Rozdział II

Obszary ryzyka

na rynku turystycznym

2.1. Zarys problematyki ryzyka w turystyce

Działalność związana z turystyką, zarówno od strony przedsiębiorcy, jak

i uczestnika ruchu turystycznego, nierozerwalnie związana jest z ryzykiem.

Towarzyszy ono wszelkim przejawom aktywności człowieka i w takim przy-

padku jest związane z realizacją określonych zamierzeń, jak również stanom,

które polegają na zachowaniu istniejącego stanu rzeczy lub stanowią niepodję-

cie określonych działań. W związku z wszechobecnością występowania ryzyka

w życiu społecznym i gospodarczym człowieka, pojęcie to stało się przedmio-

tem badań wielu dyscyplin naukowych związanych z teorią ekonomii, teorią

ubezpieczeń, finansami, prawem, matematyką, statystyką matematyczną, ra-

chunkowością i wieloma innymi. Termin „ryzyko” wywodzi się ze starorzym-

skiego słowa risco, które pierwotnie oznaczało rafę i związane z nią niebezpie-

czeństwo zatopienia statku. Pojęcie to ma w ubezpieczeniach trzy znaczenia1:

 ryzyko jest możliwością zaistnienia straty,

 ryzyko jest prawdopodobieństwem zaistnienia straty,

 ryzyko jest przedmiotem ubezpieczenia.

W praktyce ubezpieczeniowej propozycja ostatnia wykorzystywana jest naj-

częściej. Ryzyko, postrzegane jako przedmiot działalności zakładów ubezpie-

czeń, może być jednocześnie rozumiane jako przedmiot ubezpieczenia.

Zdefiniowanie ryzyka to zadanie niezwykle trudne, a podanie uniwersalnej

definicji jest wręcz niemożliwe. Ryzyko próbowano definiować na bazie róż-

1 P. Jedynak: Ubezpieczenia gospodarcze, Kraków 2001, s. 27.

19

nych nauk i teorii: na gruncie ekonomii, nauk behawioralnych, prawnych, psy-

chologii, statystyki, teorii prawdopodobieństwa i innych. Największe osiągnię-

cia w tej dziedzinie ma nauka amerykańska. Pierwszy usiłował podać naukową

definicję ryzyka ubezpieczeniowego A.H. Willet w pionierskiej pracy The Eco-

nomic Theory of Risk and Insurance w 1901 roku. Willet twierdził, że ryzyko

jest czymś obiektywnym, związanym z subiektywną niepewnością. Jednak nie-

pewność jest pojęciem wieloznacznym, stąd definicja była nieprecyzyjna. W ro-

ku 1921 F.H. Knight w pracy Risk, Uncertainty and Profit opublikował swoją

koncepcję niepewności mierzalnej i niemierzalnej; pierwszą nazwał ryzykiem,

drugą niepewnością sensu stricto. Następnie w roku 1966 w Stanach Zjedno-

czonych Ameryki Komisja ds. Terminologii Ubezpieczeniowej opublikowała

dwie oficjalne definicje ryzyka ubezpieczeniowego. W pierwszej ryzyko zostało

określone jako niepewność co do nastąpienia określonego zdarzenia w warun-

kach istnienia dwóch lub większej liczby możliwości. W drugiej definicji przez

ryzyko ubezpieczeniowe rozumiano ubezpieczoną osobę lub przedmiot2.

Do tej pory prowadzone są prace mające na celu zdefiniowanie ryzyka ubez-

pieczeniowego, które wzbogacają współczesną teorię ubezpieczeń. Ryzyko

może być badane w różnych aspektach i z związku z różnymi okolicznościami.

Specyficzną cechą jest jego zmienność i uzależnienie od czasu, co nadaje mu

dynamiczny charakter.

Z punktu widzenia ubezpieczyciela, ryzyko pojmowane jest jako stany świa-

ta zewnętrznego (zdarzenia), które są skutkiem wystąpienia różnych niebezpie-

czeństw. Podejście to ujmuje ryzyko nie od strony przyczyn, lecz od strony

rezultatów. Przedmiotem badań jest ryzyko pojmowane jako zdarzenia, które są

skutkiem wystąpienia różnych rodzajów niebezpieczeństw. Zdarzenia te są

określane jako zdarzenia losowe, ponieważ ich głównymi cechami są3:

 niezależność od jednostek nimi dotkniętych (nie są spowodowane umyśl-

nym działaniem lub zaniechaniem działania przez te jednostki, np. zejście

lawiny, niekorzystne warunki pogodowe),

 nadzwyczajność (nie są z góry ustaloną koniecznością dla podmiotów,

których dotykają lub co najmniej nieznany jest czas, w jakim nieuniknio-

ne zdarzenie musi nastąpić, np. śmierć),

 statystyczna prawidłowość (występują w sposób pozwalający na określe-

nie prawdopodobieństwa ich realizacji w masie zagrożonych podmiotów,

np. średnioroczna liczba zaginięć w górach),

2 W. Ronka-Chmielowiec (red.): Ubezpieczenia. Rynek i ryzyko, Warszawa 2002, s. 133—

—134.

3 T. Michalski: Ryzyko w działalnoś ci człowieka, [w:] J. Monkiewicz (red.): Podstawy ubezpieczeń, t. I — Mechanizmy i funkcje, Warszawa 2000., s. 17—18.

20

 losowość (oznacza brak możliwości wskazania konkretnych podmiotów,

które im ulegną).

Elementami ryzyka i jednocześnie czynnikami wpływającymi na jego wiel-

kość i natężenie są: niebezpieczeństwo i hazard. Niebezpieczeństwo jest przy-

czyną straty. Charakteryzuje się ono określoną sekwencją czasową (uporząd-

kowaną w czasie realizacją kolejnych faz). W pierwszej fazie pojawiają się

zagrożenia, tzn. sytuacje stwarzające dane niebezpieczeństwo (np. zlodowace-

nie powierzchni stoku narciarskiego), w fazie drugiej następuje urzeczywistnie-

nie się (realizacja) wspomnianego niebezpieczeństwa (np. upadek narciarza),

a w fazie trzeciej — efekty jego realizacji (np. złamanie nogi, uszkodzenie

sprzętu narciarskiego). Hazard z kolei identyfikowany jest jako zespół wszel-

kich warunków i okoliczności bezpośrednio wpływających na drugą fazę nie-

bezpieczeństwa, tj. na realizację. Z uwagi na różnorodność tych warunków

i okoliczności wyróżnia się trzy podstawowe kategorie hazardu: fizyczny, mo-

ralny oraz duchowy.

Istotą hazardu jest wpływ na fazę drugą niebezpieczeństwa, co przejawia się

bardziej lub mniej intensywnym aktem realizacji danego niebezpieczeństwa,

a w konsekwencji jego skutki są mniejsze lub większe. Hazard w ubezpiecze-

niowej teorii ryzyka jest więc czynnikiem ryzyka, który decyduje o rozmiarach

szkód powstałych w wyniku realizacji danego ryzyka. Hazard fizyczny określa

się jako warunki zewnętrzne względem jednostki lub cechy fizyczne, które mają

bezpośredni wpływ na nasilenie przyczyn powstania strat (złe warunki pogo-

dowe, duże nasilenie ruchu na drogach itp.). Hazard moralny jest to zespół wa-

runków podmiotowych danej osoby, wyrażających się w negatywnych tenden-

cjach charakterologicznych, takich jak nieuczciwość, skłonność do defraudacji

itp. ujemne cechy charakteru. Hazard duchowy zaś to subiektywna reakcja

ubezpieczonego, wywołana świadomością istnienia ochrony ubezpieczeniowej.

Efektem hazardu duchowego jest np. reakcja ubezpieczonego, sprowadzająca

się do obniżenia jego staranności oraz zwiększenia niedbalstwa lub obojętności

wobec zagrożeń (ryzyk), spowodowana faktem istnienia ubezpieczenia (zbytnia

brawura, niedopilnowanie bagażu i in.).

W teorii ubezpieczeń ryzyko dzieli się na obiektywne i subiektywne. Podział

ten nie wynika z rodzaju lub charakteru danego, potencjalnie zagrażającego

niebezpieczeństwa, lecz z okoliczności związanych z jego realizacją. Ryzyko

jest obiektywne, jeśli źródłem jego istnienia są fizyczne właściwości ubezpie-

czonego obiektu (lub osoby). Natomiast ryzyko jest subiektywne, jeśli tkwi ono

w osobie właściciela danego obiektu (w osobie ubezpieczonego), w jego sposo-

bie życia i charakterze.

Z uwagi na praktykę ubezpieczeniową niezbędna jest klasyfikacja ryzyka

ubezpieczeniowego4. Biorąc pod uwagę kryterium podziału ze względu na cha-

4 W. Ronka-Chmielowiec (red.): Ubezpieczenia…, s. 138.

21

rakter przedmiotu ubezpieczenia, to ryzyko można podzielić na osobowe lub

majątkowe. Ryzyko osobowe to takie, które powoduje uszczerbek w dobrach

osobistych, takich jak: życie, zdrowie i zdolność do pracy. Pozostałe ryzyko

zagrażające dobrom materialnym nazywa się ryzykiem majątkowym. Te dwa

rodzaje ryzyka mogą być objęte ochroną ubezpieczeniową z zakresu ubezpie-

czeń majątkowych i osobowych.

Zasadniczo wypadki losowe dzieli się na klęski żywiołowe, których źródłem

jest działanie sił przyrody oraz nieszczęśliwe wypadki wynikające z działania

człowieka. Nie zawsze jednak ten podział wystarczy, aby odpowiednio zaklasy-

fikować zdarzenie, gdyż nie wszystkie zdarzenia losowe o charakterze przyrod-

niczym mogą być związane z klęskami żywiołowymi, jak również niektóre

zdarzenia wynikające z działania człowieka mogą mieć charakter żywiołowy

i odwrotnie (np. ekscesy wzburzonego tłumu, masowe pożary o dużym zasięgu,

katastrofy komunikacyjne). Z tego powodu proponowane jest zastosowanie

następującego podziału5:

 klęski i inne wypadki żywiołowe o dużym zasięgu działania,

 wypadki, których źródłem są konflikty społeczne i czyny niedozwolone,

 awarie i inne wypadki techniczne,

 wypadki komunikacyjne,

 wypadki w zatrudnieniu powodujące śmierć lub inwalidztwo osób pracu-

jących.

Ryzyka zagrażające zarówno podmiotom gospodarczym, jak i osobom fi-

zycznym mogą przybierać różnorodne formy, a ich skutki mogą być odczuwane

bardzo długo. Istnieją jednak metody, które zapewniają pełną ochronę i mini-

malizację kosztów niewymiernych ryzyk. Wśród działań mających na celu ma-

nipulowanie ryzykiem wyróżnić można następujące metody: unikanie ryzyka,

zatrzymanie ryzyka, kontrola ryzyka, podział ryzyka, transfer ryzyka6.

Unikanie ryzyka jest metodą najbardziej radykalną. Jej działanie polega na

doprowadzeniu do sytuacji, która nie tworzy ryzyka. Z tego też względu spro-

wadza się ona do porzucenia działań lub ich niepodejmowaniu w ogóle.

Zatrzymanie ryzyka jest to finansowanie skutków ryzyka środkami własny-

mi. Poziom retencji zależy w dużej mierze od określenia wielkości skutków

ryzyka. Metoda ta odnosi się do niewielkich strat, gdyż finansowanie dużych

i średnich strat ze środków własnych przekracza możliwości finansowe nawet

dużych podmiotów. Kwoty, jakie musiałby wyłożyć zagrożony podmiot, stosu-

jący tę metodę zarządzania ryzykiem, byłyby na tyle istotne dla całej jego dzia-

łalności, że mogłoby to zagrozić jego płynności finansowej

5 A. Banasiński: Ubezpieczenia gospodarcze, Warszawa 1996, s. 78.

6 http://www.infor.pl, aktualizacja dnia 20.04.2005.

22

Kontrola ryzyka jest to szereg działań mających charakter fizyczny lub pro-

ceduralny, które zabezpieczą majątek lub działalność przed skutkami ryzyka.

Działania takie sprowadzają się do ograniczania prawdopodobieństwa wystą-

pienia niekorzystnych zdarzeń lub wpływania na wielkość szkody po ich wy-

stąpieniu.

Podział ryzyka polega na rozłożeniu skutków wystąpienia ryzyka na grupę

— pomiędzy uczestników wspólnego przedsięwzięcia. Jedno ryzyko rozkłada

się w określonych proporcjach na poszczególnych uczestników. Strata, która

może wystąpić, obciąża zatem w mniejszym stopniu pojedyncze osoby.

Transfer ryzyka jest to inaczej przeniesienie ryzyka na inny podmiot. Istotą

tych działań jest to, że skutki wystąpienia zagrożenia ponosi podmiot, który je

na siebie przejął. Przeniesienie może być spełnione tylko wówczas, gdy możli-

we jest rozdzielenie ryzyka, działania i sytuacji im towarzyszącej. Szczególną

formą transferu ryzyka jest ubezpieczenie. Polega ono na tym, że jeden podmiot

(ubezpieczający) przenosi własne ryzyko na drugi podmiot (ubezpieczyciela)

w zamian za składkę ubezpieczeniową. Istotą tego działania jest udzielanie

ochrony ubezpieczeniowej w zamian za składkę. Inne formy transferu ryzyka to

np. gwarancja (podmiot zakupujący przedmiot objęty gwarancją uwalnia się od

ryzyka wadliwego działania zakupionej rzeczy kosztem gwaranta), umowa do-

zoru i in.

Ryzyka związane z uprawianiem aktywności turystycznych i rekreacyjnych

można klasyfikować stosując różne kryteria. Do najczęściej spotykanych i ma-

jących istotne znaczenie dla praktyki ubezpieczeniowej należą wymienione

poniżej7.

1) Kryterium podziału ze względu na charakter strat, pozwalające wyodręb-

nić:

 ryzyka finansowe, powodujące straty dające się ująć finansowo — ry-

zyka występujące przede wszystkim w ubezpieczeniach majątkowych

(np. zaginięcie bagażu),

 ryzyka niefinansowe, powodujące straty nie dające ująć się finansowo

— najczęściej są to ryzyka związane z niektórymi ubezpieczeniami

osobowymi, takie jak dożycie określonego wieku.

Niektóre ryzyka nie mieszczą się w tym schemacie, np. nieszczęśliwy wypa-

dek w życiu ubezpieczonego turysty może być zarówno ryzykiem finansowym,

gdy nastąpił konkretny uszczerbek majątkowy, jak i niefinansowym, gdy nie

spowodował on następstw finansowych.

2) Kryterium podziału uwzględniające wpływ czasu na dane ryzyko. Stosu-

jąc to kryterium należy wyróżnić:

7 T. Michalski: Ryzyko…, s. 33—39.

23

 ryzyko statyczne, występujące niezależnie od czasu, tzn. mogłoby hi-

potetycznie pojawić się nawet wówczas, gdyby nie było postępu eko-

nomicznego, technologicznego i cywilizacyjnego (np. straty wynika-

jące z działania żywiołów przyrodniczych, naturalnych procesów sta-

rzenia się materiałów i środowiska geologicznego, zejścia lawiny),

 ryzyko dynamiczne, będące pochodną zmian ekonomicznych, techno-

logicznych i organizacyjnych; są to ryzyka kreowane przez zmiany

cen, gustów konsumentów, kryzysy gospodarcze, modę, inflację itd.

(zmiany te mogą stać się przyczyną strat finansowych zarówno w ska-

li jednostki, jak i zbiorowości).

Przykładem ryzyka, które nie może być zakwalifikowane ani do statycznych

ani do dynamicznych może być śmiertelność w danej populacji. Z jednej strony

ryzyko to posiada cechy statyczne, tzn. niezależne od postępu (występowanie

danych bakterii, wirusów itp.). Z drugiej strony, ryzyko o którym mowa posiada

cechy dynamiczne — poziom życia wpływa na możliwości uodpornienia orga-

nizmu.

3) Kolejny podział oparty jest na kryteriach: źródła ryzyka — ilościowym

(masowość oddziaływania ryzyka) oraz jakościowym (rozmiary na-

stępstw). Podział ten pozwala wyróżnić:

 ryzyka fundamentalne, które są ryzykami bezosobowymi, mającymi

wpływ na dużą liczbę jednostek lub cale społeczeństwa; najczęściej

u ich źródła tkwią przyczyny ekonomiczne, społeczne i polityczne;

mogą też być rezultatem zjawisk fizycznych, a w szczególności sił

przyrody; przykładem ryzyk fundamentalnych są trzęsienia ziemi, hu-

ragany, powodzie, wojny, rozruchy społeczne, inflacja, recesja z wy-

sokim bezrobociem itp.;

 ryzyka partykularne, stwarzające zagrożenia (powodujące straty)

w skali interesów indywidualnych; jako przykłady ryzyk partykular-

nych podawane są: rabunek, podpalenie bądź ryzyka, które wynikają

z przyczyn niezależnych od jednostki, tj. zatonięcie statku, uderzenie

pioruna, pożar w wyniku samozapłonu itp.

4) Kryterium uwzględniające konsekwencje ryzyka. Pozwala ono wyróżnić:

 ryzyko czyste, powodujące stratę w przypadku realizacji, a gdy nie

zostaje zrealizowane, nie przynosi żadnych korzyści,

 ryzyko spekulatywne, którego zrealizowanie się uzasadnia oczekiwa-

nie korzyści (zysku) albo poniesienie straty; niezrealizowanie się tego

ryzyka to brak straty lub zysku; jako przykład ryzyka spekulatywnego

można podać ryzyko inwestycyjne, tzn. ryzyko związane z podjęciem

pewnej inwestycji; przystępując do inwestycji możliwe jest trafienie

inwestycji bądź załamanie koniunktury i nietrafienie inwestycji; rezy-

gnacja z przystąpienia do tej inwestycji to brak straty i brak zysku.

24

5) Podział ryzyk z punktu widzenia możliwości kwantyfikacji ryzyka. Kry-

terium to pozwala wyróżnić:

 ryzyko probabilistyczne, dające się obliczać metodami matematycz-

nymi, tzw. ryzyko aprioryczne lub dające się obliczyć tylko na pod-

stawie danych statystycznych tzw. ryzyko statystyczne (dotyczy ono

np. częstości występowania zdarzeń typu wypadki na drogach, złama-

nia wśród narciarzy itp.),

 ryzyko estymacyjne, przy ocenie którego można teoretycznie stoso-

wać rachunkowe określenie prawdopodobieństwa, jednak związane

jest to z możliwością popełnienia błędów w obliczeniach.

Powyższy podział jest wielce użyteczny dla praktyki ubezpieczeniowej, po-

nieważ istota ubezpieczeń sprawia, iż tylko ryzyka statystyczne nadają się

w pełni do zastosowania ubezpieczeniowych metod kwantyfikacji i są to ryzyka

ubezpieczalne. Ryzyka estymacyjne często są ryzykami nieubezpieczalnymi.

6) Biorąc pod uwagę źródła niebezpieczeństwa, ryzyko można podzielić na:

 ryzyko przyrodnicze (zwane elementarnym), tj. kreowane przez samą

przyrodę (np. ryzyko burzy śnieżnej, zejścia lawiny, huraganu, czy in-

ne ryzyka związane z działaniem sił przyrody),

 ryzyko społeczne, kreowane przez człowieka jako jednostkę bądź spo-

łeczeństwa (np. ryzyko pożaru w schronisku związane z użytkowa-

niem przez turystę energii elektrycznej).

7) Podział dokonywany ze względu na przedmiot ubezpieczenia pozwala

wyodrębnić:

 ryzyko osobowe, które powoduje uszczerbek w dobrach osobistych,

takich jak życie, zdrowie, zdolność do pracy itp.,

 ryzyko majątkowe, które należy zaliczyć do tzw. ryzyk pozostałych,

tzn. zagrażających dobrom majątkowym (np. ryzyko kradzieży, poża-

ru itp.).

Podział na ryzyka osobowe i majątkowe ma istotne znaczenie z punktu wi-

dzenia prawnej systematyki ubezpieczeń gospodarczych, które bazują na po-

wyższym podziale przy konstrukcji odpowiednich produktów ubezpieczenio-

wych.

8) Obok rozmaitych rodzajów ryzyka związanego z różnymi sferami życia

wymienia się jego typy ze względu na sytuację, w jakiej znajduje się po-

dejmujący ryzyko turysta:

 ryzyko statystyczne, wynikające ze złożoności przyrody i niemożności

pewnego i pełnego prognozowania przyszłych zdarzeń (np. zejście

lawiny),

 ryzyko technogenne, związane z działaniem sprzętu i urządzeń tech-

nicznych (np. katastrofa kolejki linowej, nieprawidłowe działanie wią-

zań przy nartach),

25

 ryzyko antropogenie, uwarunkowane decyzjami człowieka (np. bra-

wura, bezmyślność, przeliczenie się z siłami).

2.2. Ryzyko związane z uprawianiem aktywności

turystycznych

Organizowanie imprez turystycznych pozostaje w ścisłym związku z dzia-

łalnością ubezpieczeniową. Wyjazd turystyczny, najlepiej nawet zorganizowa-

ny, stwarza dla jego uczestników szereg sytuacji potencjalnie niebezpiecznych,

grożących uszczerbkiem na życiu, zdrowiu lub mieniu. Niektóre z tych niebez-

pieczeństw związane są z odmienną od codziennych przyzwyczajeń aktywno-

ścią — uprawianiem sportów, odwiedzaniem trudno dostępnych miejsc itp. Inne

natomiast wynikają z faktu, że turysta opuszczający swoje miejsce zamieszka-

nia traci często możliwość skorzystania z zapewnionej tam zwykle opieki lekar-

skiej, pomocy prawnej czy zaplecza materialnego. Utrata zdrowia, pieniędzy

lub bagażu w trakcie podróży jest dla turystów trudniejsza do zrekompensowa-

nia8.

Każda z form uprawianych aktywności turystycznych niesie ze sobą większe

lub mniejsze ryzyko odniesienia kontuzji, uszczerbku na zdrowiu bądź utraty

pewnych wartości materialnych (np. bagaż, sprzęt turystyczny). Istnieje zatem

specyficzny rodzaj ryzyka, który nie wynika z powyższych klasyfikacji, a zwią-

zany jest z miejscem uprawiania aktywności turystycznych i rekreacyjnych.

W związku z tym, że góry dają możliwość uprawiania specyficznych form

turystycznych i rekreacyjnych, można mówić o ryzyku górskim, tj. takim, które

nie występuje na terenie formacji nizinnych, czy np. na morzu. Ryzykiem tym

jest np. zejście lawiny, odpadnięcie alpinisty od ściany skalnej itp. Z uprawia-

niem aktywności turystycznych i rekreacyjnych w górach związane jest ryzyko

kontuzji, trwałego uszczerbku zdrowia, a także utraty życia. Zagrożone może

być zdrowie: własne (kontuzja) i innych turystów (np. kolizja narciarzy)9.

Poziom ponoszonego ryzyka warunkowany jest działaniem czynników su-

biektywnych — zależnych od właściwości podmiotu i obiektywnych — nieza-

leżnych od tych właściwości (tab. 1).

Analiza wypadków w górach pozwala ustalić pewne fakty o charakterze epi-

demiologicznym (tzn. kto ulega wypadkowi — płeć, wiek, umiejętności; rodzaj

wypadku — upadek, kolizja; następstwa wypadku — złamanie, kontuzja kolana

8 Z. Kruczek (red.): Obsługa ruchu turystycznego, Kraków 2000, s. 121.

9 M. Hyski: Ochrona ubezpieczeniowa przed ryzykiem wynikają cym z aktywnoś ci turystycznych i rekreacyjnych, [w:] I. Jędrzejczyk (red.): Rozwój funkcji turystycznej i rekreacyjnej polskich obszarów górskich, AWF w Katowicach, Katowice 2002 , s. 126—146.

26

itp.), jak również sformułować kilka wskazań, których przestrzeganie może

zminimalizować ponoszone ryzyko. Do czynników zwiększających bezpieczeń-

stwo w górach należą10:

 sprawdzenie sprzętu przed rozpoczęciem wypoczynku lub imprezy tury-

stycznej,

 świadomość własnych możliwości danego dnia,

 ocena własnego zmęczenia.

Tabela 1

Czynniki warunkujące poziom ponoszonego ryzyka górskiego

Czynniki subiektywne

Czynniki obiektywne

— kondycja, ogólny stan

— ukształtowanie terenu — nachylenie stoku, uskoki, podłoże

zdrowia, sprawność, od-

(skały lub trawa)

porność na warunki at-

— śnieg — rodzaj pokrywy śnieżnej, nawisy, lawiny, burze

mosferyczne

śnieżne

— predyspozycje psychicz-

— mróz — odmrożenie, wychłodzenie

ne, odporność, opanowa-

— wiatr — pogorszenie samopoczucia, utrata ciepła, utrudnie-

nie, refleks

nie poruszania się

— technika uprawiania

— mgła — brak orientacji w terenie, trudność w ocenie prędko-

dyscypliny, nabyte umie-

ści

jętności, doświadczenie

— słońce — udar cieplny, uszkodzenie wzroku, zmiana warun-

na stoku

ków śniegowych

— urządzenia specjalistyczne — wyciągi i ich awarie, sprzęt

sportowy

— działanie innych turystów — kolizje, strącenie nawisu

Źródło: opracowanie własne.

Całkowite wyeliminowanie ryzyka jest niemożliwe, można jednak przyj-

mować takie strategie postępowania, dzięki którym życie stanie się nieco bar-

dziej bezpieczne. Zgodnie z zasadami zarządzania ryzykiem, turysta ma do

wyboru następujące jego metody11:

 unikanie ryzyka (rezygnacja z wyjazdu turystyczno-rekreacyjnego przy

bardzo złej widoczności, niewychodzenie w góry w sytuacji zagrożenia

lawinowego, rezygnacja z aktywności turystyczno-rekreacyjnej po spo-

życiu alkoholu itp.),

 zmniejszenie podejmowanego ryzyka (np. narciarze poprzez przestrzega-

nie tzw. kodeksu narciarskiego, odpowiednia organizacja zajęć przez in-

struktora),

 redukcja ryzyka (odpowiedni sprzęt i utrzymanie go w dobrym stanie —

np. stosowanie kasku, ostrzenie krawędzi nart, stosowanie sznura lawi-

nowego, nadajnika radiowego, przygotowanie kondycyjne do sezonu),

10 Ibidem.

11 Ibidem.

27

 przenoszenie ryzyka (np. ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych

wypadków nie eliminuje zagrożeń, a jedynie pozwala uniknąć skutków

finansowych zaistniałych wypadków).

Ryzyko jest nieodłącznym atrybutem wszelkiej aktywności człowieka,

szczególnie w uprawianiu sportów niebezpiecznych, w których dochodzi do

wypadków, urazów i kontuzji. Do takich sportów należy np. narciarstwo,

a zwłaszcza wyczynowe uprawianie zjazdów, skoków, ski aerialu oraz ski alpi-

nizmu, w których ryzyko łączy się z maksymalnym wysiłkiem i przekraczaniem

granic bezpieczeństwa dla osiągnięcia wyniku. Także turystyka narciarska oraz

narciarstwo zjazdowe w wydaniu rekreacyjnym niosą spore zagrożenie urazami

(złamania kości podudzia, kontuzje wiązadeł kolanowych, urazy kręgosłupa,

stłuczenia, odmrożenia itp.)12.

Ryzyko oznacza, że turysta liczy się z możliwością pojawienia się różnorod-

nych zagrożeń, które mogą uniemożliwić osiągnięcie jego celów. Uprawianie

aktywności turystycznych może nie przynieść zamierzonych rezultatów lub

może przynieść straty wynikające z pojawienia się niekorzystnych przeszkód

w ich realizacji. Zagrożenia owe wynikają nie tylko z otoczenia, w którym upra-

wiana jest aktywność, ale również z podejmowanych przez turystę jako podmiot

w stosunkach cywilnoprawnych czynności. Ryzyko zagrażające ze strony oto-

czenia jest bardzo zróżnicowane, podobnie jak złożone jest samo otoczenie.

Inne zagrożenia wiążą się z funkcjonowaniem w środowisku przyrodniczym,

a inne wynikają z powiązań z otoczeniem społecznym. Przyroda niesie ze sobą

wiele zagrożeń. Określane są one potocznie jako żywioły lub siła wyższa, do

których zalicza się: susze, powodzie, huragany, zejścia lawin, burze śnieżne,

trzęsienia ziemi, pożary, wybuchy, eksplozje i inne. Ich wystąpienie prowadzi

do utraty życia lub zniszczenia mienia, powodując niemożność osiągania celów.

Turyście, szczególnie w górach, brak jest możliwości przewidywania ich wy-

stępowania13.

Ryzyko związane z wyjazdem poza obszar stałego zamieszkania nasila się

jeszcze bardziej, gdy celem podróży jest miejscowość zagraniczna. Turysta

wybierający się w podróż zagraniczną, chcąc zminimalizować istniejące ryzyko,

powinien stosować się do zaleceń przedstawicieli urzędów konsularnych i pla-

cówek dyplomatycznych RP za granicą14.

1) przed wyjazdem z Polski należy:

 unikać wyjazdów w regiony objęte działaniami zbrojnymi, zamiesz-

kami lub z innych powodów szczególnie niebezpieczne,

12 Ibidem.

13 Ibidem.

14 J. Kotłowska-Rudnik: Unikać bocznych dróg i przygodnych znajomoś ci, „Gazeta Prawna”

2002, nr 87, s. 25.

28

 wykupić w rzetelnym towarzystwie ubezpieczeniowym odpowiednie

ubezpieczenia osobowe i komunikacyjne,

 zaopatrzyć się w adresy i numery telefonów najbliższych polskich

przedstawicielstw dyplomatycznych i urzędów konsularnych,

 zaopatrzyć się w adresy i numery telefonów osób w Polsce, które na-

leży zawiadomić w razie nieszczęśliwego wypadku.

2) W trakcie podróży wskazane jest:

 utrzymywanie, w przypadku dłuższych podróży, regularnego kontaktu

z rodziną w Polsce,

 korzystanie z hoteli cieszących się dobrą opinią,

 nienocowanie w namiotach i samochodach poza miejscami wyzna-

czonymi, znajdującymi się na terenie zamkniętym i chronionym,

 oddawanie cennych przedmiotów, biletów, środków płatniczych

i paszportów do depozytu w hotelu,

 posiadanie kilku różnorodnych środków płatniczych (gotówka, czeki

podróżne, karty kredytowe itp.) przechowywanych w różnych miej-

scach,

 niezawieranie przygodnych znajomości,

 niekorzystanie z autostopu oraz usług osób postronnych, w tym szcze-

gólnie dotyczących zakwaterowania,

 wystrzeganie się ofert uzyskania łatwego zarobku,

 unikanie przebywania w nieznanych miejscach po zmroku,

 w miarę możliwości odbywanie podróży w większej grupie osób,

 unikanie miejsc zatłoczonych i zachowanie ostrożności w miejscach

publicznych,

 unikanie odbywania podróży w porze nocnej, szczególnie bocznymi

drogami,

 niezatrzymywanie się poza miejscami wyznaczonymi i chronionymi,

 zachowanie wzmożonej ostrożności przy prowadzeniu pojazdów,

 unikanie wypraw w tereny niebezpieczne,

 w trakcie wypraw uwzględnianie warunków klimatycznych oraz wła-

snych możliwości fizycznych i zdrowotnych,

 unikanie ekstrawaganckiego i prowokującego ubioru oraz zachowania

się,

 zachowywanie zasad higieny i spożywania wyłącznie sprawdzonych

produktów,

 niestawianie oporu w przypadku napadu z bronią, a w razie areszto-

wania lub zatrzymania domaganie się umożliwienia nawiązania kon-

taktu z polskim konsulem.

29

2.3. Ryzyko w turystycznej działalności

gospodarczej

Firma turystyczna, jak każda inna, narażona jest stale na wielorakie niebez-

pieczeństwa, których wystąpienie przynosi negatywne skutki w postaci strat

materialnych zarówno dla samego przedsiębiorcy, jak i otoczenia. Zmateriali-

zowanie się ryzyka w gospodarce przedsiębiorstwa pociąga za sobą zakłócenia

w planowaniu, a w szczególności powoduje nieplanowane wydatki, utratę lub

obniżenie planowanych przychodów, czasami nawet może doprowadzić do

utraty płynności finansowej. W związku z tym ryzyko handlowe lub gospodar-

cze odgrywa dość istotną rolę. Zawiera bowiem w sobie możliwość wystąpienia

strat w gospodarce przedsiębiorstwa, wystąpienia wahań koniunktury, zmian na

rynkach zbytu i zmian w zachowaniu klientów15.

Organizator turystyki nie działa na rynku sam, lecz w powiązaniu z licznymi

usługodawcami (przewoźnik, hotelarz, pilot wycieczki). Dlatego też istnieje

ryzyko niewywiązania się z umowy zawartej z klientem-turystą w związku

z niesolidnością określonego podmiotu świadczącego usługę.

Jednak ryzyko organizatorów turystyki wynikać może także z przyczyn

obiektywnych, niezależnych od danego podmiotu. Związane może być ono

z występowaniem na danym obszarze klęsk żywiołowych (powodzi, huraganów

itp.), dużą przestępczością w danym regionie.

Realnym zagrożeniem w obecnych czasach dla wszystkich podmiotów go-

spodarczych, w szczególności dla turystycznych, stały się zamachy terrory-

styczne, które uderzają nie tylko w materialne zaplecze samych organizatorów

(eksplozje samolotów, wybuchy ładunków w hotelach itp.), ale także rodzą

poważne obawy wśród podróżujących, którzy chcąc uniknąć zagrożenia, rezy-

gnują z wielu wyjazdów. Wiąże się z tym ryzyko ponoszenia strat finansowych

w wyniku zbyt małej sprzedaży miejsc w hotelu czy biletów na samolot. Po-

dobny wpływ na zmniejszenie popytu na usługi turystyczne mają działania wo-

jenne. Coraz częściej zdarza się bowiem, iż konflikty wojenne mają miejsce na

obszarach recepcyjnych, które w dużej mierze utrzymywały się z turystyki (np.

Izrael, Bałkany).

Przykładem obrazującym zjawisko występowania ryzyka wśród organizato-

rów turystyki może być gospodarstwo agroturystyczne. Ryzyko wynikające

z relacji górskiego gospodarstwa agroturystycznego z jego otoczeniem społecz-

nym jest dosyć złożone. Podmioty otoczenia, ze względu na rodzaj norm praw-

nych regulujących te kontakty, dają się zaszeregować do podstawowych obsza-

rów16:

15 I. Jędrzejczyk: Nowoczesny biznes turystyczny, Warszawa 2001, s. 85.

16 M. Hyski: Ochrona ubezpieczeniowa…

30

1) państwo i jego organy stanowią otoczenie instytucjonalne; tworzy ono

systemowe warunki funkcjonowania wszystkich podmiotów, w tym

i górskich gospodarstw agroturystycznych; rodzi to określone zagrożenia,

które wynikają głównie ze sposobu stanowienia prawa i dokonywania

w nim zmian; częstość, czas oraz głębokość zmian w istniejących regula-

cjach prawnych wyznaczają rozmiary ryzyka;

2) kolejny obszar ryzyka wiąże się z podmiotami otoczenia rynkowego, czy-

li np. gośćmi-turystami, gospodarstwami domowymi, bankami, towarzy-

stwami ubezpieczeniowymi itp.; cechą charakterystyczną powiązań w ra-

mach tej grupy podmiotów jest ich umowność; gospodarstwo na rynku

funkcjonuje wśród innych podmiotów, które pełnią wobec niego zarówno

rolę dostawców, jak i nabywców jego produktów czy usług; powstanie

takich więzi powoduje występowanie pomiędzy podmiotami material-

nych przepływów, którym towarzyszy i z których wynika określone ry-

zyko (np. opóźnienia dostaw, złej jakości produktów czy usług, opóźnie-

nia lub braku zapłaty, uszkodzenia w transporcie itp.); rynek i towarzy-

sząca mu konkurencja powodują występowanie ryzyka cenowego, sta-

rzenia się produktów oraz ryzyka zbytu; także podmioty otoczenia mogą

ze względu na różnorodne motywy, które kierują ich postępowaniem,

świadomie narażać daną jednostkę na szkody (np. włamania, kradzieże,

podpalenia itp.).

Również zakres odpowiedzialności cywilnej podmiotu względem otoczenia

rodzi kolejny obszar ryzyka. Odpowiedzialność cywilna na zasadzie ryzyka ma

na celu ochronę interesów otoczenia jednostki w związku z podejmowaną przez

nią działalnością (np. odpowiedzialność gospodarza za rzeczy należące do tury-

sty pozostawione w gospodarstwie agroturystycznym).

2.4. Ryzyko otoczenia związane z aktywnością

podmiotów rynku turystycznego

Uprawianie aktywności turystycznych może odnosić niekorzystne skutki nie

tylko wobec turystów czy przedsiębiorstw turystycznych. Ujemne efekty dzia-

łalności w tej dziedzinie gospodarki mogą oddziaływać również na otoczenie,

pod pojęciem którego rozumie się przede wszystkim tereny recepcyjne przyj-

mujące turystów.

Specyfika gospodarki turystycznej, w porównaniu z innymi rodzajami dzia-

łalności gospodarczej, polega na szczególnym sposobie korzystania z czynnika

wytwórczego, jakim jest ziemia. Z punktu widzenia turystyki, ziemia jest czyn-

nikiem wytwórczym, jeśli daje się zaklasyfikować jako przestrzeń rekreacyjna.

31

Na przestrzeń rekreacyjną składają się komponenty środowiska przyrodniczego

a także kulturowego17.

Cechą szczególną obszarów rekreacyjnych jest to, iż nie są one dowolnym

zbiorem składników środowiska przyrodniczego, lecz tworzą pewne układy,

przydatne tylko dla rekreacji. Dla celów rekreacyjnych, oprócz czystego powie-

trza, szczególnych walorów mikroklimatycznych, odpowiedniej powierzchni

ziemi do uprawiania turystyki, liczy się również ukształtowanie powierzchni

i związane z tym ukształtowaniem rozmieszczenie i rodzaj akwenów, bogactwo

świata fauny i flory, a przede wszystkim walory estetyczne, krajobrazowe.

Obszary wykorzystywane w celach uprawiania aktywności turystycznych są

narażone na szkody wynikające zarówno z użytkowania konsumpcyjnego bez-

pośrednio przez turystów, jak i użytkowania produkcyjnego przez turystyczne

podmioty gospodarcze. Zapotrzebowanie na takie obszary i na poszczególne

komponenty środowiska przyrodniczego w ramach gospodarki turystycznej

zwane jest zasobochłonnością gospodarki turystycznej.

Oferta turystyczna złożona jest z dwóch komponentów:

 naturalnej oferty turystycznej, na którą składają się walory środowiska

przyrodniczego,

 stechnicyzowanej oferty turystycznej, którą stanowi produkt wytwarzany

przez podmioty gospodarcze w turystyce.

Stechnicyzowany produkt turystyczny wymaga zastosowania w procesie je-

go wytwarzania ziemi, wody, powietrza oraz szczególnego układu komponen-

tów naturalnych, które określa się mianem krajobrazu.

Przykładem zaboru ziemi na potrzeby gospodarki turystycznej jest zabudo-

wa urządzeń transportowych, do których należą m.in.: wyciągi i kolejki linowe

lub gondolowe wykorzystywane w sezonie letnim bądź też specjalistyczne wy-

ciągi narciarskie w sezonie zimowym. W przypadku wyciągów narciarskich

obowiązująca szerokość dwóch tras wynosi minimum 60 m (2 x 30 m). Mnożąc

tę wielkość przez długość trasy można wyliczyć powierzchnię zabraną pod bu-

dowę urządzeń transportowych18. W obliczeniach należy również wziąć pod

uwagę tereny zabrane pod budowę urządzeń towarzyszących, takich jak parkin-

gi, energetyczne linie przesyłowe, często baza noclegowa.

Drugim ważnym składnikiem środowiska przyrodniczego jest woda, którą

wykorzystuje się zarówno w fazie inwestycyjnej, jak i w fazie eksploatacji

obiektów turystycznych. Zużycie wody w takich obiektach, zwłaszcza w hote-

larstwie, jest znacznie większe niż w gospodarstwach domowych i jest porów-

nywalne ze zużyciem wody w obiektach przemysłowych.

17 I. Jędrzejczyk: Ekologiczne uwarunkowania i funkcje turystyki, Katowice 1995, s. 15.

18 Ibidem, s. 17.

32

Zasobochłonność turystyki w odniesieniu do powietrza można zmierzyć je-

dynie poprzez wskaźniki jego zanieczyszczenia. Emisja zanieczyszczeń w tym

przypadku wynika przede wszystkim ze stosowania technologii grzewczych

oraz ze zmotoryzowanego ruchu turystycznego.

Jak widać na powyższych przykładach, ryzykiem dla otoczenia w gospodar-

ce turystycznej w dużej mierze jest zubożenie środowiska przyrodniczego, wy-

nikające z wielkości zużycia komponentów naturalnych: ziemi, wody i powie-

trza. Nadmierna eksploatacja terenów rekreacyjnych i przekraczanie granic

w kreowaniu stechnicyzowanego produktu turystycznego, mogą spowodować,

iż walory naturalne ulegną takiemu ograniczeniu, że teren przestanie być atrak-

cyjny turystycznie.

Doświadczenia rozwoju turystyki masowej i stechnicyzowanego produktu

turystycznego w krajach alpejskich oraz krajach basenu Morza Śródziemnego

udowodniły, że gospodarka turystyczna może stanowić źródło zagrożenia eko-

logicznego. Przyczyną ryzyka ekologicznego jest możliwość pogorszenia się

poziomu jakości środowiska, naruszenia równowagi przyrodniczej, pogorszenia

stanu zdrowia i zagrożenia życia ludzi, obniżenia wartości bądź utraty dóbr

materialnych i dóbr kultury, utraty korzyści lub poniesienia dodatkowych kosz-

tów w związku z dotychczasowym sposobem korzystania ze środowiska

i wprowadzania w nim zmian oraz wystąpienia klęski żywiołowej19.

Aby można było mówić o wystąpieniu ryzyka (materializacji ryzyka) musi

dojść do realizacji niebezpieczeństwa, tj. wystąpienia zdarzeń losowych —

zdarzenia zdeterminowane działaniem sił przyrody (klęski żywiołowe) i czyn-

nikami ludzkimi. Stosując kryterium charakteru zdarzeń losowych można wy-

odrębnić ryzyko klęsk żywiołowych — elementarne (np. ryzyko powodzi, gra-

dobicia itp.) oraz ekologiczne ryzyko społeczne, tj. ryzyko kreowane przez

człowieka i społeczeństwo jako całość (np. ryzyko pogorszenia stanu akustycz-

nego środowiska, przekroczenie pojemności ekologicznej uzdrowiska itp.)20.

Należy wyraźnie zaznaczyć, że zdarzenia losowe będące materializacją ry-

zyka ekologicznego nie mogą być automatycznie zaliczane do zdarzeń loso-

wych na gruncie teorii ubezpieczeń. Aby można było tego dokonać, zdarzenia

takie powinny się charakteryzować:

 statystyczną prawidłowością,

 masowością,

 nadzwyczajnością (ich wystąpienie zakłóca normalny bieg rzeczy),

 występowaniem niezależnie lub wbrew woli osoby dotkniętej skutkami

tego zdarzenia.

19 S. Czaja (red.): Instrumenty rynkowe w ochronie ś rodowiska, Jugowice—Wrocław 2002, s. 20.

20 Ibidem, s. 21.

33

Wobec powyższego wyczerpanie się złóż kopalin nie będzie traktowane jako

zdarzenie losowe na gruncie teorii ubezpieczeń, choć stanowi materializację

ryzyka ekologicznego.

Skutkiem materializacji ryzyka ekologicznego jest szkoda ekologiczna defi-

niowana albo jako każdy uszczerbek, jakiego doznaje interes powszechny i in-

dywidualny na skutek obniżenia jakości środowiska, albo jako negatywne skut-

ki środowiskowe spowodowane nadmiernym zanieczyszczeniem komponentów

środowiska: powietrza, wody, gleby lub zmianami w ekosystemach znajdują-

cych się w zasięgu oddziaływania sprawcy. Jedna i druga definicja zawiera

pewne ograniczenia. Pierwsza abstrahuje od faktu, że interes powszechny i in-

dywidualny może doznać uszczerbku nie tylko w wyniku obniżenia jakości

środowiska, ale także w wyniku np. ograniczenia dostępu do zasobów środowi-

ska czy naruszenia równowagi przyrodniczej. Druga wiąże szkodę ekologiczną

jedynie z negatywnymi skutkami środowiskowymi, nie licząc się z negatywny-

mi skutkami zdrowotnymi. Dlatego w obrębie ryzyka ekologicznego wyróżnić

należy ryzyko pierwotne i ryzyko wtórne. Ryzyko pierwotne jest bezpośrednim

skutkiem realizacji niebezpieczeństwa ekologicznego, ryzyko wtórne pośred-

nim. Z natury rzeczy ryzyko wystąpienia szkody środowiskowej (zanieczysz-

czenia wody pitnej, zniszczenia obszarów wskutek intensywnej aktywności

turystycznej) jest ryzykiem pierwotnym. Temu ryzyku towarzyszy ryzyko utra-

ty zdrowia czy życia ludzi, ryzyko zniszczenia zabytkowych pomników czy

budowli, ryzyko przyspieszonej korozji urządzeń (np. wchodzących w skład

zagospodarowania turystycznego ośrodka wczasowego) itp.21.

Szkody ekologiczne swoje źródło mają z jednej strony w przeinwestowaniu

terenu, z drugiej zaś — w rodzajach uprawianej aktywności turystycznej. Prze-

inwestowanie terenu przynosi przede wszystkim szkody krajobrazowe. Wielkie

zagęszczenie obiektów turystycznych, takich jak ośrodki wczasowe, domy let-

niskowe, place campingowe i in., zakłóca naturalny krajobraz. Urządzenia to-

warzyszące obiektom turystycznym, np. urządzenia sanitarne, budynki gospo-

darcze, swoją formą architektoniczną nie odpowiadają na ogół wymogom este-

tycznym. Działalność eksploatacyjna obiektów turystycznych przynosi ogromną

ilość odpadów, z których bodaj najbardziej niebezpieczne są opakowania,

w większości z tworzyw sztucznych, nie ulegających rozkładowi. W przeważa-

jącej liczbie przypadków miejscowości turystyczne nie są przygotowane na

przyjęcie tak dużej ilości śmieci. Nawet jeśli wyposażone są w wysypiska ko-

munalne, pojemność tych wysypisk nie jest przystosowana do nowej sytuacji.

Działalność eksploatacyjna obiektów turystycznych wiąże się też z problemem

odprowadzania ścieków22.

21 Ibidem, s. 24.

22 I. Jędrzejczyk: Ekologiczne..., s. 29.

34

Ryzyko wystąpienia szkód ekologicznych związane jest także z formą ak-

tywności turystycznych uprawianych na terenach rekreacyjnych. Obszary wy-

korzystywane do uprawiania sportów zimowych narażone są na hałas ratraków,

niszczenie szaty roślinnej przez pojazdy utrzymujące trasy narciarskie, pługi,

deski i frezy do lodu. Również urządzenia do wytwarzania pokrywy śnieżnej,

armatki, rurociągi odprowadzające wodę, plastikowe siatki powodują znaczne

szkody geomechaniczne i biologiczne.

Znaczne szkody wyrządzają różne formy turystyki wodnej. Łodzie motoro-

we naruszają spokój ptactwa wodnego, turyści kajakowi zaśmiecają brzegi rzek

oraz niszczą roślinność, biwakując i paląc ogniska w niedozwolonych miej-

scach.

Nawet tak przyjazne naturze formy, jak turystyka wędrowna czy rowerowa

mogą powodować spustoszenia w środowisku. Nadmierne zagęszczenie tras

turystycznych niszczy naturalne walory przyrodnicze. Na przykład na terenie

podgórskiego parku przyrodniczego Eiffel asfaltowe trasy rowerowe biegną

równolegle w odległości zaledwie kilkudziesięciu metrów od siebie, co znacz-

nie obniża atrakcyjność krajobrazu23.

Źródłem ryzyka ekologicznego może być źle zorganizowana i nie do końca

przemyślana przez organizatorów turystyka masowa. Powszechne wykorzysta-

nie samochodów powoduje zanieczyszczenia powietrza w miejscowościach

turystycznych. Sytuację pogarszają przestarzałe systemy grzewcze, zarówno

w obiektach turystycznych, jak i w domach stałych mieszkańców. Badania

przeprowadzone w Szwajcarii wykazały, że 20% całkowitej rocznej emisji

związków szkodliwych, takich jak tlenek azotu i związki ołowiu, przypada na

działalność związaną z turystyką. Obliczono, że w szczycie sezonu turystyczne-

go wartość ta wzrasta do 35%24.

Niekorzystny wpływ turystyki na otaczające środowisko nie wiąże się tylko

i wyłącznie ze szkodami ekologicznymi. Niekorzystne oddziaływanie turystyki

związane jest także z dysfunkcjami dotyczącymi życia społecznego. Ryzyko

z nich wypływające jest na tyle niewymierne, że nie da się go oszacować i sku-

tecznie mu zapobiegać. Współczesna turystyka bowiem jest bardzo trudnym do

zdefiniowania i zbadania zjawiskiem. Ciągły rozwój tej branży gospodarki po-

ciąga za sobą szereg ryzyk nie dających się z góry przewidzieć.

Do ujemnych skutków nadmiernej koncentracji ruchu turystycznego należą

wszelkie niedogodności i ograniczenia w życiu codziennym miejscowej ludno-

ści. Do najważniejszych można zaliczyć: przeciążenie komunikacji miejskiej,

kolejki w sklepach i punktach usługowych, zaśmiecanie plaż, ulic, zatłoczenie

dróg, zwiększoną liczbę wypadków i kolizji na drogach25. Wiąże się to z fak-

23 W. Alejziak: Turystyka w obliczu…, s. 62.

24 Ibidem.

25 Ibidem, s. 45.

35

tem, że wiele miejscowości turystycznych podczas sezonu przyjmuje więcej

turystów niż posiada mieszkańców.

Również na wsiach istnieje ryzyko wystąpienia niekorzystnych zjawisk

związanych z przemianami życia ich mieszkańców. Przejawia się to zanikiem

indywidualizmu i specyfiki wsi. Niszczona jest unikalna kultura i obrzędowość,

które tworzą tożsamość danego regionu. Wiejski styl życia zostaje wyparty

przez wzorce miejskie, co dotyczy wszystkich aspektów życia codziennego

mieszkańców.

Masowa turystyka stwarza ryzyko komercjalizacji lokalnej kultury, która

traci swe autentyczne przejawy, zmienia tradycyjne wartości, obyczaje itp. Za-

chłanność i natarczywość turystów oraz pieniądze, jakimi dysponują powoduje,

że jest ona przystosowywana do ich stylu życia. Na rynku oferowane są fałszy-

we wersje folkloru regionalnego i obyczajów, które są specjalnie dopasowywa-

ne do wyobrażeń o odwiedzanym regionie.

Duża część wyjazdów turystycznych wiąże się ze zwiedzaniem zabytków

kultury. Nasilenie ruchu turystycznego w obrębie tychże obiektów zwiększa

ryzyko ich zniszczenia. Jako przykład może posłużyć grota Lascaux we Francji,

słynąca ze znakomicie zachowanych paleolicznych malowideł skalnych, odwie-

dzana co roku przez ponad pół miliona turystów. Tak intensywny ruch tury-

styczny spowodował niszczenie rysunków. W celu zapobieżenia dalszej dewa-

stacji, w końcu lat siedemdziesiątych XX w. postanowiono zbudować gipsowo-

-kartonową replikę tejże groty. Liczba odwiedzających w ciągu krótkiego czasu

osiągnęła wartość przewyższającą liczbę odwiedzających oryginalną jaskinię.

Niestety, skutki zwiedzania groty przez kilka milionów osób były podobne jak

poprzednio — korozja betonu i gipsu, rozkład farb oraz zmiana kolorystyki

rysunków — przez co również skopiowane malowidła muszą być poddane re-

nowacji26.

Turystyka może spowodować negatywne skutki w odniesieniu do krajów,

z których wywodzą się turyści, gdyż ich zachowanie przenoszone jest na całą

społeczność obszarów emisyjnych. W efekcie ludność miejscowa może wyrobić

sobie fałszywy wizerunek kultury kraju, z którego pochodzą turyści, przyjmując

ich styl bycia jako typowy dla rodzinnego regionu. Przykładem mogą tu być

wszelkie stereotypy, utrwalane na przestrzeni kilkudziesięciu lat, „charakteryzu-

jące” daną narodowość, np. pijący Polacy, flegmatyczni Anglicy, skąpi Szkoci

itd.

Jednym z negatywnych przejawów rozwoju aktywności turystycznej ludzi

jest wzrost przestępczości i zachowań patologicznych na terenach recepcyjnych.

Nie jest to wprawdzie regułą, jednak z dużą dozą prawdopodobieństwa można

założyć, że z racji napływu turystów i powiększenia ogólnej liczby ludzi na

26 Ibidem, s. 48.

36

danym terenie, wystąpi tam wzrost zachowań niepożądanych społecznie27. Nie

można jednak stwierdzić jednoznacznie, czy i w jakim stopniu pod wpływem

ruchu turystycznego zmienia się dynamika i rodzaj dokonywanych przestępstw.

Można wyróżnić jednak grupę przestępstw, które są blisko związane z turysty-

ką: przemyt dzieł sztuki, przestępstwa dewizowe, nielegalny handel, fałszerstwa

dokumentów, kradzieże hotelowe itp.

Turystyka już ze swej istoty stwarza wiele okazji do czynów zabronionych

przez prawo. Tymczasowość pobytu oraz anonimowość w obcym środowisku

rodzi ryzyko zwiększonej skłonności turystów do zachowań innych niż zazwy-

czaj. Jednak znacznie częściej turyści są ofiarami przestępstw. Sytuacja, w któ-

rej po jednej stronie jest turysta, najczęściej dysponujący gotówką oraz wieloma

cennymi dobrami, który cały swój czas przeznacza na przyjemności, z drugiej

zaś — ludność miejscowa, która musi wykonywać swe liczne obowiązki —

rodzi u tych ostatnich frustrację. W niektórych przypadkach może ona przero-

dzić się w agresję, powodując że turysta staje się potencjalnym obiektem prze-

stępstwa. Turystyka jest także wykorzystywana jako narzędzie działalności

zorganizowanych grup przestępczych o charakterze mafijnym. Dotyczy to

zwłaszcza przemytu narkotyków i kradzieży. Byłoby przesadą mówić, że tury-

styka jest czynnikiem kryminogennym, jednak w okresie wzmożonego ruchu

turystycznego aktywizują się jednostki z marginesu społecznego, które w ślad

za masą turystów przemierzają kraj we wszystkich kierunkach28.

27 Ibidem, s. 67.

28 Ibidem, s. 68—69.

37