WSTĘP
Okres średniowiecza następuje po upadku Cesarstwa Rzymskiego i trwa od V do XV w.
Podczas jego trwania powstają też rozmaite ogrody.
W założeniach ogrodowych przeważało użytkowe ich znaczenie, ale zazwyczaj łączono
uprawę roślin ozdobnych z użytkowymi.
Znaczna większość ogrodów średniowiecza nie wykazuje bezpośredniego powiązania z
ówczesną architekturą w ich otoczeniu. Jeden z teoretyków średniowiecznej estetyki Hugon,
przyjmując położenie przestrzenne jako jedno z kryteriów piękna, określał je jako porządek
lub układ rzeczy, w którym części jednej rzeczy to kompozycja, a wzajemny układ wielu
rzeczy- dyspozycja. Przykłady tego rodzaju dyspozycji, obejmujące powiązania widokowe
budowli z bliższymi lub dalszymi dominantami krajobrazowymi bądź z osobno założonymi
ogrodami, można spotkać również w niektórych założeniach zamkowych.
Co oznaczało, że ogrody były powiązane z dominantami terenowymi i akcentami
architektonicznymi.

Szerokie stosowanie symboliki w sztuce średniowiecza znajduje swoje odzwierciedlenie
również w ogrodach. Elementy ogrodowe i poszczególne rodzaje roślin reprezentowały,
oprócz swoistych walorów plastycznych, również wartość rzeczy symbolizowanych. Np. róża
i lilia były symbolami krwi męczeńskiej i czystości wiary, kwadratowe kamienie oznaczały
cztery cnoty kardynalne: roztropność, wstrzemięźliwość, sprawiedliwość i męstwo.
W XIII wieku powstają najważniejsze dzieła dotyczące ogrodów, w tym Speculum majus
(Wincenty z Beauvais), w której została zawarta ówczesna wiedza o przyrodzie i
ogrodnictwie. Jednakże podstawowym dziełem z tamtego okresu jest traktat o rolnictwie
Pietro de Crescentisa De agricultura. Cennym uzupełnieniem tych rozpraw są przedstawienia
malarstwa tablicowego jak i o charakterze iluminatorskim, które stanowią źródło do
poznawania formy średniowiecznych założeń ogrodowych. Wiele tego rodzaju przedstawień
zawiera też książka Roman de la rose, Wilhelma de Morrisa.

POJĘCIA

Ogrody klasztorne
Rozległa działalność zakonów- głównie benedyktynów, cystersów oraz kartuzów- wywarła
duży wpływ na kształtowanie ogrodów i uprawę różnych roślin użytkowych i ozdobnych. W
licznych klasztorach zakładanych na terenie Europy przewidywano uprawę roli i ogrodów.
Poszczególne zakony wytworzyły określony program, zasady lokalizacji oraz sposób
rozplanowania klasztorów. Pod względem układu przestrzennego i rodzaju powiązań z
przestrzenią ogrodową reprezentują one dwa główne typy. Jeden pochodzi z klasztorów
cenobijnych, w których zakonnicy prowadzą życie wspólne, drugi zaś z eremickich o
odosobnionym życiu w pustelniach.





Wirydarz
Najważniejszy i stale powtarzającym się element ogrodowy założeń klasztornych. Stanowi on
również najbardziej rozwinięty pod względem kompozycyjnym układ, w którym przestrzeń
ogrodowa wiązała się ściśle z otaczającą architekturą budynków. Był położony w środku
klasztoru, ujęty czworobokiem zabudowy i otoczony krużgankami.

Bardzo ozdobny stanowił miejsce spacerów i wypoczynków. Jego plan opierał się na podziale
geometrycznym powierzchni. Zazwyczaj miał formę kwadratu. Podział był zaznaczony na
obwodzie wirydarza ścieżkami, które wewnątrz najczęściej krzyżowały się prostopadle lub po
przekątnej. W wirydarzach uprawiano ozdobne rośliny kwiatowe i krzewy, czasem również
zioła. Akcent środkowy stanowiła studnia, fontanna, rzeźba lub drzewo.

Ogrody uprawowe
Dostarczały one różnych owoców i warzyw na potrzeby klasztorów. Były zakładane w
bezpośrednim sąsiedztwie klasztoru i ogradzane wspólnym lub dodatkowym murem, co
zapewniało łączność funkcjonalną. Składały się z kwater na planie kwadratu lub prostokąta,
przedzielonych drogami. Na kwaterach sadzono drzewa owocowe i uprawiano warzywa,
przyprawy korzenne, zioła i kwiaty.
Cennym elementem takich ogrodów były wody otwarte. Służyły głównie gospodarce
rybackiej, ale też były one odbiornikiem ścieków z budynków. Wykorzystywanie wody
wymagało budowy sztucznych zbiorników i kanałów wodnych zasilanych ze źródeł
naturalnych.
Duży wpływ na kształtowanie przestrzeni ogrodowej w otoczeniu klasztoru miała jego
lokalizacja.

Herbularius
Był to niewielki ogród zakładany oddzielnie, przeznaczony wyłącznie do uprawy roślin
leczniczych. Poszczególne rośliny grupowano w grzędach, tworząc małe podłużne kwaterki.
Całość ogrodu planowano w układach regularnych, zamkniętych ogrodzeniem.
Ze względu na wyraźne przeznaczenie ogrodu był nazywany lekarskim, Hortus medicus.
Obok budowano dom lekarza, który opiekował się tym ogrodem.
Herbularius stał się zaczątkiem rozwoju późniejszych ogrodów botanicznych.

Ogrody opackie
Należały do Opata i były usytuowane przy domu przełożonego klasztoru. Był przeznaczony
wyłącznie do użytku przełożonego. Miał charakter ogrodu ozdobnego i reprezentacyjnego.
Rozplanowanie ogrodu opierało się na podziale kwaterowym, zbliżonym do układu wirydarza
w klasztorze ścisłym.





Ogrody szpitalne
Znajdował się przy szpitalu. Przeznaczony do spacerów i wypoczynku na ławach w otoczeniu
ogrodów. Korzystali z niego głównie chorzy.
Całość programu szpitala klasztornego uzupełniał dom lekarza i herbularius.
Szpitale były sytuowane poza właściwym klasztorem objętym klauzurą, ale w obrębie murów
otaczających całość terenu klasztornego.

Cmentarze:
Regula zakonna okreslala forme i miejsce . miały one regularny układ wyznaczony
symetrycznie rozmieszczonymi mogilami miezy nimi sadzono drzewa. Srodkowym akcentem
podkreślającym miejsce była figura krzyza z wyryta sentencja. Ogrody były ogrodzone.
Cmentarz znajdowal się za kościołem , sąsiadując z ogrodem warzywnym i nowicjatem

Ogrody benedyktynow:
Zakon wywarl Duzy wpływ na rozwoj budownictwa klasztornego w europie . z rególy sw
benedyktyna do klasztoru należał ylko wirydarz. Inne czesci ogrodowe nie były laczone z
czescia klasztoru. Benedyktynie posiadali plan wzorcowy zalozenia klasztornego .Według
zalozenia ogrody składały się z kościoła stanowiącego osrodek główny , wyróżniający się
najwieksza Bryla oraz 4 strefami budowli.
1 strefa- okreslal ja czworobok klasztoru z prawej strony kościoła z wirydarzem w srodku,
otoczonym krużgankami . strefa miala charakter zamkniety . stanowila miejsce ciszy.
2 strefa- otwarta , dostepna dla osob swieckich i gosci. Znajdowal się tam palac opata , dom
dla gosci , szkola oraz budynki usługowo-gospodarcze
3 strefa- na uboczu były budynki gospodarcze dla zwierzat i mlyn
4 strefa- znajdowala się za kościołem , byl tam szpital , nowicjat z dwona wirydarzami.
Jeden z najlepiej zachowanych angielskich klaszorow znajduje się w Centerbury. Widoczny
jest wirydarz , sadzawka, bogaty system urządzeń nawadniających, sad, winnice i pola
uprawne.

Ogrody cystersow
Wznosili swoje klasztory na nizinach nad rzekami lub strumykami , wykorzystywali je jako
kanaly nawadniajace oraz zasialajace sadzawki rybne .
Układ ogolny był podobny do założeń benedyktynow . przykład stanowi klasztor w
Claivvaux. Klasztor jest polozony w doline rzeki oslaniety wzgórzem od polnocy wschodu i
poludnia. Zwracal uwage na siebie sad porównywalny do gaju . usytuowany obok szpitala
umożliwiał spacer i wypoczynek chorym. Za sadem znajdowal się ogrod uprawny z kanalem,
Charakterystycznym przykładem jest klasztor w mogile pod Krakowem. Zawiera on wirydarz
oraz obszerny ogród obsadzony obrzeznie drzewami. Całośc otacza mur. Widać bogaty
program urządzęn wodnych. Widoczny jest Duzy zespol stawow





Ogrody kartuzów
Posiadali oni zupełnie inny układ przestrzeny. Kartuzi nie wybierali specjalnych lokalizacji
klasztory zajmowaly rozne tereny. Program ogrodowy obejmowal ogródki indywidualne przy
pustelniach, wielki wirydarz ogólny z cmentarzem usytuowany za kościołem oraz maly
wirydarz wspólny . układ przestrzenny zalozenia kartuzow jest oparty na zespole pojedynczyc
domów mieszkalnych .
Przykladem tego zalozenia jest klasztor w Clermont we Francji. Klasztor otaczał mur
wzmocniony basztami. Przed kościołem znajdowal się dziedziniec z brama wejsciowa , z
domem gościnnym oraz budynkami gospodarczymi. Po lewej stronie koscioa mieściła się
pustenia z większym ogródkiem , zas po prawej stronie zanajdowala się sala
kapituly,biblioteka i inne pomocnicze pomieszczenia. KAZDA PUSTELNIA MIAła maly
ogrodek .

Ogrody dominikanow i franciszkanow
Te zakony nasza do klaszorow żebraczych , opieraja się na ofiarności społeczeństwa wiec
terenem dziallnosci były wieksze miasta. Sytuowano je w obrazu zwartej zabudowy blisko
murow miejskich . warunki lokalizacji powodowaly ograniczenie wielkości terenow
ogrodowych. W programie ogrodowym obu zakonow dominowal wirydarz zamkniety

krużgankami klasztoru oraz niewielki ogrod uzytkowo ozdobny. Charakterystyczny przykład
z malym ogrodm stanowi al ozenie klasztorne franciszkanow w Krakowie.

Ogrody augustynow i karmelitow
Dobrym przykładem ilustrującym ogrody zakonow żebraczych jest klasztor augustianow w
Krakowie . miał on oprocz wirydarza maly ogród kwaterowy zamkniety wysokim murem



Ogrody kanoników regularnych
Kongregacje kanoników regularnych rozwinęły się w XII wieku. Do polski przybyli po
benedyktynach. W programie ogólnym klasztorów znajdowały się tereny ogrodowe
nawiązujące do założeń benedyktynów.

Ogrody zamkowe
Zamki obronne sytuowano w miejscach mało dostępnych i owarowanych. Miało stosunkowo
mało wolnej przestrzeni. Toteż ogrody w obrębie zamków były małe i położone w różnych
miejscach. Ogrody nie wiązały się kompozycyjnie ze sobą, ani z otoczeniem i zabudową
zamkową. W skromnych założeniach zamkowych występowały zazwyczaj tylko hortus
conclusus, poza murami obronnymi uprawiano ogrody użytkowe. W zamkach dużych i
bogatych program ogrodowy był odpowiednio zróżnicowany i zajmował znaczną
powierzchnię.

Hortus conclusus
Pod oknami komnat mieszkalnych urządzano zazwyczaj mały ogródek ozdobny, jeśli
pozwalało na to miejsce między nimi a zewnętrznym murem zamkowym. Najczęściej
opiekowały się nim kobiety. Sadzono tu różne kwiaty jak lilie, irysy i fiołki. Bogatą
roślinność ozdobną uzupełniały pod murem darniowe ławy do siadania oraz pergole do
spacerów pokryte pnącymi się różami.

Ogrody zabaw
Były urządzane przeważnie poza murami obronnymi. Służyły, jako miejsca spotkań i zabaw
dworskich, miały charakter rozrywkowy. Jednym z najbardziej charakterystycznych obiektów
była łąka kwietna. Była to otwarta przestrzeń otoczona drzewami i pokryta murawą. Niekiedy
ogród nazywano „ogrodem miłości”. Typowym wyposażeniem średniowiecznego ogrodu
była ława darniowa, zazwyczaj sytuowana wzdłuż murów obronnych. Była to długa i wąska
rabata wyniesiona do góry, obmurowaną z boku cegłą. Wierzch ławy pokrywała drań i
kwiaty. Ogrody były otoczone murem. Obejmowały one kilka odmiennych części często
mających symboliczne znaczenie. Niekiedy w ogrodach widoczny był basen wodny lub
fontanna, były one zazwyczaj umieszczone na środku ogrodu. W ogrodach sadzono drzewa
owocowe oraz ozdobne pochodzenia rodzimego.

Zielnik
Był też nazywany często herbarium, miał charakter ozdobno-użytkowy. Występował zarówno
w założeniach klasztornych jak i w zespołach ogrodów zamkowych. Uprawiano w nim
głównie zioła i rośliny lecznice.

Ogrody użytkowe
Zazwyczaj występowały w otoczeniu zamków, gdzie urządzano także sad, warzywniak,
chmielnik i winnicę. Część ogrodu otaczano fosą z żywopłotem lub ogrodzeniem. Często

ogrody użytkowe łączone były z ogrodami zabaw, a gdy to było możliwe ze względu na
sytuację terenową łączono je także z ogrodami różanymi. Z drzew owocowych sadzono
najczęściej jabłonie, grusze, wiśnie i brzoskwinie.


ZAKOŃCZENIE:

Świat średniowieczny, który tonął w wierze chrześcijańskiej, nie pozwalał na użycie
antycznych porządków. Nie było w nim krzty miejsca na geometrię. Połączenie racjonalnej
urbanistyki z mistyczną ideą popychało do posługiwania się kompozycją symboliczną. Była
to próba oswojenia świata przez symbol. Rzeczy niewidzialne, mistyczne, mroczne tajemnice
wydobywane z otchłani mroku. Rzeczy niemożliwe do wyobrażenia przy pomocy wiary ujęte
przez materię stawały się rzeczywistością. W średniowieczu, w którym unaocznienie tajemnic
wiary było naczelnym zadaniem sztuki, dominuje kompozycja wiązana w symboliczne węzły.

Ogrody średniowieczne mogły być czytane w sposób symboliczny, wydawano specjalne
przewodniki pozwalające odczytać ich skomplikowane metafory. Ogród symbolicznie mógł
być komponowany przez sekwencje skojarzeń.