 iLtego 1946 raku w Krefeld-Uerdningen wybór na przewodniczącego CDU kra­ju reńskiego;

— l marca 1946 roku w Neheim-Husten wybór na przewodniczącego CDU strefy brytyjskiej.

W piśmie z 6 stycznia 1946 roku do siedmiu członków reńskiego zarządu krajowsno Adenauer przedstawił warunki zgłos?enia swojej kandydatury. Wy­raził się w nim krytycznie c dotychczasowej pracy organizacji partyjnej. Za znamienne należy uznać, że adresatami pisma było czterech związkowców: Al-bers, Arnold, Rott i Strunk. Stanowiło to potwierdzenie, iż związkowcy nale­żeli do najlepiej zorganizowanej i najbardziej aktywnej grupy w CDU. Tylko poprzez ttś grupę ftćenauer mógi wznieść się na kierownicze stanowisko w par­tii . Za kandydaturą Adenauera wstawili się przede wszystkim ^Ibers i Ar­nold.

Na pierwszym zjeździe komisji CDU strefy brytyjskiej (22-23 stycznia I94ó rokj) w Herford Adenauer objął przewodnictwo (najpierw jako przewodni­czący z racji wieku - Tiia} 70 lat), które utrzymał aż do rozwiązania komisji w roku 1949. Na zjeździe ooszio do ostrych sporów między zwolennikami i prze-ciwni^ami Adenauera. W celu zapobieżenia ewentualnemu zwycięstwu Adenauera

82

z Berlina przyjechał Hcrmes w towarzystwie Heinncha Vocklera. Berlinczycy odjechali jednak przed czasem, ponieważ ze względu na to, że obaj nie byli

osiedleni w brytyjskiej strefie, wyrażono zgodę na ich udział w zjeździe

. 48/

copiero po wyborze przewooniczacegc

Pomiiiio wielu kontrowersji wybrsno Adenauera na tymczasowego przewodni­czącego. Deputowany Kannengiesser mówił wprost, że Adenauer stojący „na pra­wo" nie jest „właściwą osobą" i dlatego stanowi „jedynie balast" . Obok zarzutów personalnych v,-ażnym punKtem porządKu dziennego było przyjęcie wnio­sku, że „komisja streiowa po wyborze zarządu powinna funkcjonować jako kie­rownictwo partyjne całej strefy, mające autorytet wobec poszczególnych kie­rownictw krajowych" . Po wyborze na przewodniczaego CDU Nadrenii 5 lute­go 1946 roku i ostatecznym wyborze na przewodniczącego COU strefy brytyj­skiej (na kolejnym zjeździe od 2ft lutego do l marca 1946 roku) Adenauer zaj-:i)owa! pozycją równą stanowisk'..: Kaisera v; sowieckiej strefie okupacyjnej.

Także r,a spotkaniu w Krefeld-Uerdningen doszło do ostr/ch sporów mię­dzy zwolennikami Adenauera i Schweringa, który do chwili wyborów był pewny swego zwycięstwa. W dzień po swojej porażce (Adenauer zwyciężył stosunkiem głosów 24 do 8) Schwering pisał do Albersa (który wraz z 0. Schmidtem zo-siał wybrany na zastępcę przewodniczącego), między innymi: „Wczoraj był czarny dzień dla chrześcijańskiego ludu pracującego, a zwycięstwa reakcji na całej linii. Wybór Schnidta, którego poprzednie grzechy Pan Adenauer uro­czyście usprawiedliwił, był ostrzeżeniem dla wszystkich, którzy potrafią my­śleć" . Wuppertalski adwokat na posiedzeniu zarządu krajowego 21 stycznia opowiadał się za ponownym wyborem Scbweringa, ale już 5 lutego głosował za Adenaurem. „Najboleśniejsze jest to - tak dalej pisał Schwering w swoim li­ście - że (Schmidt - przyp. S.N.) porzucił chrześcijański lud pracujący,dla którego ja tak wiele indywidualnych i materialnych otiar poniosłem. (...) Mimo wszystko pozostaję wierny chrześcijańskiemu ludowi pracującemu i z nim

83

związany. Mam nadzieję, ze bertę mógł go bronić w pełni skutecznie w opo­zycji"

Schwering, pomimo doznanej porażki, umiał trafnie prognozować programo-wo-polityczną zmianę kierunku partii. Związkowcy na czele z Albersern, nie przeczuwali jeszcze konserwatywnago stanowiska Adenauera. Kilka dni przed rozpoczęciem błyskawicznej kariery Adenauera Albers napisał do Kaisera: „Adenauer po swojej rehabilitacji przez Anglików będzie musiał być znowu bardziej wykorzystany, a ja przejmę stanowisko drugiego przewodnicząego.Jak to bywa w nowej partii nie została jeszcze stworzona harmonijna współpraca. (...) Ale z pewnością będzie lepiej. Albers w swoim liście dawał wyraz nadziei, iż stare, mieszczańskie pojęcia nie znajdą się w programie partii. Była tn błędna ocena, ponieważ już w tym czasie nie tylko wuppertalscy członkowie CDU ujawniali pośrednio swoje liberalno-konserwatywne zasady, lecz także Adenauer precyzował w sposób wyraźnie konserwatywny swoje kon­cepcje.

(l ile chrześcijańscy socjaliści zdecydowanie mówili o końcu epfiki mieszczańskiej, to dla Adenauera, również wtedy, gdy przejawiał swoją pow­ściągliwość cd do akceptacji liberalnego ładu gospodarczego i społecznego, mieszczaństwo stanowiło „antropologiczna, podstawę" '. W porównaniu do wie­lu chrześcijańskich socjalistów postawa Adenauera była bardziej elastyczna, przez co, nie trzymając się dogmatycznych pozycji, był zdolniejszy do kom­promisów. Nie należy jednak tego mylić z brakiem jakichkolwiek zasad. Adę-nauer posiadał pewną gamę przekonań zasadniczych, których nie poddawał w wątpliwość. Do najistotniejszych należała zasada wolności jednostki, któ­ra miała inspirować życie społeczne i gospodarcze, odbudowę państwa, kulturę i stosunki międzyludzkie . Z tej wywodzącej się z Zachodu, maksymy wolno­ści jednostki wyciągał Adenauec bezpośrednie wnioski dla prograrou gospodac-

84

czego, jak np. możliwie największa decentralizacja planowania i kierowania gospodarką, którą rozumiał jako „indywidualistyczno-liberalne zjawisko"⁵⁶'.

Wywodzące się z personalizmu polityczne koncepcje Adenauera miały o wiele więcej wspólnego z koncepcjami protestantów niż z ideami, zoriento­wanymi na walberberską teorię dobra ogółu katolickich związkowców. Liberał-no-mieszczańskie przekonania i dalekowzroczna polityka nigdy nie pozwalały Adenauercwi myśleć o socjalistycznym charakterze Unii. 21 sierpnia 1945 roku przyszły kanclerza RFN pisał do monachijskiego nadburmistrza Karla Scharnag-la: „można eksponować społeczne reformy i społeczną pracę, ale nigdy socja-

lizm

„57/

3. Polemika wokół programu z Heheim-Hflsteri (l marca 1946 rok)

Naszkicowanie politycznej sylwetki Adenajera pozwoli odpowiedzieć na pytanie, dlaczego nowy przewodniczący CDU strefy brytyjskiej zamierzał w miarę szybko i zdecydowanie opracować nowy program partii. Powyższa po­trzeba znajdowała poparcie w nowo utworzonym organie partyjnym - komisji strefowej. Wraz z jej powołaniem według Adenauera, rozpoczęła swoją działal­ność „właściwa partia", zaś poprzednie miesiące oznaczały jedynie jej wstęp­ną fazę rozwoju, której programowe bjęcia były „niejasne i przestarzałe". Adenauer uważał, iż dopiero jego włączenie się w nurt pracy organizacyjno-

-programowej spowoduje, ze tworząca się partia będzie nogła umocnić lezące

5B/

u jej podstaw idee i rozwijać jasno zarysowane tezy programowe

Adenauer pragnął opracować jasny, przejrzysty manifest. Początkowo stwarzał wrażenie, że cnodzi mu tylko o poprawione, nowe wycanie „walberber-skiego programu" i zaakcentowanie ważncści włgsnej pozycji. Sugerować mogła

85

2 uzgodnień w Bad Sodesberg. W sześciu punktach pierwszego rozdziału pod­kreślano chrześcijańskie maksymy, mówiące o niezbywalnych prawach jednost­ki. „Zasady chrześcijańskiej etyki i kultury oraz rzeczywista demokracja powinny wypełniać życie w państwie. Godność i niezbywalne prawa jednostki wyznaczają granicę władzy państwa. (...) Uznaje się podstawowe znaczenie rodziny dla narodu i państwa" .

Podobnie nie było większych problemów z zapisami rozdziału trzeciego. ,,Konieczny jest powrót do podstaw chrzęścijańsko-zachodniej kultury, której

jądrem jest godność i wartość każdego człowieka, a także zapewnienie udzia-

69/

łu w kulturalnych dobrach całemu narodowi . Nie budziło zastrzeżeń sfor­mułowanie punktu dotyczącego zagadnień szkolnictwa. Rodzicom powierzono de­cyzję w sprawie wyboru szkół wyznaniowych. „Szczególnie wyrażamy troskę o szkołę i wychowanie. Pożądane jest stworzenie możliwości szybszego rozwoju dla uzdolnionych ponad przeciętność. Światopoglądowe kształtowanie szkoły uzależnione powinno być od woli uprawnionych do tego rodziców"

Najwięcej sporów i kontrowersji wywoływał rozdział drugi - £ycie gospo­darcze i społeczne. Był on najobszerniejszy, bowiem zawierał dziesięć punk­tów. Konsekwencją przezwyciężenia silnych tendencji uspołeczniania było u-mieszczenie w nim elementów zapowiadających wprowadzenie gospodarki rynko­wej z uwzględnieniem uwarunkowań społecznych '. Takie określenie nie od­zwierciedla w pełni istoty programu. Trafniejsze byłoby spostrzeżenie, że przeciwnikom uspołeczniania udało się „swoimi argumentami przekonać oponen­tów, iż stawiany cel kontroli sił gospodarczych i politycznych w wielkim

przemyśle może być wcześniej osiągnięty poprzez ustawodawstwo współdecydo-

72/

wania niż przez uspołecznienie" . Odpowiedni zapis wyrażający powyższą

myśl ujęty został w punkcie A.II,2: „Podstawą przebudowy całej gospodarki jes- uznanie praw jednostki. Z niego wynika konieczność stworzenia ustawo­dawstwa socjalnego, które zobowiąże równouprawnionych pracobiorców i oraco-

88

dawców do działalności i odpowiedzialności zgodnej z prawem. Dzięki temu za-oanuje nowy ład w gospodacce i społeczeństwie, sprawiedliwy podział dochodu narodowego, a najważniejsze, że zostanie przezwyciężony duch walki kła -sowej"

Zapis odnoszący się go uspołecznienia znalazł się w punkcie A.II.7.: „Wysuwany przez wielu problem uspołecznienia części gospodarki jest obecnie nieaktualny, bowiem gospodarka niemiecka Fiie jest wolna. Przy jej później­szym usamodzielnieniu powinny zadecydować o tym gospodarcze i polityczne po-

74/

p,lądy uwzględniające dobro ogółu" . Znalazło się jednak odstępstwo od tej

zasady. W punkcie A.II.8 czytamy: „Węgiel jest strategicznym surowcem dla całej gospodarki niemieckiej. Popieramy uspołecznienie górnictwa" Mimu zapisu dotyczącego uspołecznienia kopalń węgla, tendencja była jednoznaczna - jak najdalej odsunąć niebezpieczne elementy socjalistyczne; działać w kie­runku stopniowego wprowadzania czynników stanowiących kontrole, polityczną sił gospodarczych. Decydującą rolę w planowaniu L kierowaniu gospodarką przy­pisywano państwu. Obowiązujące w ekonomii zasady rynku, podaży i popytu oraz samoodpowiedzialności były jeszcze sprawą odległą.

Część druga programu z Neheim-Husten, „Naglące zadania pierwszego okre­su odbudowy", składała się również z trzech rozdziałów. W pierwszym, zatytu­łowanym „Ponowna odbudowa państwa", składającym się l pięciu punktów, szcze­gólną uwagę zwrócono na jedność i formę przyszłego państwa, „3edność Rzeszy musi pozostać zachowana. Niemcy powinny stać się państwem demokratycznym i federalnym' . Następnie wskazano na knniecznońć ukarania nazistów za po­pełnione zbrodnie i przestępstwa.

"Ponowna odbudowa gospodarki" to rozdział drugi. W dziesięciu punktach ujęta została nie tylko potrzeba restauracji niemieckiego przemysłu,ale tak­że konieczność tworzenia nowych miejsc pracy, ze szczególnym uwzględnieniem

89

uchodźców i powracających 7 wojny żołnierzy. W rozdziale trzecim, „Ponnwna odbudowa kultury", podobnie jak w części pierwszej programu, przyjęto jako właściwe oparcie wszelkiej działalności w tym zakresie o wzorce chrześcijań­skiego Zachodu.

W końcowej części programu viyrazony został „Stosunek do innych krajów". „Mimo zbrodni narodowego socjalizmu naród niemiecki ma prawo do lego, aay był oceniany nie tylko według tej epaki swojej historii. W początkowym oKrr:-sie polityka zagraniczna będzie mogła być prowadzana przez Niemcy tylko w o-graniczonym zakresie. Jej celem winno być równouprawnione uczestnictwo w po­kojowej współpracy narodów, w integrowaniu się państw. Zobowiązania wobec innych krajów, ktćre nałoży przegrana wojna ng Niemcy, muszą być tak wymie­rzone, by Niemcy mogły im sprostać. Także pokonany ma prawo do życia i pra­cy. Skrajna bieda i brak nadziei stanowią największe przeszkodę dla pokojo­wego rozwoju. Także zwycięzca, aosiadajacy władzę, ma, zgodnie z ludzkim i boskim prawem, obowiązki wobec zwyciężonego"

Program ogłoszony w Neheim-Husten posiadał wiele luk. Brak w nim było szczegółowych rozwiązań, nie precyzował podstawowych zobowiązań politycz­nych. Jego wartość polegała przede wszystkim na tym, że był to dokument

7H/

jednoczenia się partii w brytyjskiej strefie okupacyjnej Niemiec . 3ego

zaletą było wykazanie wyraźnych różnic programowych w stosunku do socjalde­mokracji. Szczególnie ten element programu podkreślił Adenauer w swoim wy­stąpieniu 24 marca 1946 roku w Uniwersytecie Kolońskim. Przedstawił wówczas myśli akceptowane przez wielu członków CDU, które dotychczas nie były publi­cznie wypowiadane ze względu na spory frakcyjne w partii. W jego przemówie­niu chrześcijańskie zasady zostały sformułowane z taką dokładnością,że każ­dy mógł zauważyć różnice dzielące obie partie. „SPD określa socjalizm jako swój pogl^:. na świat, my chrześcijaństwo C..-). Naszym celem jest wolność i szacunek dla jednostki, a nie reprezentowanie interesów klasy, czy klas.

90

W naszym programie można zauważyć restrauracje. ideologii liberalnej, która

79/

w znacznej części jest zgodna z chrześcijańskimi prawami natury'

W polityce gospodarczej i społecznej następowało zbliżenie miedzy frak­cją związkową CDU a SPD. Adenauer natomiast akcentował rbżnice. Był zdania, że domaganie się „rozsądnego planowania i kierowania gospodarka należy zmie­nić na źgdsnie jak najszybszego ukonstytuowania się ciał samorządowych, w których i^jcodawcy i pracobiorcy, a także zainteresowani konsumenci, będą równouprawnieni. Udział pracobiorców w kierowaniu i odpowiedzialności - i to

nie tylko w ramach ogólnych ciał samorządowych, lecz także w dużych anonimo-

Rfl/

wych spółkach kapitałowych - winien być zapewniony" . Stanowiło to prze­ciwstawienie się koncepcji państwowej inicjatywy i odpowiedziałalności re­prezentowanej przez SPD. Podstawą tego stanowiska było przekonanie, że bu­dowa ładu gospodarczego winna być sprawą społecznych partnerów, a nie narzu­cania państwowych dyspozycji.

Kwestia własności prywatnej to kolejny punkt dzielący CDU od SPD. „Moż­liwość nabywania własności przez jak najszersze kręgi społeczeństwa zalecana jest nie tylko ze społecznych, ale i politycznych względów.Umiarkowana włas­ność" możliwie największej liczby osób jest podstawową gwarancją demokracji

Oj /

w państwie". Podczas gdy chrześcijański ruch robotników w CDU, zwany tak­że frakcją związkową, widział „robotniczą, a nie mieszczańską społeczność

po/

jako podstawę nadchodzącego porządu w Niemczech" ', to partia jako całość obrała kurs na mieszczeńskie warstwy średnie. „CDU opowiada się przeciwko dużym monopolom. Określa się jako protektor i ostoja przedsiębiorczości; przeciwna jest tendencjom wywłaszczania w najostrzejszej formie, jednocześ­nie dcmaga się dla dużej grupy pracobiorców udziału w zysku i współudziału

przy podejmowaniu decyzji w przyszłych gremiach wewnątrzzakładowych i w skali gospodarki narodowej¹' .

91

Oprócz sporów w CDU dotyczących założeń społeczno-politycznych programu występowało także różne rozumienie wielu pojęć. Początkowa wspólna podstawa chrześcijańskiej odnowy państwa i społeczeństwa opierała się na teoretycznej bazie chrześcijańskiego socjalizmu, Warz z upływem czasu narastały różnice w interpretowaniu go wewnątrz partii przez różne frakcje. Zarysowująca się już w Neheim-Hiisten dysharmonia w problemach społeczno-gospodarczych w na­stępnych miesiącach potęgowała się coraz bardziej- CDU groziła możliwość rozbicia partii. Tym, czego najbardziej brakowało pierwszemu programowi CDU strefy brytyjskiej (z l marca 1946 r.) było to, iż nie akceptowali go wszy­scy członkowie partii. Już jego ogłoszenie wywołało wiele sprzeciwów. 0. Schmidt podważał zarówno treść projektu, jak i sposób jego wypracowania. Wyrażał on pogląd, te zanim kcmisja strefowa przyjmie program, winien on być zaakceptowany przez partię krajową. Nie aprobował też pominięcia we wstępie takich słów, jak: „Bóg jest panem i sędzią histerii". Pojęcie„cnrze-ścijański" w adenauerowskim projekcie zostało pozbawione swojego sensu, po­nieważ treść programu nawiązywała jedynie werbalnie do chrześcijańskiej ety­ki jako źródła. Jądrem krytyki wuppertalskich protestantów były różnice w rozumieniu stosunku wiary do polityki. Słowo „chrześcijańska" w nazwie partii rozumiane było przez nich jako „polityka z wiary" .

Jeszcze bardziej negatywnie niż przez protestantów z Wuppertalu przyj.,

g c /

ty został program przez chrześcijańskich socjalistów . Wiążącym dla nich dokumentem partyjnym pozostawały „Wytyczne Kolońskie". Mi^o wielu starań przewodniczącego CDU strefy brytyjskiej o potwierdzenie mocy obowiązującej nowego programu i mimo jego prób odwoływania się. do źródeł chrześcijańskiej etyki, nzwigzkowcy" zajęli nieustępliwe stanowisko, co do własnej, wcześniej wytyczonej drogi.

92

Wiosną 1946 roku Kaisar mógł po raz pierwszy opuścić Błasr;i strefę

i złożyć zapowiadaną wcześniej wizytę na zachodzie Niemiec. 31 marca wygło-

86/

sił przemówienie na wiecu CDU w Essen . Domagał się w nim przystąpienia do

zdecydowanej budowy nowego ładu w ujęciu chrześcijańskiego socjalizmu. Mówił, między innymi: „Należy wyjść od postanowionej woli odnowy, która zainicjowa­na została w .1920 roku w przemówieniu Stegerwalda w tym właśnie mieście". Następnie wezwał Unię, by stała się nosicielem pochodni chrześcijańskiego socjalizmu. W zakończeniu zaś powiedział: „Ponieważ kapitalistyczny porządek gospodarczy zmierza ku upadkowi, -jego miejsce musi zająć nowy ład społeczno--gospodsrczy. (...) Chrześcijańscy socjaliści uważają., że stanowią jedną całość z robotnikami popierającymi program socjaldemokratów" .

W obozie wuppertalskiej CDU przemówienie Kaisera wywołało duży rezonans.

Jako pierwszy wyraził swe niezadowolenie Schmidt . Sprzeciwił się on też zgcdzie Arnolda, Albersa i innych związkowców na podporządkowanie się auto­rytetowi Kaisera. Klaus Brauća, działacz wuppertalskiej CDU, pisał w swoim liście do Adenauera, między innymi: „Ci panowie myślą, że jedynie oni repre­zentują interesy pracobiorców w CDU i w imieniu CDU. W szczególności muszę walczyć o to, by programy wywodzące się z szeregów związkowców nje były uwa­żane za programy CDU. (...) SPD w Nadrenii ogłosiła już, że miedzy nią a chrześcijańskimi związkowcami nie ma żadnych różnic w ich poglądach. Chrze­ścijański socjalizm Kaisera jest w rzeczywistości chrześcijańskim cadykali-

Pierwsze oficjalne zajęcie stanowiska przez Adenauera przeciwko chrze-

ścijańskiemu socjalizmowi nastąpiło wkrótce po przemówieniu Kaisera w Es-

9n/

sen . 3 kwietnia 1946 roku Adenauer zorganizował w Stuttgarcie naradę sze-

fów krajowych CDU strefy amerykańskiej i brytyjskiej. Mimo pobytu Kaisera na zachodzie Niemiec, nie zastał on na to spotkanie zaproszony. Adenauer spo­rządził notatkę ze stuttgarckich rozmów i przekazał ja, Kaiserowi 6 kwietnia

93

w czasie jego pobytu w Rhondori. Zawierała ona, między innymi, następujące sformułowania: „Wszyscy obecni na spotkaniu byli zgodni, iż siedziba przy­szłego kierownictwa partyjnego nie może znajdować się w Berlinie, ani w żad­nym innym me^scu sowieckiej strefy. (...) Zostałem poproszony, aby przeka­zać Panu Jakobowi Kar:erowi, że obtcru nie mogli zgodzić się z wieloma zda­niami, ktors Pan Kaiser wypowiada odnośnie do programu w czasie oficjalnych przemówień, a także z zawartymi w wydanym przez berlińskie kierownictwo CDU materiale. Przede wszystkim nie do przyjęcia są następujące tezy:

— na niemieckiej ziemi, w szczególności w Berlinie, musi nastąpić synteza Wschodu z Zachodem;

— epoka mieszczańska skończyła się;

91/

— manifest komunistyczny był wielkim dziełem"

W dwa miesiące później na zjeździe CDU w Neuenkirchen (26-28 czerwca 1946 r.) Adenauer potwierdził swoje negatywne stanowisko wobec chrześcijań­skiego socjalizmu. „Słowem socjalizm zyskujemy pięciu ludzi, a dwudziestu tracimy. W dzisiejszych czasach mówić w Niemczech o socjalizmie; jest niedo­rzecznością. Mamy już w Niemczech taki socjalizm, że ani jednego guzika do spodni ani jednej igły nie można wyprodukować i sprzedać bez zezwolenia al-

iantów"^92/.

W celu przezwyciężenia wydających się nie do pokonania rozbieżności o-

kręg CDU Nadcenii-Westfalii powołał w kwietniu 1946 roku specjalną komisję

93/

do wyjaśnienia spornych kwestii . W skład komisji weszli w równej liczbie

przedstawiciele zwalczających się frakcji. Konfrontacja miała być przezwy­ciężona poprzez dialog i współpracę w celu realizacji jednolitych celów spo-łeczno-politycznych. Delegatom pracobiorców i związkowców przewodniczyli: johannes fllbers i Dosef Gockeln. Pracodawców reprezentował kolonski bankier, Robert Pferdmenges. Stopniowo wzmacniała się pozycja pracobiorców, co znaj­dowało swoje odzwierciedlenie w pracach komisji. „Intelektualiści, adwokaci,

94

urzędnicy, którzy jeszcze przeważali w fazie założycielskiej, zajmowali co-

94 /

raz częściej pozycje defensywne w partii" . Wyraźnym objawem tego przesu­nięcia był np. wzrost przedstawicieli pracobiorców w zarządzie organizacji

9S/

krajowej Westfalii oraz powołanie tam komisji socjalnych '.

Prace komisji specjalnej nie poszły jednak w pożądanym przez Adenauera kierunku, Występowały nadal znaczne różnice stanowisk. Z jednej strony doma­gano się uspołecznienia dużej części gospodarki, z drugiej natomiast prefe­rowana uruchomienie gospodarki na zasadach rynkowych. Do tych trudności we­wnętrznych dochodziły problemy zewnętrzne. Na 20 kwietnia 1947 roku zaplano­wane były wybory do landtagu Nadrenii-Westfalii i chociażby z tego powodu pożądany był popierany przez wszystkich członków program CDU. W kampanii przedwyborczej SPO i KPD zarzucały CDU, że kieruje się ona w polityce gos­podarczej oportunizmem. Ponadto Brytyjczycy pozwalali rozgłaszać komunikaty, że popierają upaństwowienie niemieckiego przemysłu. Wspomniane okoliczności utrudniały podjęcie szybkiej decyzji przez komisję- „Po pierwsze, partia by­ła praktycznie unieruchomiona przez komunikat Brytyjczyków, jak też przez żądania własnego skrzydła pracobiorców i związkowców uspołecznienia przemy­słu węglowego i stalowego. Po drugie, partia rozpadłaby się, gdyby w progra-

96 /

mię zabrakło jasnych sformułowań dotyczących własności prywatnej" .

Adenauer nie chciał potencjalnym zwolennikom nowej partii i politycznym przeciwnikom, przede wszystkim SPD, ujawniać obrazu skłóconej partii. Nie­zbędny był więc kompromis z chrześcijańskimi socjalistami- Były nadburmistrz

Kolonii przyjął nową taktykę, a mianowicie podjął się próby objęcia kierow-

97/

nictwa nad „lewym skrzydłem partii" , czyli postąpił podobnie, jak w przy­padku ruchu separatystycznego w Nadrenii po I wojnie światowej. W swoich wielu publicznych wystąpieniach w kwestii uspołecznienia fldenauer wypowiadał

go /

się za, jak i przeciw, bądź w ogolę pomijał ten problem

95

Poglądy na temat charakteru programu były bardzo różne ' . Podczas gdy jedni oceniają go: „tak więc jednolitość i jasność politycznej woli tutaj,

—3 także w prawie każdym z późniejszych programów jest wyraźnie uchwytna" , to inni piszą następująco; „program ahlenski wykazuje w wielu punktach kom­promisowy charakter. (...) Program jest mieszanina katolickiej solidarności, liberalnej guspodarki rynkowej i socjalistycznych elementów; jest systemem różnorodnych teorematów" . Te diametralnie odmienne oceny nasuwały wiele trudnu^ci i wątpliwości przy jego analizie. Kwestią nie budzącą dla nas żad­nych zastrzeżeń było umiejscowienie programu z Ahlen w rozwoju koncepcji spoleczno-politycznych CDU.

Jak już wcześniej stwierdziliśmy spory wokół programu CDU brytyjskiej strefy okupacyjnej, uchwalonego w Neheim-Husten, toczyły się da spotkania w Ahlen. Konieczność uchwalenia nowego programu, który byłby również zaak­ceptowany przez „związkowców", wynikała, między innymi, z następujących przyczyn;

— w kwietniu 1947 roku planowane były wybory do landtagu, należało zatem przedstawić program wyborcom;

— frakcja CDU w landtagu Północnej Nadrenii-Westfalii ze względu na forsowa­nie powszechnej socjalizacji przez SPD i KPD potrzebowała własnego progra­mu zaakceptowanego wcześniej przez członków własnej partii;

— wobec brytyjskich planów upaństwowienia przemysłu Zagłębia Runry za nie­zbędne uznawano opracowanie alternatywnej koncepcji;

— ostra krytyka opracowanego poprzednio przez Adenauera programu wymagała niezbędnych korekt;

~ nowy program miał eksponować różnicę w stosunku do koncepcji Kaisera i wy­kazywać podjęcie zdecydowanych działań w kierunku dominacji nadreńskiej CDU w Niemczech zachodnich.

98

Powyższe czynniki determinowały pcacę komisji programowej, która stała prznd niezwykle trudnym zadaniem. Z jednej strony opracowywany program po­winien w dużym stopniu uwzględniać idee „chrześcijańskiego socjalizmu", s drugiej zaś nie mogło być pominięte stanowisko Adenauera i okręgu wupper-talskisgo odnośnie do własności prywatnejlO?/

W porównaniu do poprzedniej praktyki tym razem lista osób uczestniczą­cych w onracowywaniu projektu była znacznie większa. Obok doradców gospodar­czych Adenauera brali także udział przedstawiciels pracodawców, z R.Pferd-mengesem na czele, oraz pracobiorcy, którym przewodniczył J. Albers. Zatem twierdzenie, iż program z Ahlen byŁ wyłączne twórczością Adenauera jest co najmniej wątpliwe. Opracowane zostały dwa projekty- . Pierwszy z nich był autorstwa Aaenauera i związanej z nim grupy pracodawców, a drugi dziełem Al-bersa, który Dyl reprezentantem poglądów członków koła walberbersko-koloń-skiego. Program z Ahlen był więc kompromisem tez zawartych w treści obu projektów. Został on tak opracowany, by obydwie, dotychczas zwalczające się strony, mogły w nim widzieć własne zasadnicze myśLi.

W nowo przyjętym programie nie znalazło się pojęcie „chrześcijańskiego socjalizmu", jednak idee z niego wynikające miały wpływ na jego treść L główne sformułowania . Program z Ahlen stanowił wyraz ówczesnego rozu­mienia sytuacji społeczno-politycznej przez CDU. W dokumencie z Neheim-Hu-sten za przyczynę kryzysu starego porządu" uznano materialistyczną naturę człowieka. W preambule ahleńskiego programu kapitalistyczny system gospodar­czy poddany został ostrej krytyce. „Kapitalistyczny system gospodarczy oka­zał się nieodpowiedni dla partstwa i społecznych interesów życiowych niemiec­kiego narodu. Po przerażającym politycznym, gospodarczym i społecznym upadku

wskutek zbrodniczej polityki siły nowy ład pownien być zbudowany od podstaw. Treścią i celem tego nowego ładu społeczno-gospodarczego nie może być dalej kapitalistyczne dążenie do zysku i władzy, lecz jedynie dobrobyt naszego na-

99

naszego narodu oraz zapewniać wewnętrzny i zewnętrzny pokój'

W dalszej części wstępu, której autorem byt przeue wszystkie ideneiLirr, czytany, między innymi: „Gospodarka ma służyć¹ rozwojowi twórczych =ił jed­nostki i społeczeństwa. Podstawową zasadą gosaedarki iest uznanie indywidu­alność;. Wolność jednostki w gospodarezMii i w politvcznvm obszarze są ściśle od siebie uzależnione. Kształtowanie i kierowanie gospodarką nie rcogs odbie­rać jednostce wolności, przy czym konieczne jest umocnienie jej ^ononucznej pozycji, zapobieżenie skupieniu właazy gospodarczej w rcjku pojedynczych osób, spółek, prywatnych czy publicznych organizacji, poprzez ktdrs; mogłaby być zagrożona gospodarcza i polityczna wolność jednostki. Węgiel jest ważnym su­rowcem d]a całej gospodarki niemieckiej. Domagamy się uspołecznienia kopalń"¹¹⁵''.

Przy tworzeniu nowej struktury niemieckiego przemysłu wychodzono z za­łożenia, iż czas nieorganiczonego panowania prywatnego kapitalizmu mingł oez-powrotnie. „Należy unikać takiej sytuacji, w której prywatny kapitalizm zo­stałby zastąpiony przez kapitalizm państwowy, jeszcze bardziej niebezpiecz­ny dla politycznej i gospodarczej wolności jednostki. Musi być poszukiwana ncwa struktura gospodarki, która wolna będzie od błędów przeszłości, stworzy natomiast możliwości postępu technicznego i twórczej inicjatywy jedno-stki"^114/.

Powstająca poprzez łączenie się sił gospodarczych polityczna władza karteli i monopoli pozostanie tak długo niekontrolowana, dopóki nie zostaną stworzone demokratyczne instytucje kontrolujące monopole i kartele. Siły go­spodarcze i polityczne winny być demokratycznie kontrolowane i legitymowane. Istotna część „ahleriskiego programu" ukierunkowana była na urzeczywistnienie

100

następujących postulatów: uspołecznienie górnictwa, szczególnie przemysłu węglowego, tam gdzie jest to możliwe i konieczne, ^; rozwiązanie monopoli i karteli oraz wprowadzenie nowego prawa kartelowego, W przypadku trudności w rozwiązywaniu monopoli należało dokonać daleko idącego ich uspołecznienia. Wyraźnie odgraniczając się od SPD, CDU mówiła o uspołecznieniu,a nie o upań­stwowieniu .

Różnica w praktyce była znacząca. Przy upaństwowieniu kontrola nad wła­dzą gospodarcze przypadała tylko państwu lub jego organom, natomiast CDU wraz ze swoim uspołecznieniem propagowała model, w którym podział władzy go­spodarczej nie powinien przyzwalać na jej koncentrację ani w państwowych,ani w prywatnych rękach. Zastosowanie podziału władzy gospodarczej odnosić nale­żało nie tylko do przedsiębiorstw uspołecznionych, ale także w stosunku do możliwie wszystkich dużych zakładów gospodarczych. Model rozdziału władzy zakładał podział wewnątrzzakładowego prawa decyzji między państwowych i pry­watnych właścicieli kapitału - z uwzględnieniem pracobiorców, a w szczegól­nych przypadkach nawet konsumentów.

Obok wewnątrzzakładowego podziału władzy przewidywano także podział ogćlnogospodarczy. Poprzez intensywne wspieranie małych i średnich zakładów, handlu, rzemiosła i rolnictwa miał został stworzony silny konkurent wielkie­go przemysłu, przez co umocniona zostałaby warstwa Średnia. Fundamentem tej­że koncepcji miało być utrzymanie prywatnej własności. W uspołecznianym przedsiębiorstwie, które byłoby tworzone według proponowanego podziału wła­dzy, zainteresowane miały być - zgodnie z programem z Ahlen - „oficjalne ciała takie jak: państwo, kraj, gmina, pracujący w zakładzie pracobiorcy, ale także - i w tym tkwi istotna różnica w stosunku do upaństwowienia pro­ponowanego przez SPD - dotychczasowi posiadacze" . Wprawdzie program przewidywał ograniczenia prywatnego udziału, ale głosił jednoznacznie, że prywatny udziałowiec właściwie nadzoruje przedsiębiorstwo.

101

Odnalezienie źródei zasad podziału władzy ekonomicznej jest niezmier­nie trudne. Sposób jej rozdziału według programu z Ahlen nie był bezwarunkowo socjalistyczny, nie był także charakterystyczny dla gospodarki rynkowej. Po­wyższy sposób osadzony był w chrześcijańskim horyzoncie kulturowym oraz ideo­wym a okazał się w swych głównych założeniach konsekwentnie demokratyczny. Wszystkie zakładane działania nie stanowiły celu nadrzędnego chrzęścijańsko--demokratycznej polityki społecznej, lecz jedynie jego etap zmierzający do osiągnięcia wolności jednostki i poszanowania jej osobowości w powiązaniu ze sprawiedliwym dla wszystkich zabezpieczeniem społecznego statusu. Z po­wyższego wynika „wiara ahleńskiego programu we własny odpowiedzialność i o-soDistą inicjatywę gospodarującego obywatela. Na tej podstawie uspołecznie­nia nie należy odbierać jako panaceum, lecz jako jeden ze środków,który stoi do dyspozycji państwa, aby porządkujące interweniować w procesy gospodar-cze"^U7/.

Tam, gdzie mimo własnej inicjatywy albo z powodu dotychczas brakujących możliwości nie była możliwa partycypacja we władzy gospodarczej, możliwości te winny być zabezpieczone instytucjonalnie. Program z Ahlen żądania party­cypacji we władzy gospodrczej łączył z żądaniami udziału w zysku według spra­wiedliwego podziału dochodu narodowego.

Podczas gdy utrzymywanie prywatnej inicjatywy i przedsiębiorczość, skie­rowane by>o Ku gospodarce rynkowej, to koncepcja planowania i kierowania„pro-gramu ahleńskiego" miała charakter socjalistyczny. Planowanie i ^;-ioro. ie gospodarką uznawano za konieczne do przezwyciężenia chwilowych trudności. Planowanie i kierowanie gospodarką, konieczne w określonym czasie, nie mtjyi^ jednak stawać się celem samym w sobie, jak miało to miejsce w krajach socja­listycznych. Mimo to program z Ahlen prezentował punkt widzenia, że planowa­nie w ograniczonym zakresie zawsze może być potrzebne, „Progrsu nie wypowia­da się jednak d tym, kto czy co w normalnych warunkach, obok ograniczonego

102

planowania, powinien przejąć funkcję sterowania procesami gospodarczymi.Fow-staje tutaj Luka w programie, która nie deprecjonuje jego wartości' .

Trudny jednak wymagać oć programu, aby przedstawiał obszerną koncepcję polityczną, która usuwałaby wszelkie luki i niejasności. „Powstanie ahleń-skiego programu przypada na czss, w którym CDU musiała jeszcze walczyć

o swoją egzystencję. By zyskać zwolenników, włączeni zostali do CDU przed-

119/

stawiciele chrześcijańskich pracobiorców . „Anleński program jawi się

jako formuła kompromisowa między mieszczańskimi siłami CDU związanymi z Adę-nausrem a chrześcijańskimi socjalistami współpracującymi z Karlem Arnol-dem"^120/.

Z twierdzenia, ze program nie był wyraźnie jednoznaczny; w wymowie an-

tykapitalistyczny, w problemach strukturalnych społecznie reformatorski, a

171 '

w kwestii kształtowania koncepcji niezdecydowany ', wynika niewątpliwie,

że poprzez swój szczególny w sformułowaniu charakter chociał doprowadzić do kompromisu wewnątrzpartyjnych partnerów. Kompromis pozostawał tak dł'jgo sta­bilny, „dopóki wraz z przejęciem odpowiedzialności za Niemcy przez Niemców

122/

istniał nie rozwiązany problem społeczno-polityczny"

Do formalnego porozumienia i ugody między ugrupowaniem związkowców i frakcją mieszczańską, względnie między Arnoldem i ftlbersem a Aoenauerem, doszło na zjeździe strefowym, który odbywał się od l do 3 lutego 1947 roku w Ahlen. Znamienne jest to, że Adenauer nie wspomina w swoich pamiętnikach ani zjazdu strefowego, ani biorącego swą nazwę od westfalskiego miasta mani­festu. Nieuwzględnienie tych zdarzeń, jak już wcześniej staraliśmy się wy­kazać, wcale nie oznaczało braku zaangażowania przyszłego kanclerza federal­nego w opracowywaniu czy kształtowaniu programu społeczno-politycznega CDU. Przedstawione wcześniej fakty dowodzą, iż stanowisko chrześcijańskich socja­listów pod „partyjnym przydwóaztwem" Adenauera w wielu kwestiach zostało zbliżone do idei reprezentowanych przez nurt mieszczański w CDU.

103.

Nazws programu przyjętego w Anlen składała się z dwóch członów; „Ahlen-ski program gospodarczy i społeczny CDU" (Ahlener Wirtschafts- und Sozial-progranm der CDU) oraz „CDU przezwycięża kapitalizm i marksizm" (Die CDU tiberwindet Kapitalismus und Marxismus). Treść programu została wydrukowana w prawie wszystkich dziennikach i tygodnikach Niemiec zachodnich. „Kolnische Rundschau" zawierał na pierwszej stronie obok tekstu programu z Ahlen rów­nież sprawozdanie z debaty w Izbie Gmin na temat brytyjskiej polityki wobec

123/

sytuacji gospodarczej w Niemczech. . Deputowany Law poddawał krytyce po­litykę rządu Labour Party. Uważał on, iż „w Niemczech popełniane są tego sa­mego rodzaju błędy, których dokonuje się w Wielkiej Brytanii. Próbuje się wprowadzać teoretyczne i ideologiczne rozwiązania, zamiast zajmować się kry­tycznym położeniem gospodarki i przeciwdziałać mu ,

W tymże wydaniu „Kolnische Rundschau" wydrukowany został program społe­czny kolońskiego arcybiskupa, kardynała Oosefa Fringsa, który na trzy dni

przed zjazdem w Ahlen ukazał się w „Biuletynie Kościelnym" dla arcnidiecezji

125/

Kolonii w formie listu pasterskiego . Podobnie jak w programie ahleńskim,

również kardynał Frings domagał się gruntownych reform społeczno-gospodar-

czych, dystansując się jednocześnie zarówno od indywidualizmu liberalnego,

126/

jak i marksistowskiego socjalizmu

To, ze postanowienie CDU dotyczące reform społecznych biegły paralel-

12 7/

nie z komunikatami kdł kościelnych i przy tym werbalnie i w treści wy­kazywały daleko idącą zbieżność, nie było zbiegiem okoliczności. E. Welty był nie tylko „ideologiem" chrześcijańskich związkowców, lecz także doradcą

do spraw społecznych kolońskiego arcybiskupa, którego publikacje i okólniki

17R/

redagował '. D tym, że komisja programowa Albersa korzystała z prac Welty-

ego i wzorowała się na nich, pisał szef redakcji „Aachner Volkszeitung",Jo-

129/

sef Hofmann . Był on również za jak najszybszym wcieleniem w życie tez

programowych z Ahlen.

104

Ogłoszenie programu z Ahlen można uznać za sukces Adenauera. W sytua­cji, w ktdrej dotychczas wiele urgupowań wewnątrz CDU częściej działało od­dzielnie niż razem, przyjęto jednak wspólną podstawę w kampanii wyborczej do landtagu Północnej Nadrenii-Westfalii. Tenże program stanowił wytyczne dla CDU w Niemczech Zachodnich, a także oznaczał zażegnanie rozpadu partii i uniknięcie dalszych pogłębiających się wewnątrzpartyjnych sporów. Prog­ram z Ahlen był punktem szczytowym i końcowym w społeczno-programowym roz­woju CDU, którego punktem wyjścia był „chrześcijański socjalizm"¹-¹⁰'

To, że „program ahleński" musiał stać się programem gospodarczym, wy­daje się być zrozumiałe przede wszystkim ze względu na nie cierpiące zwłoki problemy gospodarcze tego czasu. Wszystkie pozostałe kwestie społeczno-poli-tyczne od spotkania w Bad Godesberg nie wywoływały większych kontrowersji. Spory dotyczyły zagadnień¹ gospodarczych. W polityce oświatowej prawo rodzi­ców do wychowania dzieci, znaczenie rooziny i jej pozycja w państwie, ocena kolektywizmu w komunizmie i materializmu w narodowym socjalizmie, rola jed­nostki i jej osobowości w państwie i społeczeństwie, z uwzględnieniem do­świadczeń historycznych, przejęte zostały z programu z Nehełm-Husten. Uwa­żano je nadal za obowiązujące. Wcześniejsze ustalenia w tym zakresie nie u-legły więc zmianom. W przeciwieństwie do nich sfera gospodarki od programu do programu doświadczała dużych zmian, a problemy ekonomiczne pozostawały jeszcze definitywnie nie rozwiązane.

Opracowanie i przyjęcie programu z Ahłen oznaczało wzmocnienie pozycji Adenauera w CDU. Pozyskane zostały bowiem środowiska byłych chrześcijańskich związkowców, którzy nie uznawali poprzedniego programu z Neheim-Husten.a kom­promis zastąpił dotychczasowe spory. Program gospodarczy, zawierający główne kierunki przemian społeczno-politycznych, oznaczał zmniejszenie się wpływu berlińskiej CDU i Kaisera na procesy przemian na zachodzie Niemiec.

105

6. Zasady programowe CDU na pierwszym federalnym zjeździe

Od 20 do 22 października 1950 roku po intensywnych przygotowaniach ze-b-ali się w Goslar delegaci ze wszystkich chrześcijańsko-demokratycznych or­ganizacji krajowych, aby na pierwszym zjeździe federalnym utworzyć Unię jako ponadregionalną organizację partyjną . Ten ostatni krok organizacyjny był wynikiem kilkuletnich dyskusji na temat programu społeczno-politycznego par­tii. Już w czasie pierwszego spotkania przedstawicieli Unii w grudniu 1945 r.

154

w Bad Godesberg (Reichstreffen) obecni postanowili, aby doprowadzić do wspól­nej organizacji partyjnej. Przeszkodę na drodze do osiągnięcia tego celu ••; pierwszych dwóch latach stanowił spór o założenia programowe i objęcie kierownictwa Unii między Berlinem a Nadrenią.

Także pod koniec 1947 roku po faktycznym wyłączeniu CDU z wschodniej

91/

strefy Niemiec przez władze okupacyjne ZSRR doszło tyiko do utwoizenia

„Arbeitsgemeinschaft" CDU/CSU. Wspólnota pracy partii chadeckich posiadała generalny sekretariat we Frankfurcie/M, ric którego koipetencji należały rtzede wszystkim zadania koordyn, < yjne, ale który nie miał rzeczywistego wr • wngtrzpartyjnego wpływu. Dopiero po zwycięstwie w wyborach do pierwszego Bundestagu i po przejęciu odpowiedzialności w rządzie przez Unię dosz>n dr< od dawna oczekiwanego utworzenia partii na szczeblu federalnym.

Od dokonania tego aktu organizacyjnego nie należało oczekiwać żadnej nowej orientacji programowej. Między rozwojem organizacyjnym a programowym nie należy też doszukiwać się żadnych szerszych powiązań '. Oednolil, kon­cepcja programowa została już wcześniej wypracm ana i była wprowadzana w ży­cie. Powstanie partii na szczeblu federalnym pozostawało wią: formalnym ak­tem, w który-fi znant; nam dotychczas treści zostały ponownie u,)$'e w deklara­cji programtiv:ej.

Obrad-. * Ccslac dowiodły, iż konieczne jest jednak ponowne zastanowie­nie się nad ideowymi podstawami partii. Jako następstwo debat z lat po­przednich dyskusja w wielu miejscach dotyczyła potrzeby materialnego zaspo -

91 /

kojenia i socjalnie sprawiedliwego ukształtowania społeczeństwa . Po moc­nym zakotwiczeniu neoliberalnych zasad w wyniku wprowadzenia społecznej go­spodarki rynkowej w Goslar wprost demonstracyjnie zp-stały postawione na pierwszy plan: zachodnia kultura i chrześcijańskie idee. „Jest to duży spa­dek bedgcy w stałym posiadaniu, który został zgromadzony w grecko-rzymskiej starożytności -i przeniesiony z chrześcijaństwem do naszych szerokości. Jego

155

polityczną formą jest demokracja, która bardzo trafnie jest określana jako forma państwa ludzkości. Nie oznacza ona panowania ani jednej części narodu nad inną, ani bogatych natj biednymi, ani biednych nad bogatymi (jak rozumie

się ją w strefie wschodniej). Demokracja jest panowaniem prawa wyrażającego

o* /

się w ustawach, wobec których wszyscy obywatele sa_ równi"

„Spadek, który nigdy nie powinien być zaprzepaszczony" został jednak na krótki okres czasu utracony, czego rezultatem była sekularyzacja i odwróce-nienie się od Boga. Teraz celem i zadaniem CDU stało się to, „aby życie pub­liczne ukształtowane zostało na bazie demokratycznej i zgodnie 2 chrześcijan-

95/

skimi zasaijami" . Obok tych ogólnych sformułowań znajdowały się inne,bar­dziej szczegółowe. „Uginamy się przed Bogiem jako panem świata i historii, który objawił się nam w Chrystusie poprzez słowo stające się ciałem. Stara­my się rozpoznać jego święty zamiar, bowiem on swoją wolę wobec nas ludzi

96/

wkrótce spełni" . Religiny sposób myślenia i jego zapis w deklaracji nieco

odbiega od charakteru partii lat pięćdziesiątych. Społeczno-polityczne idee nie były już przez kilka ostatnich lat oceniane tylko z punktu widzenia zgodności z normami chrześcijańskimi, ale przede wszystkim według ich przy­datności a praktyce.

jednym z celów polityki społecznej było przezwyciężenie rozpadu struk­tur społecznych po upadku Niemiec w 1945 roku. „Wszyscy, a szczególnie my z CDU, powinniśmy zrównoważyć ubytek moralnych i duchowych wartości w praw­dziwie chrześcijańskim realizmie we wszystkich dziedzinach życia. Ola nas, którzy jesteśmy zdecydowani żyć i działać politycznie, pozostaje jako wspól­ne polityczne zadanie, dać ogółowi przykład nowego życia zgodnego z Ewange­lią. Tylko wtedy, gdy wypełnimy państwo i życie publiczne chrześcijańską

97 /

substancją, usuniemy sekularyzację ze wszystkich obszarów życia" .

Pojęcia i zasady, za pomocą których został scharakteryzowany rodzaj polityki społecznej, przypominają programy CDU z pierwszych miesięcy jej

156

istnienia, jednak w swoich prawie klerykalnych sformułowaniach sprawiają wrażenie jakby zosHły wyjęte z czasów, w których do raz pierwszy zostały f-rzekazane ludzkości. „Ale chrześcijanin wie także o tym, że królewska gad -ność człowieka jest zagrożona przez niego samego, że na podobieństwo bore rzutuje dziedziczny dług wdzięczności, że boża opieka może być dziskczynnie przyjęta, ale może być też z niewdzięcznością odrzucona. Nieograniczona wol­ność człowieka może pogardzić dziełem zbawienia. Na podstawie tego obrazu człowieka chrześcijańska polityka kulturalna określa swoje cele i miary' . Powyższe sformułowania mogły fałs_Łować obraz, jaki COLI pragnęła nakre­ślić własnej polityce na zjeździe założycielskim. Klerykalna łączność była właściwie nie tym co powinno staó na pierwszym planie. O wiele bardziej waż­nym celem było urządzenie demokratycznego państwa według chrześcijański^ miar. Naród „dał nam mandat, aby zbudować, rządzić i bronić demokratyczne­go państwa, ale nie według zasad jakobinizmu, nie według zasad, które ad re­wolucji francuskiej charakteryzowały demokratów, szczególnie naszego . Dnty-

99 /

nentu, lecz według zasad chrześcijańskiego punk i widzenia" . Z chrześci­jańskich norm wynikało wiele następstw. Obok przezwyciężenia sekularyzacji i ponownego zwrócenia się do Boga odrzucono walkę klasowe i uznano, że ist­niejące różnice klasowe są do przezwyciężenia.

CDU pojmowała siebie jako reprezentantkę wszystkich klas i zawodów. „Musimy wydostać się z ciągłej jednostajności walki interesów, sprzeczek i oszustw minionych czasów. Połączyliśmy się nie jako związek interesów kla­sowych, lecz jako chrzęścijańsko-demokratyczna unia" . Przeciwko „walkom klasowym musimy stworzyć w naszych szeregach zwarty front. Nie jesteśmy ani partią stanową, ani partią gospodarczą" . Przezwyciężenie sprzeczności interesów winno nastgpić na wspólnej bazie chrześcijańskiego przekonania,mi-łcści bliźniego i solidarności. Dla chrześcijańsko ugruntowanego społeczeń­stwa oznacza to, ż"; nie zawsze i nie we wszystkich sprawach, które wytycza-

157

ja, życie narodu, decyzje większości są prawidłowe. 3ako maksyma ^onad ws?el-Kimi ludzkimi rozstrzygnięciami „stoi wieczne boskie prawo" .

Dalszym ideowym warunkiam dla chrześcijańskiego porządu społecznego we­dług CDU Była wolność, zarówno wolność ducha, jak i zewnętrzna wolność mate­rialnej niezależności. Duchowa wolność jednostek winna być chroniona przez państwo ptzed przemocą, krępowaniem czy przymusem. Materialna niezależność miała być zapewniona przez odpowiednią politykę społeczną. Polityka społecz­na i kulturalna wzajemnie uwarunkowuja. się. „Polityka kulturalna zakłada we­wnętrzną wolność, zaś wewnętrzna wolność jest na dłuższy czas niemożliwa bez rozwiązania problemów społecznych i bez zapewnienia socjalnego bezpieczeńst­wa" . Z drugiej strony, wolność jest wyzwaniem do działania z chrzęści jańską odpowiedzialnością, a osobista odpowiedzialność sumienia jest istotą chrześcijańskiego porządku społecznego. „Społeczne zadanie CDU polega więc na tym, aby w ładzie państwowym i społecznym strzec wolności, ponieważ w przeciwnym razie niemożliwa będzie jakakolwiek odpowiedzialność' .

Dla wprowadzenia i utrzymania wolności i osobistej odpowiedzialności potrzebne jest nie tylko utworzenie demokratycznego państwa i demokratycznie ustrukturyzowanego społeczeństwa, lecz w równym stopniu porządku gospodar­czego odpowiadającego demokratycznym zasadom. Ważne było więc stworzenie ta-kiero porządku gospodarczego, którego celem byłoby zarówno działanie z chrze­ścijańską odpowiedzialnością, jak i społeczną sprawiedliwością. Tak samo jak ład partstwowy i społeczny, również lad gospodarczy winien być odzwierciedle­niem norm chrześcijańskich, ponieważ brak jednego z trzech elementów zagra­żałby trwałości chrześcijańskich zasad.

Aby urzeczywistnić chrzęścijartskD-demokratyczne struktury społeczne, w gospodarce powinny zaistnieć następujące zjawiska:

- odbudowanie odpowiedzialności osobistej, tzn. honoru i uczciwości czło­wieka;

156

— zinstytucjonalizowanie społecznej odpowiedzialności;

— zabezpieczenie zdolności działania jednostki.

Z powyższych względów CDU na zjeździe w G-oslar podtrzymała koncepcję społecznej gospodarki rynkowej, ponieważ system centralnego planowania

i kierowania gospodarką był sprzeczny z „egzystencjalną wolnością człowie-

106/ ka" . System gospodarki planowej oznaczał w praktyce nic innego .,j^k o-

parcie na biurokracji państwa partyjnego, co w konsekwencji prowadzijo do obcej życiowo polityki gospodarczej, której błędy i wypaczenia zrzucono by

—•a naród" . Tylko społeczna gospodarka rynkowa poprzez wolną konkurencję wyzwalała działalność jednostki i jej osobistą odpowiedzialność.

Tak jak na poprzednich spotkaniach przedstawicieli chrześcijańskich de­mokratów również na zjeździe w Goslar zauważlna była różnica poglądów * Kwe­stii dróg dojścia do sprawiedliwego społeczeństwa. Z jednej strony, szc2e-gćlnie w komisjach socjalnych, przeważał pogląd, iż społeczna sprawiedliwość nie rozwija się sama z siebie, lecz należy do niej zmierzać, dlatego państwo powinno inspirować niezbędne przedsięwzięcia. Konieczność i rodzaj przedsię­wzięć byłyby uzależnione od dwóch czynników:

a) uwzględnienia przez wszystkich uczestników życia gospodarczego aspektu społecznego;

b) rozwoju sytuacji gospodrczej. Gospodarka rynkowa nie może w swoim rozwo­ju zdawać się na samą siebie; zakłócenia w życiu gospodarczym winny być usuwane przez regulujące ingerencje, ponieważ tylko w ten sposób dobrobyt społeczeństwa mógłby być rzeczywiście zapewniony.

2 drugiej strony, Echard nie zgadzał się z poglądem, że dla zapewnienia społecznej sprawiedliwości konieczne jest wykraczanie poza istniejące ramy prawne i środki regulujące rynek. Erhard przeciwstawiał się daleko idącym interwencjom, ponieważ uważał, że wraz z gospodarczym uzdrowieniem poprzez mechanizm społecziiej gospodarki rynkowej tworzyć się będzie socjalnie spra-

159

wiedliwa struktura społeczna. „Nikt nie będzie mógł w sposób uczciwy zaprze­czyć faktowi, iż my z Powodzeniem staraliśmy się poprzez obniżką cen, polep­szenie jakości, jak również poprzez podniesienie dochodu nominalnego prace -biorców podwyższyć standard życiowy szerokich warstw naszego narodu, a wraz z tym urzeczywistniać coraz lepszy i społecznie sprawiedliwy podbiał wspól­nie osiągniętego bogactwa" ' .

Minister gospodarki uznawał wcześniej wytyczana, drogę za właściwą i nie wymagającą korekt na zjeździe w Gosłar. „Polityczne wydarzenia i gospodarcza troska o teraźniejszość nie 55 właściwymi determinantami nowych oświadczeń odnośnie do gospodarczo-politycznych celćw. Generalne zasady zaoisane w wy -tycznych dusseldorfskich i programie ahleńskim nie wymagają żadnych zmian czy też interpretacji"* "^f , Erhard był przeciwny modyfikowaniu czy fałszowa­niu rynkowego mechanizmu jako wytyczonego już przez partię kierunku. Prze­ciwstawiał się również regulującym interwencjom, opowiadając się równocześ­nie za moralnym apelem do wszystkich uczestników życia gospodarczego., .Rząd

na gruncie gospodarki rynkowej domagać się na mocy prawa dyscypliny ,u-

w?cjlędniając również aspekt moralny, by przezwyciężać przejściowe niezrówno-"¹¹¹'

popytu i podaży"

Jak już wcześniej stwierdziliśmy, utworzenie CDU na szczeblu federal­nym w Goslar nie było iwiązane z nowym etapem w społeczno-politycznym roz­woju partii. Wraz z połączeniem się organizacji regionalnych w partię fede­ralną został poczyniony krok organizacyjny, który uwzględniał istniejącą już rzeczywistość. Oprócz analizowanej przez nas deklaracji programowej przyjęty został statut partii oraz wybrano władze COu, której przewodniczącym został Adenauer, a jego zastępcami: Friedrich Holzapfel i Kaiser. Podsumowując ob­rady v Goslar należy przyznać, ii chrześcijańskie ideały oraz zasady stały tam na pierwszym planie i określały treść programu Unii. „Chrześcijański"

160

element, zawarty w nazwie partii, był rozumiany jako „wielka klamra, jbko obejmujące całość oiniwo łączące .

7. Założenia doktrynalne COH a praktyka społe^zna-polityczna

Po opracowaniu koncepcji społeczno-politycznej zrodziła się nowa kwe­stia; w jaki sposób przyjęty program powinien być wcielany w życie i czy w ogóle partia jest w stanie dokonać takiego przeniesienia. Trudność nie po­legała jedynie na tym jak, lecz o wiele bardziej, gdzie urzeczywistniać przy­jęte koncepcje. Ze względu na sytuację, w jakiej znalazły się Niemcy go II wojnie światowej, realizacja polityki społecznej rozpoczynała się ot] pod­staw. Okolicznościami sprzyjającymi były, między innymi: funkcjonującą już społeczna gospodarka rynkowa ora^ zwycięstwo w. wyborach do pierwszego Bunde­stagu, co stworzyło możliwość utworzenia rządu koalicyjnego, w którym główną rolę .odgrywała chadecja.

Fundament polityki społecznej stanowić miały koncepcje społecznej go­spodarki rynkowej, a szczególnie jej osiągnięcia w praktyce. CDU od pocz-.-ku swego istnienia wyznaczała sobie dwa podstawowe zadania umożliwia jąc,e zbudowanie nowego ładu społecznego: przezwyciężenie egzystencjonalnej biedy niemieckiego narodu oraz odbudowanie struktur państwowych, gospodarczych i społecznych . W pierwszych latach powojennych polityka społeczna CDU pokrywała się z najważniejszymi zadaniami stojącymi przed polityką gospodar­czą: polepszenie zaopatrzenia w środki niezbędne do życia, zwiększenie miejsc pracy i zmniejszenie bezrobocia oraz wzrost produkcji umożliwiający uzyskanie „zdrowego bilansu gospodarczego" . Powyższe potrzeby były suk­cesywnie realizc. lane w warunkach społecznej gospodarki rynkowej. Od przepro-

161

Rozdział IV ODBUDOWA PAŃSTWA NIEMIECKIEGO I JEGO MIEJSCE W EUROPIE

1. Niemcy jako „pomost" między Mschodem i Zachode»

Koncepcja Niemiec; jako „pomostu" między Wschodem i Zachodem reprezento­wana była przez berlińską CDUD, której głównym zwolennikiem był Jakoa Ka.-ser . Analizując sytuację polityczne Niemiec po II wojniE światowej j. ich położenie w Europie, przywódca berlińskiego CDUL wystąpił z programem poli­tyki niezależnej od zarysowujących się dwóch przeciwstawnych sobie bloków

2/

społeczno-politycznych . Jego znaczenie w omawianej przez nas doktrynie COLI

przypada na lata 1945-1 "47.

Położenie geograficzne Niemiec i ich okupacja przez cztery mocarstwa stanowiły podstawę do pełnienia funkcji „pośrednika i pomostu" . Kaiser za­kładał, że im większg nieza^żność od państw okupacyjnych ogiggną Niemcy i nie zwiążę się z żadnym z nich, tym większa będzie szansa utrzymania jedno­ści kraju i tym samym zmniejszy się możliwość rozczłonkowania Niemiec. Przy­jęcie tejże opcji mimo jej początkowej popularności lie znajdowało uznania szczególnie w zachodnich strefach okupacyjnych . Brak było tam szerszych dyskusji odnośnie bo zgłaszanych przez berlińską organizację propozycji. W pierwszych miesiącach po zakończeniu II wojny światowej główni] rolę w pro-

185

cesie kształtowania się programu CHu odgrywali liderzy lokalnych organizacji partyjnych bądź »a_skie grupy polityków chadeckich, ftcenauer wybrał inne roz­wiązanie ni2 Kaiser, który preferował własny kurs polityki niezależności

przyszłych Niemiec.

Pc/echadnac do analizy planów Kaisera, nale7v w/iąć por) uwagę jego wcześniejszą działalność. 3ako związkowiec i człowiek Centruir orzeciwstawiał się w latach dwudziestych i trzydziestych ugrupowaniom marksistowskim.Rędgo antyfaszystowskim bojownikiem, był zorientowany prozachodnio. Oczekiwał po­mocy od Zachodu szczególnie pc 20 lipca l?4i roku. ZSRR jako partner do ro;-mów przed zakończeniem II wojny światowej nie był przez niego brany w ogolę poć¹ uwagę. Jego ówczesna orientacja zachodnia pozostała wiec boz re7onansu.

W 1945 roku Kaiser został uwolniony z więzienia przez ^rmie Czerwoną i znalazł się w sowieckiej sferze wpływu. Koalicja antyhitlerowska nodzieli-ła Niemcy na strefy, przy czym zachodnia granica wpływów Wschodu oparta zo­stała na linii Laba-Wera. Z obszaru niemieckiej Rzeszy ponad 220 tyś. km^Ł

5/ ⁹\

znalazło się pod wpływem ZSRR , a pozostała część 248 tyś. km") okupowana

była przez aliantów zachodnich. Analizując konstelację polityczna., Kaiser doszedł do przekonania, że najlepszą sytuacją dla Niemiec i Niemców byłoby dążenie do uzyskania neutralności. Był to aspekt zewnątrzpolityczny teorii

berlińskiego przywódcy.

Na jej wewnątrzpolityczną treść składało się prawo do samookreślenia narodu, programowe ukierunkowanie Unii i społeczeństwa w sensie porządku so-sjalistycznego , jedność Niemiec w ogólnoniemieckim państwie narodowym oraz uwzględnienie stanowisk partii ogólnoniemieckich. Te wyżej wymienione ele­menty stanowić miały bazę wyjściową dla „pomostu" Nietniec między Wschodem i Zachodem. Zatem wewnątrzpolityczne aspekty stanowiły nie?będny warunek po­wodzenia całej koncepcji.

186

Stworzenie niepodzielnej niemieckiej repub]'ki jak również jej zewnęt­rznej niezawisłości stanowić miało drogowskaz dla wszystkich deklaracji i. programńw Unii. 30 stycznia 1946 roku Kaiser powiedział, rnedzv innym': ,,^Teoria pomostu mogła będzie funkcjonować tylko wtedy, gdy zagwarantowane zostanie żywotna jedność naszego narodu. Separatysta jest wrogiem pokoju. Kto pragnie pokoju, musi pragnąć także niemieckiej jednośr,i" ,

W dwa tygodnia później po raz pierwszy Kaiser wypowiedział się wyczer­pująco przed berliń-skirn zarzadar-. pr,_rtii w kwestii historycznego zadania, ^iKlt; g i h? o r^;--⁷^-1 N. tdrnrami, Już w pierwszych zdaniach wyrażony zo=tał przez niego zwiayuk wewnętrznego i zewnętrznego położenia. „Musimy być pomostem

miedzy Wschuttom i ,"!=ichodefn, poszukując ^Rdnncześnie naszej władnej "Jrogi,

R/

aby dojść do nciwpgn Jadu JUDlacznego" . W dnlszej części swego wystąpiLnis

mówca wskazał na konieczność socjalistycznego porządku i potrzebę syntezy Wschodu z Zacho^jpri> w r>ciu Eutony, w czym widzia; niemieckie zadanie.

Kaiser ustosunkował się także do propagowanej przez AciFinauera <nvśl~, europejskiej Wprawdzie ją podzielsł, alt ?e wzi_di?,;du na sytuację Niemiec-był przekonany, iż nie j£st to odpowiednia chwiia dls prac nad powclanien

Stanów Zjednoczonych Europy. O wiele bardziej byłe ważne dla niego „dysku-

9/

towanie nad problemem, . tory miał na imię Memcy . Integracja zachodnio­europejska nie powinna,według niego,być ucieczką od kwestii niemieckiej. Go­towość do najściślejszej współpracy europejskiej wynikać winna ze zdrowej świadomości własnego narodu. „Aby zbudować Niemcy i Europę musimy stać się pomostem łączącym Wschód i Zachód" .

W przemówieniu amerykańskiego sekretarza stanu J.F.Byrnesa w Stuttgar-dzie z 6 września 1946 roku Kaiser zauważył również własne idee, iż zada­niem Niemiec jest tworzenie pomostów. „To zadanie jest. nadrzędne od chwili utworzenia Unii. Temu zadaniu możemy naturalnie o wiele bardziej służyć,nie

187

nie tylko poprzez urzeczywistnienie gospodarczej jua.'it;i::;. lecz także po­przez jrMlezierjć Jrocji do duchowego zoiizenia poszczególnych części Nie-

11'

roi e li" ', 3ył tu kolejny apel o jeUmść państwa.

rtiŁie wypowiedzi, oświadczeń" i przemówień Kaisera ir.-ukciwaiiych byłe w ^r!z;f?ri:iiku ule Neuf ^fcii". który poriiegat cer.zuize aowluu-fCict: włjt;1,> ukupEi-cyjnyd;. Nakład pisma zost^ zmriieiszony i ograniczony dej obszćrt.; Berlina. 24 czerwca iy4fi eokl zamieszczone iusiaiu w nim arzemówisjnie KaiSfT.i, ja-si* wygłosi* on ao robotników berlińskiej dzielnicy Wedaing- „Berlin stał się roiat-tem, w którym spotkały ;;ii; wielki;.: narof v świata. Z sumy doświadczeń" tych rwrodów powinniśmy wyciągnąć wnioski i poszukiwać własnej niemieckiej drogi. Nie możemy wzorować się tylko na przykłaozie jtjnnico n^:r/odu. Nie ma?-

na spoglądać wyłganie na Wschóo albo wyłącznie ty>o na Z;i;;"iDo. kczwi^za-

\1l nie pośrednie może b/ć korzystne dla niemieckiej przyszłości . r'rawa do

własnej drogi domagał się także Kaiser w swoim wystąpieniu przud rozszerzo­nym zarządem partii 'berlińskiej CDUDJ 6 listopada 1*346 roKu. „Tyiko Niemcy w wewnętrznym i zewnętrznym pokjju bąOą mogły poprzez woj.n^ cJtcyzjĘ oona-leźć drogę do demokracji, która odpowiadać będzie icn ciasnej woli. (...) Nie można oczekiwać od niemieckiego narodu, ?e zdecyduje się na ideologicz­ne stanowisko jednej bądź drugiej władzy okupacyjnej"

Byłoby niezgodne z prawdą przedstawianie Kaisera w takim samym dystan­sie do Moskwy, jak i Waszyngtonu czy Londynu. Kaiser i CDUD funkcjonowali w warunkach panowania sowieckiego systemu na niemieckiej ziemi. Wprawdzie odezwa KPD z czerwca 1945 roku odrzucana tezę, iż Niemocm narzucony zosta­nie obcy system , to proces sowietyzacji odbywał się w szybkim tempie. W-adze okupacyjne wschodniej strefy Niemiec prowadziły politykę faktów do­konanych. Pomimo że żelazna kurtyna nie została jeszcze opuszczona i istnia­ła możliwoś; wypowiadania swoich myśli w nieskrępowany sposób, to zawsze na­leżało zwracać uwagę na sposób w jaki się je artykułowało.

188

Wiele wypowiRrizi p"?ywńdr:y "DUD wywoływało sprzeciw Arienansri. Po nic' należało, między i Myt" i , następujące stwierdzenie: „Pozwólcie spokojnie na-płyv:3i nowyrr ideałoii ze Wschcda ns Zachód przez Nif-mcy. Cstr> ^ołccz.'"' wiatr, który wieje ze Wschodu przeniknie niektóre stare przez yt? myśli w na-

3dznaj,~ o"¹!.¹ odrobinę tego ".scS-k ^in=-r;n powiew.! "[jr,jucznego /.i Wjcnr.

Zdaniem Kai^era, "te c^h'~:al uzdrowienin Ni^mifc, T!U!jl=ł uznawać fakt, •e Niemcy leż^ Ti^czy Wscnoucin i Zachodem. Konr^kwencją tego bogatego w za-.. !^i p:)"Hveni;i rif powinni,' być przyłączenie :?;- albo do blcku wschodniego

fpkijjgcegc z wi3snoQo r!i.~ha" . N:enr:r:,)o prcjLi/y^JE? stanowić miała . 'dly./ę i--,.'[-:iei:znr..ńci ;-riyi:ąpi_;;ni.-j Mc ^-;ór^:,ko] wi -•'-•• z bloków. Kair.- r:.:. fTng'i:i zulnpnnować ani ameryk ans!' s, ani aowienkd aroga, eksponnwil •-. koncercje, która iriała przybliżać jodm^ć

Zna^z^^ą porażką Kaisera ; jego po.ityk: było drug.i n :;pctkar: ' r- , ht; _''-.•-ków Unii ho jZLzeblit Rzeszy w Knnigstein , które odbyło rie. ''" i :' '-Tiff^-. rcncjg min. irów -., = .w zagranicznych czterech mocarsf.w * 'V " . • ' Rt:''\A tsty rozmów -,v K^' ,.,'.^h".ain oznaczały dla Kaisara, 2e jego aspn"-¹ •; dD n./^oi-: kierownic. '.'.<"• n' .^^; j CDU stały się utopią. Pozostał mu więc BiTiin ; v,^ris;f"~-

"¹^ w zagadnieniach społeczno-politycznych

Jedną z podstawowych cech polityka winno być przewidywanie przyszłych wydarzeń", przynajmniej w ogólnym zarysie. Tego jednak z pewnością brakowało Kaiserowi. Zamiast przewidywanej zgodnej współpracy aliantów ogłoszona zo­stała 12 marca 1947 roku doktryna Trumana. Z zachodnich stref okupacyjnych (amerykańskiej i brytyjskiej) powstała Bizonia Cl stycznia 1947 r.), co przyczyniło się do powołania Rady Gospodarczej- We wschodniej strefie oku-

189

pacyjnsj Niemec narrucoii;] ujednolicenie partii politycznych. 12 lipca 1?47 roku Związek Sowiecki odrzuci} Plan Marshalla dla swego bloku. Sesja Rady Ministrów Spraw Zagranicznych odbywająca się w Moskwie wiusng 1947 roku za­kończyła su firiskiem. jd? te fakty, a było ich znacznie więcej, oznaczaiy iż w rueJKjflini czasie nastąpi koniec kaneiy politycznej Kaisera we wschod­nie; si-tl-i: okupacyjnej Niemiec. Alternatyw^ Dyia jedynie zmiana dotychcza­sowego kjrsu. ^:y> <,c orzywódca CUUC ^r"iie zcitiuydowai się.

12 lipi,a 1547 i-ŁkiJ Kuis-jir, /abierając gios na zebraniu /arv?;!u wschod­niej CDU, prvv.:na}., iż jscc rudzieje na realistyczna polityk^ są :-.iewielkie łgarstwa zwycięskie r^prezejntjją własne interesy. W światowej grze r- ił poli-tM Niemry zostajy podzielone. Hazbawieme wschodniej strefy pomocy la s tan. -wiło niebezpieczeństwo podziału. *v tej sytuacji wiele zale/y na Niemców, którzy posiadają możliwość przeciwstawienia się. wszystkimi pol.i-tycznyini siłami, podziałowi. Pndobnie jsk wczuraj, także i dzisiaj jesteip przekcr.an,-, ze mc?na mu zapobiH,',, gdy ogół Niemców tegci zechce. (...) ,¹<-:;:e--

terrs, lićszczęściL; dla Niemiec i dla Europy" . .jedna* jakie środki i sposo­by należałoby zastosować, kaiser nie sprecyzował.

Z dalszej części cytowanego wystąpienia wynikało, iż mćwca był świadom narastania różnic między Wschodem i Zachodem w kwestii niemieckiej, co przy­nieść*. mogło tylko totalne narzucenie sowieckiego systemu strefie wschodniej, które w czerwcu 1945 roku odrzuciła KPtl. Kaiser wspominał o przymusie pra-Cy, otiozsch internowania, nieuregulowaniu reparacji i demontaży, przymuso­wych aostswach, bezprawnym zajmowaniu mieszkań oraz szykanowaniu „Die Neue 2eit", które w ograniczonym nakładzie rozprowadzane było tylko w Berlinie. Uznaj, iż nadszedł czas, aby szczególnie podkreślić własną drogę partii. frzeciwe^wiaj się działaniom władz byłej ZSRR, ktdre prowadziły do rozbi­cia Nisnusc.

190

W drugiej połowie sierpnia 1947 roku doszło do spotkania Kaisera z so­wieckimi władzami tkupacyjnymi. Stanowisko zaprezrntowane przez berlińskie-

71 /

yo przywódcę CDUD przedstawić można w dwóch punktach:

— nie istnieje rozwiązanie niemieckiego problemu bez ZSRR,

— nie można dokonać podziału Niemiec bez wcli niemieckiego narodu. Swbj punkt szczytowy argumentacja na rzecz neutralności Niemiec znalazła miejsce w trzech cstatnich przemówieniach Kaisera we wschodniej strefie oku­pacyjnej '.

12 grudnia 1947 roku Kaiser zamierzał powiedzieć w Dreźnie (wystąpie­nie zostało zabronione przez władze sowieckie); „Nie chcemy nic wiecej,nic mniej,tylko iść własną drogą. Pragniemy niemieckiego porządku i niemif-ckiej polityki. Prosimy o zrozumienie wszystkich sił, o uznanie i zaakceptoo .s naszej woli. Im większą będziemy mieć możliwość odnalezienia własnej drogi, tym szybciej nasz naród będzie w stanie przejąć duchowe, polityczne i społe­czne wartości ze Wschodu i Zachodu. Wartości te nie mogą. być oczywiście me­chanicznie przyjmowana i stosowane przez nasze ijwłeczeftstwo, lenz będziemy je przekształcać na własną odpowiedzialność. (...) Nie bierzemy za złe rad­nej partii, która czuje się blisko związana z jedną czy druy^ siłą, jednak

z całą mocą odrzucamy v ikie powiązania, które bezpośrednio prowadzą do sy-

?3/

stemu spcłecznc-politycznego Wschodu bądź Zachodu" .

Dalsze prowadzenie polityki ukierunkowanej na Niemcy jako całości sta-

2*/

wało się coraz mniej realnt . Koncepcja Niemiec jako „pomostu" między

Wschodem i Zachodem pozostała więc w sferze teorii. Usuniecie przez władze sowieckie Kaisera z zajmowanego stanowiska w grudniu 1947 roku było wyrazem sprzeczności jego polityki z rzeczywistością.

Do koncepcji neutralizacji Niemiec powracano jeszcze wielokrotnie.Przy­kładem może być między innymi, nota ZSRR r 10 marca 1952 roku i tocząca się

191

25 / wokół niej dyskusja , 2 także w połowie

26/

szanych planów „disengayement"

zgła-

2. Geneza i aotywy integracji Niemiec z Zachodem

Koncepcja politycznej integrscj.' Europy pc;awials się wielokrotnie

27/

w dziejach naszego kontynentu . „Wysuwali ją zarnwno myśliciele,jak i dzia­łacze społeczni, zarówno utopijni, marzyciela, jak i pragmatyczni mężowie sta­nu. N3 poszczególnych etapach historycznego ro?woju roaziły jg jednak orimiBr­no warunki i potrzeby; zmieniały się też jej teoretyczne założenia, wahaniom ulegały granice, instytucjonalna postać proponowanej Eurapv oraz postulowana

Ofl/

intensywność jej jednoczenia"

Idea integracji Europy Zachodniej pojawiła się po zakończeniu I! wojny światowej w Niemczech stosunkowo wcześnie. Nie była jednak nową i-Jesj. Już w okresie Rzeszy Niemieckiej koła gospodarcze i polityczne żywiły nadzieją, te integracja europejska troże umożliwić zaspokojenie ich morastwowych aspi­racji i mogłaby się s*ać skutecznym instrumentem zmiany układu sił ekonomi­cznych i politycznych miedzy łączącymi się w niej krajami 3 resztą świata. Za najbardziej konstruktywną w tym względzie uwaja się historię Niemieckie­go Związku Celnego (ZollvereirO, któremu przypisuje się ekspansją niemiec­kiego przemysłu w XIX wieku, osiągnięcie politycznej jedności Niemiec i sta-

29/

tus przodującego mocarstwa europejskiego . Ukoronowaniem historii Zollve-

rsin było utworzenie n 1871 .roku Rzeszy Niemieckiej pod hegemonię Prus.

Na podłożu podobnych ambicji narodziła się idea nowej, większej unii ceine.-), która pozwoliłaby Niemcom uzyskać hegemonię w Europie i zapewniłaby im pozycję człowego mocarstwa światowego. Unia ta miała być zrealizowana

192

w formie koncepcji tzw. Mitteleuropy, która określała cele polityki niemiec­kiej w Europie śroc.";owej, na Bałkanach i w Azji Z?chodniej, tak jak się one

30/

uzewnętrzniały w okresie I wojny światowej . Podstawą Mitteleuropy miała

być unia Rzeszy i Austrc-WągiRr,do której mogłyby być przyłączone inne pań­stwa europejskie,czyli: Włochy, Holandia, Belgia, Szwajcaria, państwa skan­dynawskie, a także państws wschodniej i południowo-wschodniej Europy. Pełną realizację tych planów uniemożliwiła, przede wszystkim, klęska Niemiec w pierwszej wojnie światowej,

Idea Mitteleuropy pod przywództwem Niemiec odżyła na nowo w hitlerow­skich planach podboju Europy. Jej podstawowymi założeniami stały się: pod­boje militarne, wyzysk ekonomiczny i eksterminacja nieniemieckiej ludności na obszarach „niemieckiej przestrzeni życiowej" . Cechą charakterystyczną ówczesnych koncepcji: Zollverein, Mitteleuropy i „nowego porządku" hitlerow­skiego było to, że były one realizowane w warunkach ścisłego "związku sfer gospodarczych z rządzącymi siłami politycznymi. Koła gospodarcze były zain­teresowane urzeczywistnianiem tychże idei, ponieważ przynosiły one wymierne korzyści ekonomiczne.

Po II wojnie światowej koncepcje integracji europejskiej z udziałem nie­mieckim odżyły ponownit Zajmowały one szczególne miejsce w doktrynie poli­tycznej CDU i stanowiły jeden z podstawowych celów polityki zagranicznej

32/

państwa zachodnioniemieckiego ' . Spośród wielu zwolenników polityki euro­pejskiej w Niemczech Zachodnich, miedzy innymi, takich jak: profesor prawa mlądzynarodowego Walter Hallstein , ministrowie: Heinrich von Brentano i Heinrich Krone oraz bankier Robert Pferdmenges, największy wkład w reali­zację ideii integracji wniósł Adenauer. Uznaje się £,° za „prekursora i ojca duchowego integracji Europy Zachodniej Cz udziałem niemieckim), który pierw­szy spośród polityków niemieckich - już niemal na gruzach III Rzeszy i w o-kresie antyniemie^iej polityki aliantów - wystąpił z wizją par,europejską

193

J4/ i Konsekwentnie jo_ wysuwał w pierwszych latach powojennych" , a od 19^9

roku ju; jako kanclerz eoecydowanie zmierzał w kierunku budowy politycznej jedności Europy Zachodniej

Adenauer wycncdził z założenia, że podstawą działalności nowo powstałe-

go państwo powinno być jak nyjszyosze powiązana Republiki Federalnej Nie-

3ć/ mieć / ;;ybtemem państw zachodnich. Powyższa myśl zakładała, między innymi:

— optiMie polityki Niemiec Zachodnich na ideologii i polityce mocarstw Za-

chodni!, h;

— odbudowy Niemiec Zachocnich w ścisłym współdziałaniu z mocarstwami zachod­nimi;

— unikanie wobec nich oporu;

— upodabnianie systemu, doktryny i celów politycznych Go warunków istniR-ą--cych w państwach zachodnich;

— intubacją ideową z państwami zachodnimi na płaszczyźnie wspólnoty chrze śc ijińskiej i antykomuruzmu .

Jak pisał H-P. Schwarz w swoim artykule „Polityka powiązania l Zachodem albo racja stanu Republiki Federalnej" , sojusz RFN z Zachodem, odpowiadał

?3chodnionieroieckiej racji stanu, Uzasadniając powyższe, prof. 5cn*/ar; niska-

38/

zywał na trzy historyczne szkoły

a) klasyczną środkowo-europejską tradycje sięgającą czasów Bismarcka i Stre-

semanna ;

b) ekspansjoni styczną szkołą niemieckiej polityki w Europie środkowej, któ­ra sięgała od wieLheLmińskiego inperializmu at do narodowego socjalizmu Adolfa Hitlera i uznawała fcianarckowską Rzeszę jako bazę dla szerokiej kolonialnej i wschodniej polityki;

c) szkołę optowania Republiki Federalnej na rzecz Zachodu zapoczątkowana; po­lityką Konrada Adenauera.

194

i~iio się sariwą rsdrzęcną, nawet przed zjedrnc?enif:m N istnieć vtkz -nr^vu u*--:;; -tos^ików z krajami bloku wschodniego.

OKreśIsj^c cele Dowiązania RF"N ? /"achoden, autor wspomnianego artvk.i{:, wymieniał *oie}no:

- kor!iec?ność stabilizacji systemu kapitalistycznego, która przejawia się * „stabilizacji deickratycznego porządku i pluralistycrnegc systemu spcle-c?ego w Republice ^[ederalnej oraz w zapobieganiu ewentualnym =>, tuacjom

Konfliktowym odnoszącym się do sfery polityki zagranicznej między zachod-

„39/

nimi pgrtnerami ;

- utrzymanie optymalnej TCbilności gospodarki kapitalistycznej;

- „zabezpieczenie przed ZSRR i przez niego kontrolowanymi wschodnio- i środ­kowoeuropejskimi dyktaturami partyjnymi. Z perspektywy zachodniej Związek Sowiecki jest potencjalną europejską władza hegemonistyczną, której s/stem panowania jest nie do przyjęcia. Jak długo sowieckie mocarstwo nie dokona ewolucji m kierunku zachodniej cywilizacji i demokracji, obrona własnego

porządku pnzcstanie naczelnym zadaniem Zachodu. Podstawą sukcesu jest wiec

*0/

utrzymanie i umocnienie zachodniego systemu sojuszów

Jesir^e orzec utworzeniem państwa zachodnioniemieckiego adenauer zaan­gażowany był w procesach na rzecz integracji subkontynentu. Starał się już w tvm okresie włączyć Niemcy Zachodnie do instytucji o charakterze ponao-narodowyiTi. Pcoarł z całą gorliwością utworzenie Rady Europejskiej , któ­rej istota ooiecała, tiędzy innymi, na jedności Europy Zachooniej w celu przeciwstawienia się państwem komunistycznym. Przyczynił się ponadto dc '.jtwcrzerua zEi"hocriDni^ieck;ej Rady rjchu Europejskiego. W maju 1^Q4B toku

195

Ac^nauer st<i:.',ł na czs;!.-; licznej celeyacji nieiiisckiej ; za:.hndnioh 'i!, r*!' o-k'!D3cyjnych na Kongres Europejski.

Jako przewodniczący Rach Parlamentarnej ! arzvwóoca jednej z cwccn n,-,-_;-iiczniej w niej reort^entowanycn partii ora i aktywny urfziai t, opraco«ⁱ3.^r'j.j Ustawy Zasadr-u-rsj oraz miał istotny wpłyv, na jej kształt. W artykuł¹-. 24

•y. lc-h; . -•, s i^ienfiyr.n uprawnień Kl-N r.? instytucie Piędz^srrdo "łO?nnudi nu. v:.-.ai;ii w prć-*^rii. Hssieni oo kansoiics-ji pańs ^hodm&j p3 I! wojnie Światowej było, miątey inw.n, słynne Brzemówienie Wmstona Churohila. S marca 194Ć roku w Fulton h S*.anacn Zjednoczonych by­ły premier brytyjski wzywał dc budowy jedności Europy Zachodr lej w r.sli, pr.jciwętawieri.a bią ptocesom zachod?ącvre na Wscriodzie - Poi roku później w ^wdim kolejnym przemówieniu, tym razem na uniwersytecie w Zurichu, Churchi^. zs-je-oh^ł o utworzeriie Stanów Zjednoczonych :.uu3py, ktćrycn potis-.awą Uvłby ;v.iii:sz -lancji z tlienicami . Swój apel powtórzył Srytyiski polityk w i ^J-iB roku w Hgdze na pi«r^3zvm Kongresie Europejskie. Zaś c zarysowującym _:;j.ę rozis^.ie między mocarstwami okupacyjnymi na temat Niemiec, wypcwi.tó'-³- si^ ć września 1946 roku w Stuttgarcie sekretarz stanu USA - Dam^s Francis Byr-

196

Frzywóoca CDU (w brytyjskiej strefie okupacyjnej; widział odbj'lcwę Nie­miec, ja* już wcześniej wsoominaliśmy , w ścisiym wspólS/iałani^ z mocarstwa­mi zachodnimi. Rozpoczynając dziajal-iośC pnlityczn^ po II wojnie światowej, w>ch3dził z nastęoijjących założeń:

a) r/aróti nismiecfi , ktńregc siła nulitć.Tia, ekonomiczna i polityczna zestala złaⁱnana,moze podnieść się tylkc przy oaartej na pełnym zaufaniu współpra­cy z 3 '-listwami zachodnimi;

n'' ooc-7 r Eurocy na wschodnią i ?achodn;^ jesi faKtem 'J3KO"-an',T;

,1/! aia':'KT^^ poiityczr:; przvw'Jilf;-Jta państw rncnoanich przenikać Sr-f¹','- ,-J-jri"

woi^Dici i zacnodriej cywilizacji chr/e^ciians^iej;

JFj.-r-orjt: fiM-cpnjska stanowi najwie^szg nadziej-; kontyicntu eu; npr ^ \ -.-.ty

HT.yce zn.nranu-znej Adenaucra . Ideologię fjjrooejską pud^rióst dc rangi do­ktryny n^snstw,:wei. W marcu 1949 roku m swoim pierwszym przemówień u wygło­szonym zd granicą (w Bernie) Adenauer zadeklarował się jako zwolennik idei eu ropę j?.'--Lej- d zakończeniu tego przemówienia stwierdził, że „nie ma w Ni-eni-

ta l

cz»ch idsi bardziej popularnej niż idea europejska" . W jednym z pierw­szych przemówień,już jako kanclerz, uznał, ze trzęsą być m równym stopn; ; niemieckim, co europejskim . Idea europejska dawała bowiem, jak judna '--na, możliwość" ^sunięcia 'wszystkich ekonomicznych, społecznych i poi tycznych skutków przegranej wojny.

Dla Adenauera było rzeczą oczywistą, że woDsc zmiany układu sił w Euro­pie I na świecie, Niemcy Zachodnie nie będą w stanie rozwiązać sai?e problemu niwiieckiegi i że p'-ws_tne rozwiązanie może nastąpić jedynie •* ćciiiy™ soju­szu z USA w r:;ma-h silnej, zjednoczonej Europy Zachodniej, zUainej do sarro-

cfzielnycfi K.^jwsn i wywarcia nacisku na ?S8R oraz do rozszerzenia wpływów

50/

w europejM.icn kr-jjach socjalistycznych .

AdenaLier dawał zdecydowany priorytet polityce nad Rknnomiką w procesach integracyjnych. Posiadał zaufanie do siły ekonomicznej własnego kraju, która stać się raiaJa narzędziem do osiągnięcia wiarygodności politycznej Niemiec m Europie i świecie. Uważał, ze cele polityczne mogą być osiągnięte również poprzez integracją państw zachodnioeuropejskich na płaszczyźnie ekonomicznej c.^y tez militarnej. Znany ekonomista zachodnicniemiecki pisał: „to, czego nie osiągnęli militaryści i politycy w ciągu ostatnich owu stuleci, a wicie, ijerncczerna Europy ''...,, nastąpi na drodze gospodarczej"

197

Jednym z naczelnych zadań tej organizacji było popieranie działalno­ść: na rzecz jedności europejskiej. W styczniu 1948 roku NEI podjęła de­cyzję o włączeniu Niemiec Zachodnich do przyszłej zjednoczonej Europy

i stanęła na stanowisku, że przyszłe Niemcy winny popierać utworzenie

59/

siederowanej Europy

Na początku lat pięćdziesiątych partie chadeckie odgrywały czołową rolę polityczną w większości państw zachodnioeuropejskich. Elementem sprzyjającym działaniom ns rzecz integracji Zachodu było również to, że resorty spraw zagranicznych między 1948 a 1954 rokiem we Francji, Belgii i Włoszech kierowane były przez chrześcijańskich demokratów (Robert Schu-man, Paul van Zeeland, Alcide de Gasperi). Ministerstwo spraw zagranicz­nych w rządzie federalnym utworzone jostało w 1951 roku a jego kierowni­ctwo objął Adenauer

4. Warunkiem integracji politycznej, zdaniem Adenauera, było rozwijanie wi­zji Europy Zachodniej jako wspólnoty państw i społeczeństw pozbawionych wzajemnych uprzedzeń, ożywionych pragnieniem współpracy po bolesnych do­świadczeniach historycznych. Jednym z uzasadnień dążenia do zespolenia w jednej wspólnocie krajów zachodnich był argument w postaci grożącego niebezpieczeństwa ze strony ZSRR. „Pragniemy doprowadzić da politycznej integracji kontynentalnej Europy Zachodniej, ponieważ wydaje się nam to jedyną możliwością obrony tego obszaru przed Wschodem" . Natomiast brak jednoSci Zachodu mógł sprzyjać umacnianiu się ZSRR jako mocarstwa dążące­go do podporządkowania sobie całej Europy.

5. Nadążenie za rozwojem tecnniki na świecie oraz zapewnienie córa? wyższe­go poziomu życia społeczeństwom państw Europy Zachodniej, według Adenau­era, mogły być zrealizowane tylko pod warunkiem zespolenia wysiłków tych Ki3jów. „Do poszukiwania nowych form pokojowego współżycia zmusza nas

200

także postęp techniczny. W naszym zmienionym ^wiecie tylko zakrojone na

ł>2/

szerokg skalę s:jusze mogą. zapewnić pokój i dobrobyt" - głosił Adena-

ć. Integracja zachodnioeuropejska miała kłaść kres nowym wojnom na tym ob­szarze. Istotne znaczenie w t\ ^ względzie miała od&.-ywać wspólnota prze­mysłu ciężkiego, którego produkcja, jak żadna inna, stanowi symbol zbro­jeń . Każde zorojenie się jednego z państw członkowskich przeciwko in­nemu byłoby praktycznie wykluczone.

Nurt polityczny związany z Adenauerem w CDU uznawał, iż bezpieczeństwo nowo powstałej Republiki Federalnej zapewnione mogłoby być tylko pod warun­kiem włączenia się jej do wspólnoty państw zachodnioeuropejskich. Jak pisał R.Aron, zdania Wspólnoty polegały, między innymi, na tym, „aby ewentualnego przeciwnika odstraszyć (...), aby koordynację polityki zagranicznej ułatwić i aby przeciwstawić nieprzyjacielowi wspólny front" .

Dla Adenauera wzorem takiej Wspólnoty była frankońska monarchia dyna­stii Karolingów, która rozpościerała się od Hiszpanii po labę i ad środko­wej Italii po wyborzeże Morza Północnego, a której centrum stanowiło dorze­cze Renu. Zatem, po ponid tysiącu lat narodziła się koncepcja utworzenia zbliżonego terytorialnie państwa (Karlsbund) , które powstać miało na dro­dze integracji Belgii, Francji, Holandii, Luksemburga, RFN i Włoci..

Adenauer przyjął koncepcję Karolingów dlatego, iż wolał, by przyszłe zjednoczone państwo zachodnioeuropejskie raczej rozciągało się do Łaby do Pirenejów niż od Renu do Niemna. Należy podkreślić, iż plan Adenauera nie zakładał rezygnacji z „niemieckiego wschodu". Zresztą, w ówczesnych warunkach żaden poważny polityk w Niemczech Zachodnich nie mógł bez groźby utraty twa­rzy wysunąć myśli rezygnacji z ziem na wschód od Laby i żaden program me mógł być sformułowany, jeśli nie obejmował kwestii odzyskania obszarów wscho-

201

dnich. Dlatego też zagadnienie jedności Niemiec znalazło się w koncepcji Karolingón. W pierwszym etapie należałoby doprowadzić do zjednoczenia państw zachodnioeuropejskich na obszarze między Pirenejami a Łabą, a dopiero wówczas, gdy ta wspólnota państw byłaby dostatecznie silna gospodarczo i poli­tycznie, można byłoby myśleć o zjednoczeniu Niemiec.

Jak dowodzą zachodnioniemieccy badacze, polityka europejska Adenauera w dużej mierze wypływała z jego pragmatyzmu⁶⁶ . Szczególnie widoczne byłe to w stq_sunku do form integracji, czy też jej zakresu. „Jeśli kraje europej­skie mają nadal posiadać wpływy polityczne, należy działać. Gdy nie można osiągnąC sytuacji optymalnej, to należy zadowolić się mniej dobrą. Kiedy wszystkie kraje nie będą. chciały współpracować, wówczas powinny działać te, które są do tego przygotowane (...). Ni_e powinno się przykładać zbyt wiele uwagi dQ prawnych form zjednoczenia. Czy teraz powstanie federacja czy kon­ferencja albo jakaś inna farma prawna, to zawsze jest możliwe działanie,któ­re jest najważniejsze" .

3. Pojednanie Niemiec ł Francją u doktrynie politycznej CDU

Francja dogrywała szczególną rolę _w koncepcjach integracyjnych CDU. Po­jednanie niemiecko-francuskie było niezbędne, zdaniem Adenauera, do podjęcia skutecznych działań na rzecz jedności Europy Zachodniej. Dotychczasowa wro­gość i uprzedzenia między tymi dwoma państwami miało zastąpić pojednanie . Już pierwsze kontakty mające miejsce w 1945 roku we francuskiej strefie oku­pacyjnej między Francuzami i Niemcami były oznaką rozpoczęcia tego procesu*.

202

Po II wojnie światowej do 20 stycznia 1946 roku na czele rządu francu­skiego stał generał Charles de Guaile. Był on w tym czasie twórcą francu­skiej polityki wobec Niemiec, która sprowadzała się, między innymi, do: '

— rozbicia jedności państwowej Niemiec,

— oddania całego obszaru na zachód od Renu pod stałą okupację wojsk francu­skich;

— unii gospodarczej Zagłębia Saary z Francją;

— Przekazania Zagłębia Ruhry pod kontrolą międzynarodową;

— Pozyskania gospodarki niemieckiej, a ^ szczególności niemieckich zasobów węgla do odbudowy i rozwoju gospodarki francuskiej.

Osiągnięcie powyższych celów umożliwiłoby Francji odzyskanie utraconej pozycji mocarstwa. Polityka de Gaulle'a odnośnie Niemiec nie znalazła uzna­nia wśród pozostałych wielkich mocarstw. Trafnie dążenia francuskiego gsne-rała określił profesor Krasuski: „de Gaulle rościł sobie pretensje di od­grywania roli daleko przekraczającej realne możliwości ówczesnej Fr^n-cji"⁷¹'.

Mimo odmiennego spojrzenia na przyszłość Niemiec (w porównaniu z Ade-

nauererrO de Gaulle zaliczał się we Francji do tych polityków, któtzy wcześ-

72/

nie poparli trwałe porozumienie z Niemcami . Dążąc do normalizacji stosun­ków z przyszłym państwem niemieckim, generał 'isilnie starał się jednak osła­bić jego pozycję w Europie. Sukcesem działań polityki francuskiej w tym za­kresie było oderwanie gospodarcze Saary od Niemiec w grudniu 1946 roku. ? marca 1950 roku podpisane zostały między rządem francuskim a krajem Saary cztery konwencje o autonomii tego obszaru i jej jedności gospodarczej z Francja. .

Umowy te spowodowały zaniepokojenie rządu federalnego co do istnienia możliwości poli cznego przyłączenia Saary do Francji. Obawy były tym bar-

203

5. łCształtowanie się integracji militarnej

Duze znaczenia w doktrynie pclitycznej CCL^; oagr/ma* asp*;Kt onil-tarn-,, /goanie l wczesnej nałnzonyTii na RFM zotrjwia_zariami, nie p;:wirr,^ oho ycsia-oar: 9rrr.ii, ani dą,:v^ 02 retrili'.ar>zacji. Jeai-aKze dz.sid^is « K.eru-ii-.^ xia-czer-id państwa ^acrooriiofiiGmieckieno _n rr.ySter. SD;u2Zv państw zscho^nci dc-iaczone Dyiy z r^rdliiEirszacia. D(?c-.r:jjj-₀ rai? ^ :vm r^kres^e oceyrBi ^o"-rsa Ajc'.auer. Oczywiście rddw?.> socit =:ira^ę z teno. :'i R=nutl:K5 fe^eraln; Trr,r.5r-v ..----,: a n 3 i am= -pai-iii; w rarait cs^ć^ra-'. : ;;.-'.!-z^ z o^^ju 3'5)j k-=i-

218

pitalistycznymi. „Jeśli stworzymy Europę, w której Niemcy korzystać będą

z tych samych praw, co inne kraje, bada one miały -to wypełnienia te same za-

129/

cania, w tym również obronne"

H zamiarach swoich kanclerz nie byi osamotniony. W 1948 roku były pre­mier Wielkiej Brytanii, a ówczesny lider opozycji Churchill stwierdził pub­licznie, że niemożliwe jest utworzenie potężnej armii na Zachodzie bez wyko-

1507

rzystania potencjału niemieckiego '. Zamierzeniom Ądenauera sprzyjała też

pierwsza po II wojnie światowej doktryna polityczna i militarna USA (Doktri-r ; of Containment), zgodnie ?. którą amna zachodnioniemiecka mogłaby wzmoc­nić siły militarne Stanów Zjednoczonych w celu powstrzymania „rosyjskich tendencji ekspansywnych" . Za ograniLżonym udziałem Niemców w abrrniie Za­chodu wypowiadali się, miedzy innymi, ta^y wojskowi, jak: brytyjski marcza-

132/

lek Bernard Viscount Montgomery , francuski marszałek Jean de Lattre de

Tassigny oraz były amerykański gubernator wojskowy w Niemczech - generał Lu-cius D. Clay¹³³'.

Powyższe głosy w USA, Wielkiej Brytanii i K-ancji w połowie listopada 1949 roku stanowiły mniejszość. W tym czasie mocarstwa zachodnie nie życzy­ły sobie jeszcze ponownego uzbrojenia Niemiec, a nynikiem tego był układ pe-

134/

fersberski . Podtrzy. ywał on demilitary?ację na całym obszarze RFN oraz

zakazywał tworzenia jakichkolwiek sił zbrojnych.

Po raz pierwszy publicznie Adenauer przedstawił tezę utworzenia dużych konwencjonalnych sił zbrojr/ch w Europie w czasie rozmowy, jaką odbył 3 gru­dnia 1949 roku z przedstawicielem amerykańskiego dziennika „Clevland Plain Dealer" , Poddał on analizie problem utworzenia europejskich sił zbroj­nych, do których należeć mieli żołnierze zacnodnionismiEccy. Pod kierunkiem Europejskiego Dowództwa Naczelnego mogłaby również Republika Federalna

wnieść swój wkł?d do obrony Europy Zachodniej. „Zachód musi stać się dosta-

13fi/

tecznie silny, aby uniemożliwić ZSRR dalsze posuwanie się naprzód" .

219

Aitenauer był przeciwny rekrutacji zachodnioniemieckich żołnierzy tto sił zbrojnych mocarstw zachodnich, ponieważ uważał, ił staliby się oni najemni­kami .

Armii zachc-dnioniemieckiej nie było, ale wystąpiła możliwość utworzenia je;; w ramach armii europejskiej, kontyngent wojsk RFN miał być traktowany na równi z innymi wojskami. Wspólna, armią dowodziłoby dowództwo europejskie, w

skład którego wchodziliby również Nismcy.

9 grudnia 1949 roKu na zebraniu partyjnym w KonigswiPter Adenauer

stwierdzi t,iż zachodni alianci przed podjęciem decyzji w sprawie remilitary-zacji powinni sobie odpowiedzieć na pytanie,co jest większym niebezpieczeńst­wem: zagrażające niebezpieczeństwo ze Wschodu,czy możliwość udziału zachodnio-niemieckiego kontyngentu w obronie Europy Zachodniej w ramacn armii europej-

W³⁷'.

16 grudnia 1949 roku odbyła się w Bundestagu debata, w której ftoena-uer potwierdził swą wypowiedź o ewentualnym udziale przyszłych wojsk za-chodnioniemieckich w europejskich siłach zbrojnych. Odmienne stanowisko pre­zentowali komuniści i socjaldemokraci- Przemawiając w imieniu SPf), E.Ollen-nauer powiedział: „socjaldemokratyczna frakcja odrzuca nawet myśl o remili-

taryzacji Niemiec. Odpowiedzialność za bezpieczeństwo terytorium Republiki

138/

Federalnej należy do państw okupacyjnych"

Podczas posiedzenia frakcji parlamentarnej CDU większość deputowanych uznała, że stanowisko Adenauera w tej kwestii było zbyt radykalne. Adenauer

na postawiony mu zarzut odpowiedział: „ależ moi panowie, nikt przecież nie

139/

może mi przeszkodzili w tym, abym z każdym dniem stawał się mądrzejszy

Podtrzymując dalej swoje stanowisko w sprawie militaryzacji, twierdził, że gdyby pewnego dnia doszło do tego, że RFN musiałaby się uzbroić, wówczas europejskie siły zbrojne byłyby w tym celu najlepszym rozwiązaniem.

Propozycja remilitaryzacji została negatywnie przyjęta również przez rządy mocarstw zachodnich. W dniu, w którym odbywała się debata w Bundesta-

220

gu nad projektem Adenauera, Sojusznicza Kadr Kontroli wydała ustawę, zabra­niającą jakiejkolwiek działalności związanej z remilitaryzacją¹* .

Wojna w Korei oraz eksplozja pierwszej sowieckiej bomby atcmowei przy­spieszyły decyzję Stanów Zjednoczonych o militarnym wykorzystaniu RFN. De­cyzja ta była spowodowana, miedzy innymi, niedostatkiem amerykańskich sił konwencjonalnych w Europie i chęcią wypełnienia tych luk zachodnioniemiec-kimi kontyngentami. Wsparcie stanowiska Adenauera przez USA wymusiło na Francji zajęcie aktywnej postawy w tej kwestii.

Rząd francuski postanowił narzucie najdogodniejszą dla Francji formę militarnego wykorzystania Republiki Federalnej. 24 października 1950 roku premier Francji Renę Pleven podczas wystąpienia przed Zgromadzeniem Narodo­wym zaproponował utworzenie europejskich sił zbrojnych. Projekt francuskie­go premiera zapoczątkował oficjalną dyskusję nad utworzeniem Europejskiej Wspólnoty Obronnej (EWO)¹*²''.

Plan Plevena zakładał wcześniejsze podpisanie układu o EWWiS, co dawa­łoby gwarancję sześciu krajom uczestniczącym, żl przemysł metalowy i węglo­wy nie będzie wykorzystywany do celów agresji militarnej. Dopóki jednak nie zostaną złożone podpisy pod tym układem, miała być stworzona da wspólnej

obrony armia europejska, która byłaby powiązana z politycznymi instytucjami

143/

integracyjnymi Europy Zachodniej . Inspiracją tejże propozycji francus­kiej były zalecenia Zgromadzenia Rady Europejskiej, obradującej 11 sierp­nia 1950 roku. Stanowiły or?, iż powstanie armii europejskiej nie może wy­nikać tylko z samego połączenia narodowych jednostek militarnych,lecz tak­że z „urzeczywistnienia militarnego i politycznego autorytetu europejskie­go" l**/.

Po intensywnych konsultacjach a także oświadczeniu Plevena, że RFN po­winna być w pełr' zrównana w uprawnieniach z innymi partnerami oraz że bę-

221

dzie wykluczona każda dyskryminacja (początkowy projekt zakładał, ze Niemcy dostarczą żołnierzy ale nie będą ich dowódcami), przyjęte 2ostało w CDU z rezerwą, pomimo pełnej akceptacji ze strony Adenauera. Po pierwsze dlatego, ze istniał jeszcze Międzynarodowy Zarząd obszaru Ruhry, po drugie, zgodnie z wynikami ankiety przeprowadzonej przez ośrodek badania opinii społecznej w Allensbach, 52% społeczeństwa zachodnianiBmieckiego wypowiedziało się przeciwko remilitaryzacji RFN czy to w ramach armii europejskiej, czy

NAT0^145/.

W kwestii remilitaryzacji występowały również różnice zdart wśród człon­ków rządu federalnego. 3ako jeden z przykładów możemy podać konflikt między kanclerzem Adenauerem, który zdecydowanie wypowiadał się za remilitaryzacją, a ministrem spraw wewietrznyoii Gustavero Heinemannem, który był jej zdecydo­wanym przeciwnikiem. Ostatecznie Heinemann podał się do dymisji, a po pewnym czasie opuścił szeregi CDU .

Na stanowisko Adenauera w kwestii remilitaryzacji RFN nie miały wpływu ani opozycja parlamentarna^ ani pozaparlamentarna, czy też wspomniana wcze­śniej nota Stalina z 10 marca 1952 roku. 27 maja tegoż roku w Paryżu przed­stawiciele Belgii, Francji, Holandii, Luksemburga, RFN i Włoch powołali do życia Europejską Wspólnotę Daremną. W ramach EWO miały być połączone siły zbrojne sześciu krajów. Na ich czele stanąłby Zarząd Komisaryczny (Board of Commissioners). Siły zbrojne pod względem operacyjnym podlegałyby wyłącznie dowództw HMD. Koncepcja EWO Ł armii europejskiej zawierała wiele elemen­tów integracji na płaszczyźnie militarnej, między innymi, wspólne dowództwo, kierownictwo polityczne, ujednolicenie organizacji szkolenia, regulaminów

czy uniformów.

Warunkiem wejścia w życie układu o EWO było ratyfikowanie go przsz sześć państw członkowskich. Mimo zabiegów dyplomatycznych Adenauera 30 sier-

222

pnia 1954 roku parlament francuski większością g>osów odrzucił traktat o

EWG. Francja, ktńr- była autorem tego projektu, p-zycjyniła się w kilka lat

147/ później do jego upadku

Mażeffly zatem postawić pytanie, czy upadek EWO spowodował zwolnienie tempa integracji Niemiec Zachodnich z Zachodem? Przys7łość dowiodła, U wie­le oczekiwań kanclerza przekształciło się w fakty dokonane. W dziewięć mie­sięcy po decyzji fi-ancuskiego parlamentu RFN została przyjęta do NATG(pierw-szym ministrem obrony Republiki Federalnej został 7 czerwca 1955 rofcu Theo-lor Błark) oraz stała się członkiem Unii Zachodnioeuropejskiej. Natomiast wcześniej, bo już 23 października (Układy Paryskie), zadecydowano o przyna­leżności Saary do RFN. Niemcy ZachcdniŁ stały się państwem suwerennym.Z te­go też powodu upadek EWO nie oznaczał zwolnienia tempa integrowania sią Re­publiki Federalnej Niemiec z Zachodem.

6. Nieuchronność podziału i zjednoczenia Niestiec

Polityczną odpowiedzialność za rozwiązanie problemu niemieckiego po u-padku Trzeciej Rzeszy wzięły na siebie wielkie malarstwa. Podjęte na kolej­nych konferencjach w Teheranie, Jałcie i Pochdamie uchwały w wyniku później­szych rozbieżności nie doczekały się całkowitej realizacji. Rozbieżności wielkich mocarstw w sprawie Niemiec w znacznym stopniu umożliwiły Adenaue-rowi realizację własnej polityki.

W liście 2 31 października 1945 roku do nadburmistrza Duisburga Hein-richa Weitza Adenauer pisał, między innymi: „Związek Sowiecki ma w rękach wschodnią połowę Niemiec, Polskę, Bałkany, Węgry i część Austrii. Związek Sowiecki wyłamu_ i się *e współpracy z innymi wielkimi mocarstwami i zamyka

223

się w opanowanych obszarach według własnego uznania. V krajach okupowanych przez mego panują już teraz całkiem inne; gospodarcze i polityczne zasady,

1 Afl /

niż w pozostałej części Europy" Zatem już w tym momencie Adenauer uzna­wał za fakt podział Europy na dwie części o odmiennych ustrojach spoieczno--politycznych, podczas gdy wielu polityków we wschodniej, środkowej i za­chodniej Eurcpie uwsżałc, te można jeszcze zapobiec tendencjom rozłamowym .

Największe niebezpieczeństwo stwarzał, zdaniem Ad^nauer-d, „ekspansyw­ny charakter polityki europejskiej E-tsliria. Za nieprawdopodobne wydawało się, by Związek Sowiecki zaniechał swojej bardzo korzystnej strategicznie linii wyjściowej Laba-Wera. Oznaczało to, że należy się liczyć w dającym się przewidzieć czssie 7. podziałem Niemiec n? wschounią i zachodnią połowy .

Utworzenie państwa zachodnioniemieckiega, zabezpieczenie go przed ewen­tualną interwencją sowiecką, ścisła współpraca gospodarcza, polityczna i mi­litarna tego obszaru z Zachattem oraz działalność w kierunku wyprowadzenia przyszłego państwa niemieckiego z izolacji międzynarodowej to główne nurty działalności aolitycznej Ądenauera w problemie niemieckim

3eszcze przed otworzeniem Republiki Teaaralnej Niemiec Adenauer sprze­ciwiał się neutralizacji przyszłych Niemiec. Neutralizacja doprowadziłaby, jego zdariem, do tego, że „znaleźlibyśmy się poprzez nasze geograficzne po­łożenia między blokami mocarstw, broniących w peini przeciwnych ideałów ży­ciowych. Dlatego musielibyśmy przystąpić albo do jednej, albo do drugiej strony, by nie zostać wyeliminowani. Neutralne stanowisko między dwoma su-permacarstwami uważałem dla naszego narodu za nierealne. Wcześniej czy pół-niej jedna lub druga strona próbowałaby przyciągnąć niemiecki potencjał na swoją stronę" Iw _ ^szystkie próby wprowadzenia zjednoczonych Niemiec do grona neutralnych państw buforowych między Wschodem i Zachodem były dla Adę-nauera nie do przyjęcia, bowiem „w twardym świecie rzeczywistości tiyły dwie

224

drogi: wspólna droga z Zachodem, bądź wspólna droga z Sowietami. Wszystkie rozwiązania pośredr/.e nie były polityką, lecz iluzją"

Nie oznaczało to, że wszyscy politycy CDU podzielali zdanie Adenauers w kwestii niemieckiej. Istniały też inne poglądy, o których pisaliśmy na po­czątku tego rozdziału. Punkt kulminacyjny sporów wewnątrzpartyjnych przypa­dał na lata 1946-1947. Adenauer w tym czasie zdecydowanie przeciwstawiał się

polityce zorientowanej narodowo z tendencjami neutralistycznymi, których

154/

broniła berlińska i wschodnia CDU

Stanowisko Adenauera odnośnie do neutralizacji zjednoczonych Niemiec sprowadzało się do bezwzględnego odrzucenia tej koncepcji. Neutralizacja, jego zdaniem, była nie do przyjęcia, pw.ieważ:

- wcześniej czy później neutralne Niemcy „padłyby łupem" ZSRR;

- wyłącznie Niemiec z budowy jedności Europy zachodniej skazałoby ten pełen nadziei ruch na upadek i tym samym kontynent wszedłby na nowo w wir rywa­lizujących nacjonalizmów, a korzyści z tego miałby tylko ZSRR;

— gdyby integracja zachodnioeuropejska nie doszła do skutku, to zachodziła możliwość, że Stany Zjednoczone wycofałyby się z niezjednoczonego konty­nentu, którego państwa uważałyby narodowe cele za ważniejsze od zachowa­nia wolności;

— niemiecki potencjał był zbyt ważny dla obu rtron, aby mógł być pominięty w ewentualnym konflikcie Wschód-Zachód-

Analizując powyższe, należy uznać, iż Adenauer od początku swej dzia­łalności politycznej po II wojnie światowej był zdecydowany na ścisły so­jusz z państwami zachodnimi, zaś integracja zachodnioeuropejska stanowić miała drogę bo zjednoczenia Niemiec. Tylko silna i zjednoczona Europa za­chodnia byłaby w stanie pertraktować z ZSRR. „Sowieci powinni wcześniej czy później zrozumieć, że muszą porozumieć się z Zachodem, że r-ie sg w sta-

225

nie go pokonać. U takim pokojowym porozumieniu pokładam swoją nadzieję i wi­dzą nasze szansę". Była to więc przemyślana działalność, zmierzającą do utworzenia państwa zachodnioniemieckiego.

Po utworzeniu Republiki Federalnej Niemiec stanowisko Adenauera nie u-legło zmianie. Zawsze podkreślał ważność kwestii niemieckiej dla Earopy i świata, „problem ponownego zjednoczenia należy oceniać bardzo trzeźwo.Po­nowne zjednoczenie nie jest sprawą samą w sobie ora? nie powinno opierać się na podstawach emocjonalnych. Powinno się zawsze mieC na uwadze to, te zjed­noczenie Niemiec jest życiowym interesem Europy, a u związku z tym i świa­ta" . Zatem stałe „zakotwiczenie się w wolnej Europie" stwarzało wła­ściwą sytuację wyjściową do rozwiązania problemu niemieckiego.

22 marca 1950 roku rząd federalny wydał oświadczenie, które stwierdza­ło, między innymi: „droga do niemieckiej jedności może być odnaleziona tyl-

159/

ko w wyniku wolnej i niezależnej decyzji niemieckiego narodu" .Aby osiąg­nąć ten cel winny być spełnione następujące warunki;

1) wolność działania dla wszystkich partii w całych Niemcz-ch oraz zrzecze­nie się pr^ez mocarstwa okupacyjne wpływu na tworzenie i działalność par­tii politycznych;

2) zapewnienie przez mocarstwa okupacyjne bezpieczeństwa dla osób działają­cych w partiach politycznych;

3) wolność sprzedaży dla wszystkich gazet w całych Niemczech;

A) wolność ruchu osobowego wewnątrz Niemiec i zniesienie paszportów wewnątrz-strefowych.

Po spełnieniu tych warunków oraz zatwierdzeniu prawa wyborczego przez cztery mocarstwa okupacyjne rozpisane mogłyby być wybory do ogdlnoniemie-ckiej konstytuanty. Wybory do zgromadzenia narodowego pozostawałyby we wszy-

226

stkich częściach Niemiec pod kontrolą komisji, siadającej się _z przedsta­wicieli mocarstw okupacyjnych albo przedstawicieli Narodów Zjednoczonych, badaniem zgromadzenia narodowego byłoby opracowanie konstytucji, która t>v-łaby przedłużona narodowi niemieckiemu do zatwierdzenia .

Powyższy plgn, zdaniem Adenau&ra, stwarzsł możliwości do połączenia obu c/ęści Niemiec jeszcze przed ostatecznym związaniem sit; Republiki . e-deralnej z Zachrriprr. Nie zmieniał on jednak ogólnej koncepcji kanclerza w sprawie przy e.;? ł ość. i Nismiec. Pru;.ram Adenauera zakładał, że pierwszym etapem winny być wolne wybory, dr:.;gim otworzenie walnego rządu. Następnie rząd prowadziłby rokowani;; w sprawie traktatu pokojowego oraz uregulowania wszystkich otwartych problemów terytorialnych, po czym nastąpiłoby przyzna­nie rządowi aj;31naniemieckiemu całkowitej swobody podejmowania decyzji .

Adenauer w swoach wypowiedziach stanowczo odrzurał możliwość użycia siły w celu rozwiązania problemu niemieckiego. Udzielając wywiadu dzienni­karzowi amerykańskiej telewizji CBS, oświadczył, że RfN nie będzie n.gdy

In?/

prowadziła wojny z powodu granicy na Odrze i My?. ir . Dodał nas^łeonie,że może wyobrazić sobie tak> rozwój wydarzeń, w którym probierń ten znajdzie swe rozwiązanie w zjednoczonej Europie. Pewnego dnia cały obszar za Odrą i Nysą będzie musiał si. znaleźć w fWWiS oraz we wspólnym rynku, przez co istniejące granice polityczne będą coraz bardziej traciły na znaczeniu. W kwestii Berlina Zachodniego Adenauer uważał,iż z niemieckiego punktu wi­dzenia najlepszym rozwiązaniem jest utrzymanie istniejącego status quo do chwili zjednoczenia

Stanowisko Adenauera w kwestii niemieckiej również w latach następnych nie uległo zmianie. 29 listopada 1961 roku na posiedzeniu Bundestagu kanc­lerz w swym obszernym przemówieniu powiedział, między innymi: „Zjednoczenie Niemiec w warunkach pokoju i wolności pozostaje podstawowym celem polityki

227

niemieckiej, mimo że niepodobna podać dziś terminy jej realizacji. Rząd RFN domaga się. jednak na<JaI przywrócenia jedności Niemiec na podstawie prawa do samostanowienia. Wychodząc z tego założenia, stoimy na stanowisku, że nie powinno wydarzyć się nic, co mogłoby utrudnić lub uniemożliwić zjednoczenie kraiu"

228

---