Proces czytania mapy

Proces czytania mapy prze

j

awia się w co na

j

mnie

j

trzech stopniach odbioru. Uwarunkowane one są

względami psychologicznego i fizjologicznego procesu percepcji. Wyróżnia się następujące stopnie:
widoczności, rozróżniania i rozpoznania (identyfikacji).

1. Stopnie czytania mapy

A

Stopień widoczności

jest rozumiany jako przekaz takiej informacji, która umożliwia uzyskanie

ogólnego obrazu rozmieszczenia pewnych faktów za pomocą mapy. Czytelnik odbiera jedynie
rozmieszczenie bliżej nieokreślonych znaków na mapie. Może on rozróżnić jedynie części mapy o większym
lub mniejszym zagęszczeniu znaków oraz odróżnić punkty, linie lub plamy (rys. 2.1.A).

Stopnie czytania mapy: A – stopień widoczności, B - stopień

rozróżnienia,

C – stopień rozpoznania

B

Stopień rozróżniania

traktowany jest jako proces odróżniania poszczególnych znaków na podstawie

ich obrazu graficznego i znaczenia. Stopień ten polega na odbiorze różnych kształtów znaków punktowych,
liniowych i powierzchniowych oraz na ich identyfikacji z odpowiednim typem obiektów w rzeczywistości,
np. inne znaki punktowe informują o osiedlach lub pojedynczych górach, inne znaki liniowe — o rzekach
czy drogach, a inne znaki powierzchniowe — o lasach czy jeziorach itp. (rys.B).

C

Stopień rozpoznania

czyli identyfikacji prowadzi do całkowitego zrozumienia treści mapy. Każdy znak

jest identyfikowany z konkretnym obiektem w rzeczywistości, np. znak kółka nie jest czytany jako miasto
w ogólności, lecz jako konkretne miasto, jak Warszawa czy Edmonton; dany znak rzeki jest podobnie
identyfikowany jako Wisła czy Nil i to w konkretnym miejscu na powierzchni Ziemi. Odczytuje się tu
również wielkość poszczególnych zjawisk i faktów (rys. C). Identyfikacji zjawisk i faktów pomaga opis
mapy, siatka kartograficzna i wzajemne rozmieszczenie takich znaków na mapie, które wcześniej zostały
zidentyfikowane.

Każde czytanie mapy charakteryzuje się stopniem widoczności. Warunkiem korzystania z mapy jest

bowiem dostrzeżenie odpowiedniego rozmieszczenia na niej znaków. Natomiast następne stopnie odbioru
zależą od wielu czynników, przede wszystkim od możliwości umysłowych czytelnika mapy, od czytelności
mapy uwarunkowanej poprawnością redakcji i reprodukcji oraz zewnętrznych warunków, w których mapa
jest czytana, jak odległości czytania, oświetlenia i innych.

Elementy treści mapy mają zwykle różną wagę. Są elementy główne, które budują zasadniczą treść

mapy, jak i elementy drugorzędne, spełniające rolę uzupełniającą. Taki podział treści mapy dokonywany
jest przez jej redaktora w celu ułatwienia czytania mapy. W efekcie cała treść mapy jest podzielona na
różne tzw. poziomy czytania. Dla poziomu najwyższego, najważniejszego, dobiera się znaki najbardziej
agresywne graficznie, tak aby mogły one być odbierane w pierwszej kolejności lub z większej odległości.
Konsekwentnie poziomy niższe, mniej ważne, przeznaczone są do czytania w dalszej kolejności lub z
odległości mniejszej, aż do bezpośredniej bliskości.

Poziomy czytania są niezależne od wymienionych wyżej stopni czytania mapy. O ile zróżnicowanie

stopni czytania jest wynikiem różnej „głębokości" percepcji mapy, to poziom czytania charakteryzuje
przede wszystkim kolejność odbioru poszczególnych elementów mapy. Kolejność ta uzależniona jest od
wagi optycznej znaków oraz ich kontrastu w stosunku do tła.

Wspomniane wyżej wskazania wpływają na konstrukcję samych znaków. Dobrze jest znana zasada

percepcji mówiąca, że znacznie łatwiej zapamiętuje się coś, co znajduje się na początku lub na końcu niż
w środku. W odniesieniu do znaku kartograficznego, będącego zwartą figurą, powyższa zasada może być
sformułowana następująco: zewnętrzne elementy znaku są odbieranej rozróżniane łatwiej niż jego
elementy wewnętrzne Znak jest zatem bardziej czytelny, gdy waga optyczna znaku jest przeniesiona na
jego peryferie.

Zgodnie z zasadą izomorfizmu treści, każdy znak powinien składać się z elementu przewodniego (kolor,
kształt), a jego rozbudowa powinna konkretyzować bardziej szczegółowo jego sens znaczeniowy. Poprzez
zewnętrzny kształt znaku możemy osiągnąć rozróżnialność znaków przewodnich systemu.

Należy również mieć na względzie właściwości percepcji. Wszystkie wspomniane wyżej stopnie są

uwarunkowane wieloma czynnikami i podlegają pewnym prawidłowościom. Należałoby przypomnieć tu
niektóre z tych, które wpływają na niezawodność rozpoznania znaków. Oto one:

1. Znaki, najprostsze są najlepiej rozróżnialne.

2. Rozróżnialność znaków zwiększa się, jeśli w ich zarysie zachowały się elementy tego samego

porządku widoczności.

3. Podstawowe cechy konfiguracji znaku nie powinny dominować nad rozróżniającymi je cechami

informatywnymi.

4. W znaku powinna mieścić się optymalna liczba rozróżniających cech informatywnych (rys. 2.2).

Rys.2. Przykłady konstrukcji znaków kartograficznych

Nieprzestrzeganie tych prawidłowości powoduje między innymi pojawienie się redundancji (rozwlekłość
wyrażania i nadmiar oznaczeń) utrudniającej czytanie mapy. Można przy tym odróżnić redundancję
merytoryczną, gdy treść mapy rozbudowana jest ponad potrzebę zakreśloną tematem mapy, od
redundancji sygmatycznej, gdy same znaki są niepotrzebnie rozbudowane oraz od redundancji
syntaktycznej, gdy występuje zachodzenie na siebie oznaczeń (rys. 3).

Rys. 3. Przykłady redundancji

2.2. Graficzne możliwości wyrazu

Podstawowymi środkami graficznymi wypowiedzi kartograficznej są znaki punktowe, liniowe i

powierzchniowe. Każdy z tych znaków może być dodatkowo rozróżniany za pomocą wielkości, jasności
(waloru), ziarnistości, barwy, orientacji i kształtu. Są to wszystkie możliwości graficzne mapy. (rys. 4).

Mapa zawiera dwa podstawowe rodzaje wypowiedzi, mianowicie charakterystyki jakościowe i

ilościowe, które można identyfikować z odpowiednimi skalami pomiarowymi.

Charakterystyka jakościowa jest zwykle wyrażana za pomocą takich cech graficznych znaków jak:

jasność, ziarnistość, barwa i orientacja. Jasność jest przy tym rozumiana jako proporcja czerni do bieli; im
więcej jest bieli w deseniu lub barwie, tym ich jasność jest większa (rys. 4).

Charakterystyka ilościowa jest wyrażana zasadniczo przez wielkość znaku. Jest to logiczny sposób

przedstawiania wielkości zjawiska czy faktu, ponieważ wielkość znaku można zmierzyć bezpośrednio i
pozostaje ona w określonym stosunku do ilości.

Skala barw zmienia się od tzw. kolorów ciepłych do chłodnych i od ciemnych do jasnych. Podobnie

jasność zmienia się od bieli do czerni. Bezpośrednie odczucie psychiczne kojarzy większe znaczenie
zjawiska z kolorami ciepłymi i ciemniejszymi lub niskim walorem (czerń), a mniejsze znaczenie — z
kolorami chłodnymi i jasnymi oraz wysokim walorem (biel).

Odpowiednie zaprojektowanie znaku powoduje jego większą lub mniejszą agresywność optyczną.

Dlatego też charakterystyki ilościowe są również wyrażane przez przywiązanie pewnych wartości

liczbowych do skali barw lub deseni rozumianych jako kombinacja zmiennych graficznych. Jednakże w tym

przypadku wartości liczbowe mogą być przedstawione tylko w przedziałach klasowych, gdyż odniesienie

ich do znaku jest umowne, nawiązujące przede wszystkim do zmiany waloru

ZMIENNE

Punkt

Linia

Powierzchnia

Rys.4. Graficzne możliwości wyrazu — zmienne graficzne (wg J. Berlina 1979)

Kształt znaku kartograficznego jest zasadniczą cechą rozróżniającą, podobnie łatwo rozróżnialną cechą

jest w większości wypadków orientacja. Jest ona trudniej rozróżnialną w znakach powierzchniowych przy
tej samej jasności (rys. 6.A). Natomiast odróżnienie barwy i jasności (waloru) uzależnione jest od wielu
warunków zewnętrznych i wewnętrznych czytania mapy. Warunkami zewnętrznymi mogą być dyspozycje
samego odbiorcy,

np.

ślepota na kolory, czyli

daltonizm,

różne warunki oświetlenia zmieniające barwę.

6. Przyk

ł

ady rozróżniania znaków powierzchniowych: A — kierunkiem, B —jasności

ą

, C — deseniem

Warunkami wewnętrznymi mapy jest sąsiedztwo barw o różnym natężeniu. Ten sam kolor znaku

umieszczonego na różnym tle barwnym może być różnie odczuwalny i inaczej identyfikowany z legendą
mapy (rys. 5). Podobnie taka sama jasność znaków będzie odmiennie odbierana, zależnie od jasności t

ł

a,

na którym się znajduje. Mimo to dwa znaki o wyraźnie różnej jasności są częściej poprawnie rozróżniane
niż te same znak

i.

Rys.5 Szary znak na białym tle na rysunku A wydaje się ciemniejszy niż ten sam znak na czarnym tle

na rysunku

Dane statystyczne zjawisk i faktów przedstawiane są na mapie w dwojaki sposób: według ciągłej lub

skokowej skali wartości.

Ciągła skala wartości, to takie przedstawianie kartograficzne, które pozwala na odczytanie na mapie

indywidualnej wartości dowolnego punktu lub obszaru. Inaczej mówiąc, każdy dowolny punkt na mapie
może być scharakteryzowany według jego indywidualnej wartości liczbowej. Graficzną interpretacją ciągłej
skali wartości jest rysunek 7.A. Przykładem zastosowania ciągłej skali wartości może być mapa osiedli, z
której można odczytać właściwą danemu osiedlu liczbę mieszkańców.

Skokowa skala wartości jest wynikiem grupowania całej zbiorowości wyrażeń liczbowych w przedziały

klasowe. W rezultacie wielkość danego zjawiska może być odczytana tylko w granicach danej klasy,

np.

porównując z wymienioną wyżej mapą osiedli dane osiedle, które ma aktualnie 15,8 ty

ś

. mieszkańców,

może być teraz odczytane jako posiadające od 10 ty

ś

. do 20 ty

ś

. mieszkańców albo od 5 ty

ś

. do 30 ty

ś

.

lub w przedziale o innych wartościach granicznych, czyli zgodnie z przyjętymi przedziałami klasowymi.
Graficzną interpretacją skokowej skali wartości jest wykres na rysunku.7. B, na którym jednakowa
wielkość znaku reprezentuje zmienne w pewnym zakresie wartości prezentowanych elementów.
Analogiczny sposób postępowania dotyczy zastosowania barw i deseni.

-