Psychologia inwalidztwa._______10.02. 2001 r. Wykład VIII.
cd. reakcji na nagła utratę sprawności.
Nagła i znaczna utrata sprawności i zdrowia stawia człowieka w sytuacji nadmiernego obciążenia. Życie człowieka z niepełnosprawnością fizyczną, jego funkcjonowanie oraz jego rozwój zależy nie tylko od struktury osobowości, która została wcześniej ukształtowana, ale także od warunków środowiska, w którym ten człowiek żyje i funkcjonuje oraz reakcji środowiska na niepełnosprawność.
B. Wright przedstawia reakcję na utratę sprawności jako rodzaj utraty cennej wartości, zwracając szczególną uwagę na szok psychiczny ( podobnie jak utrata kogoś bardzo bliskiego ). Wymieniane są różne stadia reakcji na powstanie nagłej niepełnosprawności i przystosowania się do tego faktu. Np. Katrin Cohn wyróżnia 5 stadiów reakcji :
1.szok,
2. oczekiwanie wyleczenia,
3. opłakiwanie straty,
4. zachowania obronne,
a) zdrowe,
b) neurotyczne,
5. końcowego przystosowania.
W stadium szoku człowiek nie chce przyjąć do wiadomości i buntuje się nie przyjmując do wiadomości zaistniałego faktu, uważa, że to jakaś pomyłka, zły sen.
W końcu zaprzeczanie zaistniałym faktom, mające w takim przypadku znaczenie obronne staje się niemożliwe i następuje wtedy kolejne stadium oczekiwania wyleczenia. Człowiek zaczyna sobie uświadamiać, że stanie się osobą niepełnosprawną i nie może się z tym pogodzić. Zaczyna dostrzegać coraz więcej przeszkód i trudności jakie piętrzą się na jego drodze do osiągnięcia celów i wartości, które sobie wcześniej wytyczył. Ma jednak nadzieję, że to się uda zrealizować.
W stadium opłakiwania straty, w zetknięciu z zaistniałymi faktami ( np. utrata możliwości chodzenia ), człowiek musi przyjąć do wiadomości zaistniałą sytuację, musi sobie uświadomić, że sprawność już nigdy nie wróci w takim stopniu jak wtedy gdy był w pełni sprawny, nie ma szans na całkowite wyleczenie. Następuje wtedy rozpacz po utracie. Mogą wystąpić reakcje agresji w stosunku do siebie i otoczenia. Dominuje żal nad sobą i opłakiwanie straty, czasami bierność, apatia. W związku ze stratą jednostka nabiera przekonania, że nie jest wiele warta, że jest obciążeniem dla otoczenia, traci wiarę w siebie, w swoje możliwości.
Znaczenie straty zostaje wówczas wyolbrzymione, zostaje rozszerzone na inne dziedziny.
Czwarte stadium zachowań obronnych . Zachowania zdrowe , gdzie zachowanie nastawione jest na pozytywne działanie. Człowiek zaczyna walczyć z niepełnosprawnością, robi wszystko by poprawić swoją sytuację zdrowotną. Pojawia się motywacja, aby nauczyć się funkcjonować ze swoją niepełnosprawnością. To co robi zaczyna go cieszyć, jest tym zainteresowany. Jest to szalenie ważne aby ta pozytywna motywacja była napędem działania do podejmowania nowych wyzwań i przezwyciężania nowych problemów. Psychologiczna bariera w osiąganiu celów życiowych na skutek powstałej niepełnosprawności zostaje częściowo usunięta.
Cele, których osiągniecie jest całkowicie zablokowane jednostka może spostrzegać jako nieosiągalne, teraz i w przyszłości. To wywołuje stres. Zachowania neurotyczne występują wówczas gdy człowiek stosuje mechanizmy zaprzeczania. Uważa wtedy, że dla niego nie ma żadnych przeszkód, i że osiągnie wszystkie wcześniej zamierzone cele. Tego rodzaju reakcja pojawia się na skutek zbyt silnego nacisku otoczenia, na osiąganie różnych celów. Może stosować racjonalizację „mógłbym ale nie chcę". Jednostka reagująca w ten sposób na stres wywołany utratą sprawności może po pewnym czasie uczynić postęp i osiągnąć przystosowanie do życia z niepełnosprawnością, ale może też nastąpić stopniowy regres.
Stadium końcowego przystosowania. Jednostka, która osiąga przystosowanie do trwałej fizycznej niepełnosprawności zaczyna ją uważać za jedną ze swoich cech. Niepełnosprawność przestaje wtedy stanowić przeszkodę do realizacji swoich potrzeb. Dla osiągnięcia właściwego przystosowania istotne jest to czy i jakie cele, jakie potrzeby zostały zablokowane przez powstanie niepełnosprawności. To trzeba sobie jasno uzmysłowić. Trzeba też sobie uświadomić, że te cele, które są uznane za pewną wartość, one mogą być zaspokojone ale inną drogą, innym sposobem. Nie jest potrzebna reorganizacja systemu potrzeb i wartości. Pozostają one takie same, tylko następuje inny sposób ich zaspokajania. Jeśli natomiast powstanie sytuacja, że fizyczna niepełnosprawność uniemożliwia osiągnięcie głównego celu, zaspokojenie jakiś potrzeb, wówczas musi ona nauczyć się szukania innej drogi, innych celów, pośrednich, które staną się formą zastępczą tego głównego celu. Cele można osiągać wprost, albo drogą pośrednią.
Skoncentrowanie przeciążenia w zbyt krótkim okresie może mieć podobny wpływ jak wywieranie nacisku przez ciężar na małą powierzchnię. Również przyspieszenie przystosowania się do życia
z niepełnosprawnością przez zbytnie naciski z zewnątrz może spowodować wzrost napięcia i zaburzenia neurotyczne. Pewnych rzeczy nie można przyspieszyć, trzeba do tego dojrzeć. Wyróżnione przez Katrin Cohn stadium zdrowego zachowania obronnego należałoby uznać za stadium przezwyciężenia stresu, polegające na podjęciu działania zmierzającego do określonego celu i do usuwania przeszkód na drodze życia. Natomiast zachowanie neurotyczne pozostaje tylko zachowaniem obronnym i nic więcej. Na rolę mechanizmów obronnych i na rolę czasu potrzebnego do przystosowania się człowieka do niepełnosprawności zwrócił uwagę Hilgard. Jego zdaniem mechanizmy obronne dają nam czas na rozwiązanie problemów, które inaczej mogły by nas przytłoczyć. Zapewniają nam oparcie do czasu zastosowania nowych rozwiązań. Ten czas jest bardzo potrzebny ( działanie pod wpływem emocji często mija się z działaniem racjonalnym ). Znaczenie mechanizmów obronnych i rolę czasu w rehabilitacji osób niepełnosprawnych podkreśla również B. Wright, oraz inni autorzy zajmujący się problematyką terapeutyczną i profilaktyką. Wiadomo, że określony stan emocjonalny, trwa przez pewien czas, a potem słabnie i przemija , lecz pewne skutki pozostają. Istotne jest to jak człowiek, który utracił jakąś wartość ustosunkowuje się do tej straty, oraz osiągnięcie jakich celów i jakich potrzeb zostało zablokowane przez utratę sprawności. Następną teorią jaka zostanie Warn przedstawiona będzie teoria Lazarusa, ale to już na następnym wykładzie.