Cywilizacja starożytnego Egiptu., podr., s. 32 - 47 Oprac. RM, z dedykacją dla I d (2009)
1. Warunki naturalne (geograficzne), mapa - podr., s. 33
„Egipt darem Nilu”- autorem tego sformułowania był Herodot (grecki historyk z V w. pne)
żyzna, uprawna ziemia w zasięgu wylewów Nilu, regularność wylewów (można było zatem przewidzieć termin wylewu Nilu)
„ ziemia czarna” (ziemia uprawna, w zasięgu wylewów Nilu) i „ziemia czerwona” (ziemia poza zasięgiem wylewów Nilu, obszar pustyni)
źródła Nilu Błękitnego (Abisynia) i Nilu Białego (Jezioro Wiktorii)
Nil wylewał niosąc ogromne ilości wody pochodzącej z Nilu Błękitnego (był to skutek opadów w okresie tzw. pory deszczowej na Wyżynie Abisyńskiej, gdzie Nil Błękitny ma swoje źródła)
podział Egiptu na E. Dolny (obszar delty Nilu) i E. Górny (od pierwszej katarakty do początków delty)
więcej ziemi uprawnej w Egipcie Dolnym (w delcie Nilu) niż w Egipcie Górnym
rolnictwo aluwialne (rozwija się w wyniku wylewów rzeki, która nawadnia i użyźnia glebę poprzez
nanoszenie ogromnych mas mułu), podr., s. 20, przeczytaj teksty źródłowe ze s. 22 i wykonaj zadania 6 i 8
sieć irygacyjna jako czynnik państwotwórczy we wczesnym okresie dziejów Egiptu (konieczność
- stworzenia dużej sieci irygacyjnej była czynnikiem sprzyjającym politycznemu zjednoczeniu Egiptu)
katarakta (próg skalny na Nilu)
starożytny Egipt jako „cywilizacja kamienia” (którego w Egipcie było pod dostatkiem)
niedobór drewna i żelaza
późniejsza znajomość brązu i żelaza niż w Mezopotamii
kwestia dostępu do innych bogactw naturalnych (surowców), konieczność sprowadzania (importu) miedzi, kości słoniowej, drewna (przede wszystkim cedru), mapa, podr.,s.33
zastosowanie papirusu (np. materiał pisarski, łodzie z papirusu, obuwie, materiał budowlany - w połączeniu z gliną),
kwiat lotosu jako jeden z symboli Egiptu
wpływ Sumerów na początki cywilizacji egipskiej: (np. na powstanie pisma, znajomość brązu)
2. Chronologia dziejów starożytnego Egiptu (tabela w podr., s. 35)
podział na Stare, Średnie i Nowe Państwo, Epokę Późną (w tym okresy: perski i hellenistyczny)
i okresy przejściowe
dokonanie przez egipskiego kapłana Manetona (w III w pne) podziału dziejów Egiptu na 30 dynastii, które panowały od ok. 3100 (zjednoczenie Egiptu przez Narmera) do 332 pne (podbój Egiptu przez Aleksandra Macedońskiego)
ostatnią dynastią władców Egiptu była dynastia Ptolemeuszy panująca w okresie hellenistycznym, czyli od śmierci Aleksandra Macedońskiego (323 pne) do podboju Egiptu przez Rzymian (30 pne)
- Narmer: pierwszy faraon zjednoczonego Egiptu (ok. 3100 pne), Kleopatra: ostatni władca Egiptu (do 30 pne)
3. Dzieje polityczne starożytnego Egiptu („od Narmera do Kleopatry”) - od ok. 3100 do 30 pne
- zjednoczenie E. Dolnego i E. Górnego ok. 3100 pne przez Narmera (Menesa), (podr., s.34)
- Egipt w okresie Starego Państwa (ok. 2700 - 2200 pne)
▪ najbardziej znani faraonowie Starego Państwa: faraon III dynastii Dżeser (2690 - 2670),
faraonowie IV dynastii Cheops - Chufu (2604 - 2581), Chefren (2572 - 2546), Mykerinos (2539 - 2511)
▪ Sfinks i najsłynniejsze piramidy (Dżesera w Sakkarze, Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa w Gizie), il. w podr. s. 38
najstarszą piramidą jest piramida faraona Dżesera w Sakkarze (il. w podr. s. 38),
trzy największe piramidy znajdują się w Gizie w niewielkiej odległości od siebie (piramidy faraonów Cheopsa,
Chefrena i Mykerinosa), największą z nich jest piramida Cheopsa (146 m. wys.), Sfinks znajduje się przed
piramidą Chefrena
▪ upadek Starego Państwa w wyniku wieloletniej klęski suszy i tendencji odśrodkowych reprezentowanych
przez nomarchów (namiestników sprawujących władzę w nomach, czyli w okręgach administracyjnych na
jakie był podzielony Egipt)
- Egipt w okresie Średniego Państwa (XXI - XVIII w.)
▪ upadek Średniego Państwa w wyniku najazdów Hyksosów na Egipt w XVIII w. pne
- Egipt w okresie Nowego Państwa (ok. 1550 - 1070), mapa w podr., s.36
w okresie Nowego Państwa piramid już nie wznoszono
najbardziej znani faraonowie Nowego Państwa:
▪ władcy XVIII dynastii (1550 - 1292): np. Totmes I, Totmes II (1492- 1479), Hatszepsut (1479 - 1458/57), Totmes III (1479 -
1425), Amenhotep IV - Echnaton (1351 - 1334), Nefretete - ,,piękna, która przybyła”, Tutenchamon (1333 - 1323)
▪ władcy XIX dynastii: np. Ramzes I (1292 - 1290), Ramzes II (1279 - 1213), Seti I, Seti II
▪ władcy XX dynastii (1186 - 1070): Ramzesowie od III do XI (zob. powieść Bolesława Prusa, Faraon, dotyczy schyłkowego
okresu Nowego Państwa)
▪ reforma religijna Amenhotepa IV (Echnatona), podr., s. 38
▪ złota maska Tutenchamona (odnaleziona w jego grobie przez Howarda Cartera i lorda Carnaverona w 1922 r.), podr., il. s. 44
▪ wyprawy zbrojne do Syrii i wojny (władców XVIII i XIX dynastii) z państwem Hetytów (np. bitwa pod
Kadesz stoczona przez Ramzesa II w 1285 pne, mapa, podr., s. 36)
▪ osłabienie Nowego Państwa w wyniku najazdów tzw. ludów morskich (od schyłku XIII w )
- Egipt w państwie perskim (525 - 401), (342 - 332), mapa w podr., s.51
▪ zajęcie Egiptu przez króla perskiego Kambyzesa (525)
- Egipt w okresie hellenistycznym (okres od Aleksandra Wielkiego do podboju Egiptu przez Rzym)
▪ Egipt w imperium Aleksandra Macedońskiego (332 -323 pne), mapa w podr., s. 117
▪ Egipt pod rządami dynastii Ptolemeuszy (323 - 30 pne): ostatnia dynastia władców Egiptu (jej
założycielem był Ptolemeusz - jeden z wodzów Aleksandra, a zatem Ptolemeusze nie byli dynastią pochodzenia
egipskiego)
- Egipt pod panowaniem rzymskim od 30 pne: zajęcie Egiptu przez Oktawiana w 30 r. pne (w
wyniku bitwy morskiej pod Akcjum w 31 pne i śmierci Kleopatry - ostatniego władcy Egiptu)
4. Państwo
starożytny Egipt jako monarchia despotyczna i teokratyczna
treści ideowe palety Narmera (podr., s.34)
rola faraona (geneza pojęcia - podr.,s.37)
zjednoczenie E. Dolnego i E. Górnego ok. 3100 pne przez Narmera (Menesa)
treści ideowe podwójnej korony (biała i czerwona) jako symbolu zjednoczenie obu części Egiptu (podr., s. 34)
sylwetki niektórych faraonów (zwł. Starego i Nowego Państwa)
podział administracyjny na okręgi administracyjne (nomy), zarządzane przez nomarchów
stolice (np. Memfis w Egipcie Dolnym, Teby w Egipcie Górnym, Aleksandria w okresie hellenistycznym)
armia (podr.,s.37)
5. Społeczeństwo starożytnego Egiptu
faraon (podr., s. 37)
kapłani (źródło, podr., s. 41) i arystokracja urzędnicza (np. nomarchowie) i wojskowa
średnie warstwy społeczeństwa egipskiego (rzemieślnicy, właściciele warsztatów rzemieślniczych, kupcy, „wolne zawody” - pisarze, lekarze)
chłopi (byli podstawową siłą roboczą w Egipcie, pracowali nie tylko na roli, ale także przy wielkich budowach, np. piramid i światyń), il. w podr., s. 32; źródło - podr., s. 41
niewolnicy (było ich niewielu w porównaniu do liczebności chłopów)
6. Kultura starożytnego Egiptu
- trzy odmiany pisma egipskiego: hieroglify, p. hieratyczne (kapłańskie), p. demotyczne (ludowe)
▪ odczytanie hieroglifów przez F. Champoliona w 1822 r., na podstawie tekstów zamieszczonych na Kamieniu z
Rosetty, podr .s. 42
- architektura i rzeźba
▪ najstarsza piramida: faraona Dżesera w Sakkarze (wzniesiona przez Imhotepa, podr., s. 38)
▪ największe piramidy (Cheopsa, Chefrena, Mykerinosa) i sfinks w Gizie
▪ złota maska Tutanchamona - znaczenie odkrycia Howarda Cartera w 1922 r.
▪ analiza porównawcza posągów faraonów Starego i Nowego Państwa, podr., s.38; Sztuka świata, t.1, s. 55, 72-73)
- malarstwo (sposób prezentacji postaci w malarstwie egipskim - podr., s. 35)
- religia i mitologia starożytnego Egiptu
▪ rola kapłanów
▪ politeizm religii egipskiej
▪ najważniejsi bogowie: Re (bóg tarczy słonecznej, najważniejszy z bogów egipskich), Ozyrys (władca świata
zmarłych), Horus (bóg nieba, opiekun władzy faraona, przedstawiany pod postacią sokoła), Ptah (bóg Memfis,
objawiał się w postaci świętego byka Apisa), Amon (bóg Teb), Izyda, Hathor (przedstawiana jako krowa lub z
rogami wychodzącymi z głowy), Tot (opiekun pisarzy, z głową ibisa - pożytecznego ptaka, bo zjadającego jaja
krokodyli), Anubis (z głową szakala),
▪ sposób przedstawiania bogów: najczęściej w ludzkiej postaci z głową zwierzęcia lub pod postacią zwierząt
▪ reforma Echnatona (próba zastąpienia politeizmu monoteizmem), podr., s.38
▪ mity egipskie, podr., s. 44
▪ wyobrażenia na temat życia pozagrobowego (dusza żyje, dzięki istnieniu materialnego wyobrażenia
zmarłego, np. zabalsamowanych zwłok, posagu, malowidła)
▪ Księga Umarłych - wkładana do grobowca lub zapisywana na jego ścianie, zbiór modlitw i formuł
magicznych, ułatwiających wejście do świata zmarłych, podr., s. 45, źródło - podr., s. 47
▪ nekropolie faraonów: Sakkara, Giza, Dolina Królów
▪ świątynie: np. Luksor, Abu - Simbel, Karnak, Tell el Amarna, Sakkara
- kalendarz słoneczny - 365 dni, podr. , s. 43
- medycyna (m. in. umiejętność mumifikowania zwłok), podr. , s. 43 - 44
▪ rozwinięta znajomość anatomii i chirurgia
▪ Herodot o medycynie egipskiej, podr., s. 43
▪ Herodot o mumifikowaniu zwłok, podr., s. 46
- hellenizacja kultury egipskiej w okresie panowania Ptolemeuszy (323 - 30 pne)
hellenizacja - przyjmowanie greckich wpływów
- najsłynniejsze zabytki cywilizacji starożytnego Egiptu, np.
▪ paleta Narmera (jej treści ideowe - podr., s. 34)
▪ piramida faraona Dżesera w Sakkarze (najstarsza piramida egipska), podr., s. 38
▪ piramidy w Gizie: faraonów Cheopsa (Chufu), Chefrena (Chafre), Mykerinosa (Menkaure)
trzy największe piramidy znajdują się w Gizie w niewielkiej odległości od siebie (piramidy faraonów Cheopsa,
Chefrena i Mykerinosa), największą z nich jest piramida Cheopsa (146 m. wys.), Sfinks znajduje się przed
piramidą Chefrena
▪ Sfinks - lew z głową faraona Chefrena
▪ Kamień z Rosetty (odnaleziony w Rosetcie przez francuskich archeologów towarzyszących Napoleonowi w jego
wyprawie do Egiptu w 1798 r., zawiera napis trzema rodzajami pisma: alfabetem greckim, hieroglifami i pismem
demotycznym, dzięki Kamieniowi z Rosetty Francois Champolion w 1822 r. odczytał hieroglify)
▪ złota maska faraona Tutenchamona (odnaleziona w jego grobie przez Howarda Cartera i lorda Carnaverona w
1922 r.), podr., il. s. 44
Egipskie zaklęcie przeciw katarowi: „Ustąp katarze, synu kataru, który łamie kości, gruchocze czaszkę, pustoszy mózg i powoduje, że siedem otworów w głowie cierpi (...) Patrz, przyniosłem lekarstwo przeciw tobie, ochronny napój przeciw tobie (...) oraz wonna gumę. One cię wyrzucą! Wynoś się na ziemię!” cyt. za: J. Iluk, A. Paner, Historia. Starożytność, s. 33
Egipskie zaklęcie miłosne: „Wysyłam na was gniew wielkich bogów egipskich. Napełnijcie swe serce ogniem i płomieniami i rzućcie je w serce tej kobiety. Pobudź ją duchu, odbierz jej sen, niech dom jej ojca i jej matki stanie się dla niej miejscem męki! Rzućcie na nią płomienny żar, by tu przybiegła, stanęła za drzwiami i żebrała: zlituj się!”, cyt. za: J. Iluk, A. Paner, Historia. Starożytność, s. 33
teksty źródłowe: podr., s.22, 40 - 41, 46 - 47, 58, Herodot o budowie piramidy Cheopsa (Dzieje, ks. II, 123 - 125; G. Chomicki, S. Sprawski, Starożytność. Teksty źródłowe, s. 26 - 28)
Bibliografia
B. Kwiatkowski, Poczet faraonów. Życie. Legenda. Odkrycia, W. 2002 (proponuję przeczytać biografie najsłynniejszych faraonów, np. Cheopsa, Totmesa I, Totmesa II, królowej Hatszepsut, Amenhotepa IV i jego żony Nefretete, Ramzesa II, Tutanchamona, królowej Kleopatry VII)
C. W. Ceram, Bogowie, groby, uczeni (np. o odkryciu grobu Tutanchamona przez Howarda Cartera,
o odczytaniu przez F. Champoliona hieroglifów)
Wielka historia świata, t. 2, Stary i Nowy Świat od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego, pod red. J. Sliwy, Kraków 2005 /m.in. historia starożytnego Egiptu, Mezopotamii (Sumeru, Babilonu, Asyrii), Persji, Izraela, Indii, Chin/
Ch. Jacq, Sekrety Egiptu faraonów /wydawnictwo „Świat Książki”)
P. Montet, Życie codzienne w Egipcie w epoce Ramessydów
N. Grimal, Dzieje starożytnego Egiptu
A. Świderkówna, Siedem Kleopatr
Sztuka świata, t.1. (Sztuka pradziejowa, Egipt, Mezopotamia, Ameryka prekolumbijska) /wydawnictwo Arkady/
1