Proces czytania mapy

Proces czytania mapy przejawia się w co najmniej trzech stopniach odbio­ru. Uwarunkowane one są względami psychologicznego i fizjologicznego pro­cesu percepcji. Wyróżnia się następujące stopnie: widoczności, rozróżniania i rozpoznania (identyfikacji).

1. Stopnie czytania mapy

A Stopień widoczności jest rozumiany jako przekaz takiej informacji, któ­ra umożliwia uzyskanie ogólnego obrazu rozmieszczenia pewnych faktów za pomocą mapy. Czytelnik odbiera jedynie rozmieszczenie bliżej nieokreślo­nych znaków na mapie. Może on rozróżnić jedynie części mapy o większym lub mniejszym zagęszczeniu znaków oraz odróżnić punkty, linie lub plamy (rys. 2.1.A).

Stopnie czytania mapy: A - stopień widoczności, B - stopień rozróżnienia,

C - stopień rozpoznania

B Stopień rozróżniania traktowany jest jako proces odróżniania poszcze­gólnych znaków na podstawie ich obrazu graficznego i znaczenia. Stopień ten polega na odbiorze różnych kształtów znaków punktowych, liniowych i powierzchniowych oraz na ich identyfikacji z odpowiednim typem obiektów w rzeczywistości, np. inne znaki punktowe informują o osiedlach lub pojedynczych górach, inne znaki liniowe — o rzekach czy drogach, a inne znaki powierzchniowe — o lasach czy jeziorach itp. (rys.B).

C Stopień rozpoznania czyli identyfikacji prowadzi do całkowitego zrozumienia treści mapy. Każdy znak jest identyfikowany z konkretnym obiektem w rzeczywistości, np. znak kółka nie jest czytany jako miasto w ogólności, lecz jako konkretne miasto, jak Warszawa czy Edmonton; dany znak rzeki jest podobnie identyfikowany jako Wisła czy Nil i to w konkretnym miejscu na powierzchni Ziemi. Odczytuje się tu również wielkość poszczególnych zjawisk i faktów (rys. C). Identyfikacji zjawisk i faktów pomaga opis mapy, siatka kartograficzna i wzajemne rozmieszczenie takich znaków na mapie, które wcześniej zostały zidentyfikowane.

Każde czytanie mapy charakteryzuje się stopniem widoczności. Warunkiem korzystania z mapy jest bowiem dostrzeżenie odpowiedniego rozmieszczenia na niej znaków. Natomiast następne stopnie odbioru zależą od wielu czynników, przede wszystkim od możliwości umysłowych czytelnika mapy, od czytelności mapy uwarunkowanej poprawnością redakcji i reprodukcji oraz zewnętrznych warunków, w których mapa jest czytana, jak odległości czyta­nia, oświetlenia i innych.

Elementy treści mapy mają zwykle różną wagę. Są elementy główne, które budują zasadniczą treść mapy, jak i elementy drugorzędne, spełniające rolę uzupełniającą. Taki podział treści mapy dokonywany jest przez jej redaktora w celu ułatwienia czytania mapy. W efekcie cała treść mapy jest podzielona na różne tzw. poziomy czytania. Dla poziomu najwyższego, najważniejszego, dobiera się znaki najbardziej agresywne graficznie, tak aby mogły one być odbierane w pierwszej kolejności lub z większej odległości. Konsekwentnie poziomy niższe, mniej ważne, przeznaczone są do czytania w dalszej kolejności lub z odległości mniejszej, aż do bezpośredniej bliskości.

Poziomy czytania są niezależne od wymienionych wyżej stopni czytania mapy. O ile zróżnicowanie stopni czytania jest wynikiem różnej „głębokości" percepcji mapy, to poziom czytania charakteryzuje przede wszystkim kolejność odbioru poszczególnych elementów mapy. Kolejność ta uzależniona jest od wagi optycznej znaków oraz ich kontrastu w stosunku do tła.

Wspomniane wyżej wskazania wpływają na konstrukcję samych znaków. Dobrze jest znana zasada percepcji mówiąca, że znacznie łatwiej zapamiętuje się coś, co znajduje się na początku lub na końcu niż w środku. W odniesieniu do znaku kartograficznego, będącego zwartą figurą, powyższa zasada może być sformułowana następująco: zewnętrzne elementy znaku są odbieranej rozróżniane łatwiej niż jego elementy wewnętrzne Znak jest zatem bardziej czytelny, gdy waga optyczna znaku jest przeniesiona na jego peryferie.

Zgodnie z zasadą izomorfizmu treści, każdy znak powinien składać się z elementu przewodniego (kolor, kształt), a jego rozbudowa powinna konkretyzować bardziej szczegółowo jego sens znaczeniowy. Poprzez zewnętrzny kształt znaku możemy osiągnąć rozróżnialność znaków przewodnich systemu.

Należy również mieć na względzie właściwości percepcji. Wszystkie wspo­mniane wyżej stopnie są uwarunkowane wieloma czynnikami i podlegają pew­nym prawidłowościom. Należałoby przypomnieć tu niektóre z tych, które wpływają na niezawodność rozpoznania znaków. Oto one:

1. Znaki, najprostsze są najlepiej rozróżnialne.

2. Rozróżnialność znaków zwiększa się, jeśli w ich zarysie zachowały się elementy tego samego porządku widoczności.

3. Podstawowe cechy konfiguracji znaku nie powinny dominować nad rozróżniającymi je cechami informatywnymi.

4. W znaku powinna mieścić się optymalna liczba rozróżniających cech informatywnych (rys. 2.2).

Rys.2. Przykłady konstrukcji znaków kartograficznych

Nieprzestrzeganie tych prawidłowości powoduje między innymi pojawienie się redundancji (rozwlekłość wyrażania i nadmiar oznaczeń) utrudniającej czytanie mapy. Można przy tym odróżnić redundancję merytoryczną, gdy treść mapy rozbudowana jest ponad potrzebę zakreśloną tematem mapy, od redundancji sygmatycznej, gdy same znaki są niepotrzebnie rozbudowane oraz od redundancji syntaktycznej, gdy występuje zachodzenie na siebie oznaczeń (rys. 3).

Rys. 3. Przykłady redundancji

2.2. Graficzne możliwości wyrazu

Podstawowymi środkami graficznymi wypowiedzi kartograficznej są znaki punktowe, liniowe i powierzchniowe. Każdy z tych znaków może być dodatkowo rozróżniany za pomocą wielkości, jasności (waloru), ziarnistości, barwy, orientacji i kształtu. Są to wszystkie możliwości graficzne mapy. (rys. 4).

Mapa zawiera dwa podstawowe rodzaje wypowiedzi, mianowicie charakterystyki jakościowe i ilościowe, które można identyfikować z odpowiednimi skalami pomiarowymi.

Charakterystyka jakościowa jest zwykle wyrażana za pomocą takich cech graficznych znaków jak: jasność, ziarnistość, barwa i orientacja. Jasność jest przy tym rozumiana jako proporcja czerni do bieli; im więcej jest bieli w deseniu lub barwie, tym ich jasność jest większa (rys. 4).

Charakterystyka ilościowa jest wyrażana zasadniczo przez wielkość znaku. Jest to logiczny sposób przedstawiania wielkości zjawiska czy faktu, ponieważ wielkość znaku można zmierzyć bezpośrednio i pozostaje ona w określonym stosunku do ilości.

Skala barw zmienia się od tzw. kolorów ciepłych do chłodnych i od ciemnych do jasnych. Podobnie jasność zmienia się od bieli do czerni. Bezpośrednie odczucie psychiczne kojarzy większe znaczenie zjawiska z kolorami ciepłymi i ciemniejszymi lub niskim walorem (czerń), a mniejsze znaczenie — z kolorami chłodnymi i jasnymi oraz wysokim walorem (biel).

Odpowiednie zaprojektowanie znaku powoduje jego większą lub mniejszą agresywność optyczną. Dlatego też charakterystyki ilościowe są również wyrażane przez przywiązanie pewnych wartości liczbowych do skali barw lub deseni rozumianych jako kombinacja zmiennych graficznych. Jednakże w tym przypadku wartości liczbowe mogą być przedstawione tylko w przedziałach klasowych, gdyż odniesienie ich do znaku jest umowne, nawiązujące przede wszystkim do zmiany waloru

ZMIENNE Punkt Linia Powierzchnia

Rys.4. Graficzne możliwości wyrazu — zmienne graficzne (wg J. Berlina 1979)

Kształt znaku kartograficznego jest zasadniczą cechą rozróżniającą, podobnie łatwo rozróżnialną cechą jest w większości wypadków orientacja. Jest ona trudniej rozróżnialną w znakach powierzchniowych przy tej samej jasności (rys. 6.A). Natomiast odróżnienie barwy i jasności (waloru) uzależnione jest od wielu warunków zewnętrznych i wewnętrznych czytania mapy. Warunkami zewnętrznymi mogą być dyspozycje samego odbiorcy, np. ślepota na kolory, czyli daltonizm, różne warunki oświetlenia zmieniające barwę.

6. Przykłady rozróżniania znaków powierzchniowych: A — kierunkiem, B —jasnością, C — deseniem

Warunkami wewnętrznymi mapy jest sąsiedztwo barw o różnym natężeniu. Ten sam kolor znaku umieszczonego na różnym tle barwnym może być różnie odczuwalny i inaczej identyfikowany z legendą mapy (rys. 5). Podobnie taka sama jasność znaków będzie odmiennie odbierana, zależnie od jasności tła, na którym się znajduje. Mimo to dwa znaki o wyraźnie różnej jasności są częściej poprawnie rozróżniane niż te same znaki.

Rys.5 Szary znak na białym tle na rysunku A wydaje się ciemniejszy niż ten sam znak na czarnym tle na rysunku

Dane statystyczne zjawisk i faktów przedstawiane są na mapie w dwojaki sposób: według ciągłej lub skokowej skali wartości.

Ciągła skala wartości, to takie przedstawianie kartograficzne, które po­zwala na odczytanie na mapie indywidualnej wartości dowolnego punktu lub obszaru. Inaczej mówiąc, każdy dowolny punkt na mapie może być scharakteryzowany według jego indywidualnej wartości liczbowej. Graficzną interpretacją ciągłej skali wartości jest rysunek 7.A. Przykładem zastosowania ciągłej skali wartości może być mapa osiedli, z której można odczytać właściwą danemu osiedlu liczbę mieszkańców.

Skokowa skala wartości jest wynikiem grupowania całej zbiorowości wyrażeń liczbowych w przedziały klasowe. W rezultacie wielkość danego zjawiska może być odczytana tylko w granicach danej klasy, np. porównując z wymienioną wyżej mapą osiedli dane osiedle, które ma aktualnie 15,8 tyś. mieszkańców, może być teraz odczytane jako posiadające od 10 tyś. do 20 tyś. mieszkańców albo od 5 tyś. do 30 tyś. lub w przedziale o innych wartościach granicznych, czyli zgodnie z przyjętymi przedziałami klasowymi. Graficzną interpretacją skokowej skali wartości jest wykres na rysunku.7. B, na którym jednakowa wielkość znaku reprezentuje zmienne w pewnym zakresie wartości prezentowanych elementów. Analogiczny sposób postępowania dotyczy zastosowania barw i deseni.

-

---