NIROV/NovaTerra/jg2/#3/omsl 08-10-2002 10:58 Pagina 1
NovaTerra
kwartaaluitgave over meervoudig ruimtegebruik / jaargang 2 / nummer 3 / oktober 2002
4 coalities tussen landschap en infrastructuur
10 bloeiend of bloedend stadshart?
16 infrastructuurknoop de liemers
18 veilig overbouwen
24 kompas tussen ruimtelijk idee en meervoudig gebruik
29optimalisering grondgebruik in amsterdam
34 understanding density and mixed use development
38 zorgvuldig met oude bedrijventerreinen
Nova Terra / Kwartaaluitgave over meervoudig ruimtegebruik / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002
Nova Terra, jaargang 2, Inhoud 4 16
10
nummer 3, oktober 2002
Onafhankelijk tijdschrift over
meervoudig ruimtegebruik en
aanverwante zaken. Bedoeld
voor iedereen die door zijn of
haar werk in aanraking komt
of zou moeten komen met
meervoudig ruimtegebruik.
Nova Terra wordt gemaakt in
opdracht van Habiforum,
expertisenetwerk meervoudig
18 24 29 34
ruimtegebruik.
Abonnees van het tijdschrift
Stedebouw & Ruimtelijke
Ordening en leden van het
netwerk van Habiforum ont-
vangen Nova Terra kosteloos.
Losse nummers: Ź 12,50.
Redactieadres
NIROV
Michiel Smit
Postbus 30833
2500 GV Den Haag 4 coalities tussen landschap en infrastructuur Verdiepingen
Telefoon: 070 302 84 47
Peter Heerema 24 kompas tussen ruimtelijk idee en meervoudig gebruik
Fax: [phone]
Is nieuwe infrastructuur altijd een aanslag op het Peter van Rooy
E-mail: [e-mail]
Bezoekadres: landschap of kan er ook een goed huwelijk zijn tussen Meervoudig ruimtegebruik met water in een hoofdrol
Mauritskade 23, Den Haag
groene, blauwe en grijze belangen? staat nog in de kinderschoenen. Geleidelijk ontwikkelt
Website: www.nova-terra.nl
zich echter een kompas voor inhoud, proces, sturing en
Secretariaat:
Renate Goedhart 10 bloeiend of bloedend stadshart? Wim Demmers communicatie.
Centrumplannen zijn de afgelopen periode onderwerp
Redactie
van politieke twist geweest in menig Nederlandse Down to earth
Evelien Brandes
Yttje Feddes gemeente. Wat is de essentie van deze centrumplannen Optimalisering grondgebruik in Amsterdam
Huib Haccou
en waar zitten de pijnpunten? 29  daar doen we het toch voor: goed wonen, leven en
Frank van der Hoeven
werken Nicole van Hamond
Michiel Smit (eindredactie en
co�rdinatie) Zoom Cilian Terwindt vertelt over de ontwikkelingen in en
Edwin van Uum
NovadeTerraco�rdinatieteam
16 infrastructuurknoop liemers ervaringen van het Amsterdamse
Josja van der Veer
Foto: Peter van Bolhuis optimalisering ruimtegebruik.
Engelstalige redactie
Derek Middleton
18 veilig overbouwen Shahid Suddle en Sebastiaan de Wilde Science
Uitgever
Maatregelen en richtinggevende suggesties voor 34 understanding density and mixed use development
NIROV (Jaap Modder)
realisatie van vastgoed boven infrastructuur. Arun Jain
Advertenties
Theoretical framework as presented by the IFHP Working
Wunnink Media
Party on Multifunctional and Intensive Land Use (MILU).
Danny Hance
Telefoon: 070 309 99 22
Fax: [phone]
Nieuwe gronden
[e-mail]
38 zorgvuldig met oude bedrijventerreinen
Vormgeving en opmaak Jacques van Dinteren
Studio Bau Winkel, Den Haag
(Martijn van Overbruggen) Omslag: Planschets voor  Deelplan 6, Ypenburg bij Den Haag. Het plan
voorziet in 650 woningen met bijbehorende voorzieningen, waaronder
Drukker een park. Op de schets is een sporthal te zien die deels onder het maai-
Drukkerij De Bink, Leiden veld is geschoven. Aldus ontstaat een vloeiende overgang in het land-
schap. Ook functioneel (sport, recreatie) sluit het uitstekend op elkaar
ISSN-nummer: 1570-0402 aan en is de omgeving van de sporthal een plezierige plek in de wijk,
waar een sporthal anders vaak graffiti en ongewenst gedrag oproept.
(Bron: Feekes en Colijn, Utrecht)
Rectificatie: In Nova Terra nr. 2, 2002, p. 21 illustratie onder stond DAF
architecten als bron vermeld. Dit moet zijn EGM architecten.
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 4 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 5
Is nieuwe infrastructuur altijd een aanslag op het landschap of kan er Drie varianten voor Rondje Randstad
MZB, Traject model A
ook een goed huwelijk zijn tussen groene, blauwe en grijze belangen?
Nieuwe centra, traject A
IR+, Traject model B (c2, c2a)
Deze vraag is vorig jaar op verzoek van de ministeries van V&W en LNV
bestaande spoor
HSL
toegespitst op de snelle openbaarvervoerverbinding tussen de vier
MZB, Traject model C
Nieuwe centra, traject C
grote steden in de Deltametropool, die toen door het leven ging als
1 Holendrecht 2.1 Strandwallen- en vlaktenlandschap
 Rondje Randstad . Via ontwerpend onderzoek is gekeken of nieuwe
2 Breukelen 2.2 Veenweidelandschap
3 Leidsche Rijn / Harmelen 2.3 Droogmakerijlandschap
infrastructuur ook kan bijdragen aan de wenselijke transformatie van
4 Heicopsche polder 2.4 Rivierenlandschap
5 Woerden 2.5  Natte As
het landschap in de Deltametropool.
6 Zuidplaspolder 2.6  Poort
7 Grote polder 2.7 Knooppunt Woerden
8 Valkenburg 2.8 Knooppunt Bollenstad
9 Bollenstad 2.9 Knooppunt Gouda
Coalities tussen
landschap en infrastructuur
Peter Heerema, Locus Ruimtelijke verkenningen, Leiden / Rik de Visser, Vista landschapsarchitecten, Amsterdam De droogmakerijen, ooit
Illustraties uit: Locus / Vista, Coalities tussen groen, blauw en grijs in de Deltametropool; ontwerpverkenningen
beschouwd als grote water-
voor de Deltametropool in opdracht van de ministeries van Verkeer en Waterstaat en Landbouw, Natuurbeheer en
Visserij, Leiden / Amsterdam, oktober 2001.
bouwkundige prestaties,
worden in toenemende mate
geproblematiseerd
Het vorige kabinet onderkende in de Vijfde voor de aanjager zijn. Nieuwe coalities tussen water en behoud en transformatie van het boventoon gevoerd. Model A is de aanleg er vanuit gegaan dat de drie varianten voor moeten, bijvoorbeeld de kruispunten met
nota ruimtelijke ordening en het Nationaal ondergrond, netwerk en occupatie liggen veenlandschap. In het veenlandschap past van een zweeftrein in de bermen van de Rondje Randstad op verschillende wijzen de natte as van de Randstad.
Verkeers- en Vervoerplan de ontwikkeling daarmee in het verschiet. Of het kabinet een behoedzame verstedelijking in combi- autosnelwegen van de Randstad. Dat is de meerwaarde zouden kunnen opleveren voor b Aspecten van verstedelijkingseffecten op
van de Randstad tot een stedelijk netwerk. Balkenende deze potenti�le meekoppeling natie met beheerslandbouw, integraal kortste verbinding tussen de randen van de behoud en versterking van de groen-blauwe en om (nieuwe) knooppunten van de lijn
Dat werd gedefinieerd als een verzameling van belangen ook zal onderkennen, is op dit waterbeheer en tegengaan van veendegra- vier grote steden. Model B is verhoging van kwaliteiten van de delta. Relevante aan- De knooppunten vragen om een specifieke
van grote en kleinere compacte steden die moment nog onzeker. datie. In de grote droogmakerijen en zeeklei- snelheid en frequentie op bestaand spoor dachtspunten waren: beschouwing van de mogelijkheden en
elk hun eigen karakter hebben maar gezamen- gebieden van de Delta is daarentegen meer met hart op hart HSL-verbindingen tussen a Aspecten van het ontwerp van de lijn als kansen per locatie. De knooppunten zijn
lijk een compleet spectrum zouden kunnen groen, blauw en grijs mogelijk. Daar kan een krachtige regionale de centra van de grote steden, aangevuld doorgaande structuur in het landschap plaatsen die per definitie ook gepaard
bieden van wonen, werken, recreatie en In een project in opdracht van de ministe- water- en groenstructuur tot stand komen met nieuwe interregioverbindingen. Model De ontwikkeling van Rondje Randstad als zullen gaan met verstedelijking (kataly-
open ruimte. Hierbij hoort een goede interne ries van Verkeer en Waterstaat en Landbouw, in combinatie met verbreding van de land- C1 is aanleg van een zweeftrein die de centra lijn vraagt om een visie op het ontwerp sator). De keuze van locaties in ons ont-
bereikbaarheid. Dat zou een nieuwe snelle Natuurbeheer en Visserij hebben wij voor bouw en verstedelijking. Dat versterkt van Utrecht en Rotterdam aandoet en de per onderscheidend onderdeel binnen de werpend onderzoek is geschied op grond
openbaarvervoersverbinding kunnen zijn het verkennen van deze coalities de karakte- de Randstad als aantrekkelijk woon-werk- randen van Den Haag en Amsterdam. Leiden groen-blauwe structuur. In dit project is van een mogelijke  voorbeeldfunctie ,
tussen de bestaande en nieuw te ontwikke- ristieken van de groen-blauwe structuur van gebied. wordt aan de westkant gepasseerd en het hiervoor een aantal denkbeelden en uit- anders gezegd: in hoeverre geven deze
len stedelijke centra in de Randstad, het de Deltametropool en de structuur van de trac� loopt door de Bollenstreek. Model C2 gangspunten ontwikkeld, onder meer op locaties een goed beeld van de problema-
zogenaamde Rondje Randstad. Nieuwe lijnen nieuwe openbaar vervoersverbinding als Het grijze netwerk van Rondje Randstad is tot slot combineert de infrastructuur uit basis van openheid, hinder en beleving. tiek die aan de orde is bij de afstemming
en knooppunten hebben ook invloed op vertrekpunt genomen. opgebouwd uit lijnen, haltes en ruimtelijke model B met de verstedelijking uit model C1. Zo kan een traject door de droogmakerijen van de groen-blauwe structuur op het
het landschap. Dat kan een bedreiging zijn, programma s voor knooppunten. Belangrijke een ander karakter krijgen dan een Rondje Randstad. Per gekozen locatie is
maar ook een kans. Het biedt kansen Belangrijke kwaliteiten van de groen-blauwe kwaliteiten zijn bereikbaarheid, inpassing, ontwerpverkenningen traject door een veenweidegebied of een door middel van de ontwerpstudie inzicht
wanneer investeringen in infrastructuur in structuur zijn uniciteit, afwisseling en de uitzicht en aanzicht en knooppuntvorming. Op basis van deze structuurbeelden traject door het strandwallen en -vlakten- verkregen in de specifieke mogelijkheden
positieve zin samenhangen met de wens verhouding tussen droge en natte gebieden. Een nieuwe snelle verbinding zou vooral de hebben we negen gebiedjes binnen de landschap. Ook is aandacht gegeven aan op inrichtingsniveau. Hierbij zijn diverse
tot realisering van een weidse en waterrijke In het vigerend beleid draait het vooral om interactie en functionele samenhang binnen Deltametropool gekozen voor een ontwerp- specifieke kruispunten. Dit zijn punten vormen van (intensief) ruimtegebruik en
landschappelijke en ecologische structuur in behoud en versterking van waardevolle de Deltametropool moeten versterken. Drie verkenning naar coalitiemogelijkheden waar doorgaande lijnen in de groen-blauwe mogelijkheden voor functiecombinaties
de Deltametropool. Infrastructuur kan daar- landschapsstructuren, meer ruimte voor varianten voor Rondje Randstad hebben de tussen groen, blauw en grijs. Hierbij zijn we structuur en Rondje Randstad elkaar ont- naar voren worden gebracht. Y
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 6 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 7
Bodegraven
Van de door ons onderzochte negen gebied-
jes binnen de Randstad gaan vier verkennin-
gen over de inpassing van de lijn in het
landschap (strandwallen- en vlaktenland-
schap, veenweidelandschap, droogmakerij
Driebruggen
en rivierenlandschap). Twee uitwerkingen
Reeuwijk
gaan over de kruising van de lijn met de
beleidsambities voor de Natte As en een
Studiegebied van de Natte As
Poort. Drie verkenningen gaan over moge-
en Rondje Randstad.
lijke nieuwe randstedelijke centra op en om
een halte van Rondje Randstad (Woerden- Voor en na de ingreep. Er is een groot potentieel
Gouda
conflict tussen de oost-west gerichte infrastructuur
Zuid, Bollenstad-Keukenhof en Gouda-
en de noord-zuid gerichte Natte As. Ondertunneling
Zuidplaspolder). In het bestek van dit artikel
van infrastructuur lijkt gewenst.
willen wij drie interessante voorbeelden de
revue laten passeren: (1) inpassing in een Visualisaties van de infrapolder. Deze diepliggende,
langerekte polders passen prima in het landschap en
droogmakerij, (2) kruising van de Natte As
verminderen de barriŁrewerking.
en (3) knooppunt Woerden.
inpassing in een droogmakerij is goed voorstelbaar dat er straks langgerekte Weijland ten oosten van Bodegraven en
Droogmakerijen zijn leeggepompte en diep gelegen  infrapolders zullen volgt daar de hoofdwatergangen, die in dit
plassen. Dat kunnen natuurlijke meren zijn bestaan in hoger gelegen waterrijke land- kader nog verbreed kunnen worden, om
geweest (Haarlemmermeer) of plassen die schappen, mogelijk met aquaducten. vervolgens aan te sluiten bij het riviertje de
zijn ontstaan als gevolg van vervening of Daarbij is het ook nog denkbaar dat met Meije en de Nieuwkoopse Plassen. In het
turfwinning (Drooggemaakte Veender- en hoogte (= tevens capaciteit) van water- zuiden kruist de Natte As de Hollandse IJssel
Lijkerpolder). De droogmakerijen, ooit bekkens wordt gevarieerd door de aanleg en loopt verder door in de Krimpenerwaard.
beschouwd als grote waterbouwkundige van eventuele hogere dijken. Dat pleit voor Ook wordt een koppeling gelegd met de
prestaties, worden in toenemende mate aanleg van nieuwe infrastructuur op het Reeuwijkse Plassen.
geproblematiseerd. De ligging van soms huidige maaiveld en niet op hoogte (zoals
meer dan 5 meter onder NAP en een te doen gebruikelijk). De barriŁrewerking De doorsnijding van het gebied door zware
drooglegging van 1,5 meter vragen veel van de infrastructuur zou door de aanleg bundels infrastructuur vraagt om zware
bemalingscapaciteit. Het sinds eeuwen van deze infrapolders sterk kunnen worden maatregelen. Een nieuwe HSL-verbinding
onveranderde boezemstelsel wordt hiervoor geminimaliseerd. Hollandser kan bijna niet. zou door deze zone lopen langs het bestaande
in toenemende mate minder geschikt. Dit spoor ten zuiden van de Reeuwijkse Plassen.
komt door de zeespiegelstijging, grotere kruising van de natte as Een magneetzweefbaan zou langs de A12
regenpieken en toenemende bodemdaling. waterkwaliteit ecologisch weinig interes- De Natte As is een beleidsambitie die is lopen. Voor de visualisatie in dit voorbeeld is
Andere problemen zijn de verziltingslast op sant. Ook recreatief zijn de droogmakerijen opgenomen in de Nota Natuur voor Mensen, gekozen voor de HSL. Een groot potentieel
de boezem vanuit de droogmakerijen en niet van grote betekenis. Het water is veel Mensen voor Natuur van het Ministerie van conflict tussen de van west naar oost lopende
het wegzijgen van water uit het veenweide- minder zichtbaar dan in het veenweideland- Landbouw, Natuurbeheer en Visserij. Het is infrastructuur en de van noord naar zuid
gebied naar de droogmakerijen. De droog- schap. De droogmakerijen vormen niettemin een robuuste ecologische verbinding tussen lopende Natte As is re�el. Het ecologische
makerijen zijn eigenlijk diepe putten in het een boeiend hoofdstuk in de landschaps- Delta en Waddenzee van gemiddeld een rendement van lange en daardoor donkere
landschap die de grondwaterstroming in de geschiedenis. Het inrichten van nieuwe kilometer breed die loopt via belangrijke duikers is beperkt. Kritische moerasvogels
Deltametropool sterk be�nvloeden. Zij krijgen waterlandschappen vormt de nieuwe uit- natuurkernen in het Groene Hart zoals de profiteren. Geheel in de geest van de nota vaarten: de enkele en de dubbele Wiericke zoals de roerdomp ondervinden hinder van
mogelijk een grotere functie voor het water- daging in het waterbeheer van deze eeuw. Krimpenerwaard, De Reeuwijkse Plassen, de van LNV gaat het bovendien om een meer- tussen Gouda en Woerden. Op deze wijze lawaai en bovengrondse leidingen. Vanuit een
beheer omdat er behoefte is aan voorraad- Hier liggen kansen voor een compleet nieuw Nieuwkoopse plassen, Vinkeveense Plassen voudige doelstelling bij de Natte As: ook wordt optimaal geprofiteerd van het verbin- oogpunt van ecologie, recreatie en water-
vorming van kwalitatief goed water (door Delta-metropolitaan milieu, tezamen met en de Vechtstreek. Het gaat om het verster- waterbeheer, cultuurhistorie en recreatie dende karakter van deze twee elementen. beheer zou het hier zeer gewenst zijn om te
een deel van het wateroverschot in de mogelijkheden voor verbrede landbouw, ken van de habitats van doelsoorten als spelen een belangrijke rol. Tevens wordt de bijzondere cultuurhistori- kiezen voor ondertunneling van alle infra-
winter op te slaan) en aan calamiteiten- bosbouw en nieuwe woonvormen. otter en roerdomp. Als de Natte As ingericht sche betekenis door deze ontwikkeling structuur (dus ook de huidige A12 onder de
berging voor water. wordt naar de eisen die deze dieren aan hun De Natte As kan concreet worden ingericht onderstreept. De boezemvaarten en de grond). Investeren in deze optie betekent
Het ontwerpen van nieuwe infrastructuur, leefomgeving stellen, betekent dit vanzelf als een waterrijke en moerasrijke zone. In dit schans waren onderdeel van de Oud dat de natte ambitie relatief eenvoudig aan
Het grootste deel van de droogmakerijen is zoals een magneetzweefbaan of een HSL, dat hier een groot aantal kritische weide-, voorbeeld is gekozen voor het gebied dat Hollandse Waterlinie. De Natte As loopt ten de oppervlakte mogelijk wordt gemaakt. Y
als gevolg van de akkerbouw en de slechte kan op deze nieuwe uitdaging inhaken. Het moeras- en watersoorten van mee kunnen wordt begrensd door twee brede boezem- noorden van de Oude Rijn door in de Polder
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 8 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 9
knooppunt woerden duurzaam voortbestaan van het landgoed- lijke kwaliteit van de Randstad te versterken. De ontwerpverkenningen laten zien dat ver-
Verdere verstedelijking in het veenweide- park zou financieel kunnen worden gekoppeld Dat plaatst de opgave in het bredere per- schillende mogelijkheden voor meekoppe- Impressies van Zuidplas City.
gebied lijkt in principe uitgesloten. Het gaat aan de ontwikkeling van het knooppunt en spectief van de verschillende lagen waaruit ling van belangen bestaan, mits de aanleg
om grote ecologische kwaliteiten (moeras- de woningbouw en bedrijvigheid rondom de Randstad is opgebouwd en de kansen van infrastructuur en knooppunten wordt
en weidevogelsystemen) en het leefgebied het park. voor nieuwe structurering van ondergrond opgevat als investering in ruimtelijke
voor veel habitat- en vogelrichtlijnsoorten. en occupatie. Gezocht kan worden naar een kwaliteit. Wij vinden het vanzelfsprekend
Daarom geniet het een stevige juridische conclusies meer integrerende benadering, waarbij de dat een passend investeringsprogramma in
bescherming. Het veengebied is cultuur- Het is gebruikelijk dat landschap en aanleg van infrastructuur beschouwd wordt groene en blauwe kwaliteiten daarvan dan
historisch erfgoed van het hoogste kaliber infrastructuur met de ruggen naar elkaar als ruimtelijke ontwikkelingsopgave. Dan onderdeel uitmaakt en niet beperkt wordt
en in die hoedanigheid een levend voorbeeld toe staan. Natuurlijk is louter vervoerkundig zijn per definitie meer vormen van ruimte- tot een toefje slagroom.
van planmatige ontginning en waterbeheer- bezien de kortste verbinding tussen de gebruik en meer ruimtelijke belangen aan
sing uit de vroege middeleeuwen. Het centra het beste. Maar zo n nieuwe infra- de orde dan alleen het vervoerkundige
gebied is bovendien drager van landschap- structuur biedt ook kansen om de ruimte- gebruik en belang. Impressies van de Bollenstad.
pelijke openheid dat wordt gearticuleerd
door het vele water en de zich daarin weer-
spiegelende wolkenluchten. Op de plaats
van het potenti�le nieuwe knooppunt bij Impressies van Landgoedpark Woerden.
Woerden-Zuid ligt trouwens landgoed
Linschoten met een oppervlakte van circa
500 hectare.
Bij Woerden zou een knooppunt met 15.000
woningen kunnen komen. Bij een gemiddelde
dichtheid van 25 woningen per hectare praten
we dan over een gebied van 600 hectare.
Op zich zijn de potenties van dit multimodale
vervoersknooppunt zeer hoog. Een centrale
ligging in de Deltametropool en een goede
bereikbaarheid per openbaar vervoer en recreatie en waterbeheer bovenlangs gaan park en nieuwe buitens met Linschoten als
auto in een hoogwaardig landschap. en alle infrastructuur (dus ook de bestaande parel en nieuwe landgoedbossen bij
wegen en spoorlijnen) in een tunnel komt te Woerden, Montfoort en Oudewater. Of duur-
De gedachte die in de voorbeelduitwerking liggen. Dat is een andere wijze van ontwerpen, zame centrumstedelijke woonwerkmilieus
wordt gelanceerd is de ontwikkeling van een Interessant is dat onze benadering ge�nspi- dan nu bijvoorbeeld wordt toegepast bij de in relatie tot het water en overkluisde
landgoedpark van allure (500-1.000 ha) met reerd heeft tot nieuwe ontwerpprincipes, HSL-tunnel onder een stukje van het Groene infrastructuur bij Halte Plaspoelpolder.
Linschoten als parel en geheel nieuwe land- zoals het idee van een  infrapolder . Dat is Hart, pal gelegen naast de intensief gebruik-
goedbossen bij Woerden, Montfoort en een breuk met het principe van infrastruc- te A4 die gewoon op maaiveldniveau ver- Reacties kunnen gestuurd worden naar
Oudewater met nieuwe buitens. De bossen tuur op een dijklichaam, dat hoger ligt dan breed wordt. [e-mail]
markeren een gaaf en open veenweideland- het omringende (water)landschap. In andere
schap waarin watergangen worden verbreed gevallen gaat het om herstel en benutting Tot slot kan ook op een nieuwe manier aan- summary
en een koppeling met de Natte As wordt van lineaire structuren ( doorgaande lijnen ) gekeken worden tegen knooppunten /centra Infrastructure is sometimes seen as
gerealiseerd. De verstedelijking wordt of om versterking van coulisseachtige en het landschap. Meestal denken we bij een threat to valuable landscapes. But with
zoveel mogelijk op de oeverwal van de Oude decors en interferenties tussen lijn en lint centrum aan een samenballing van woningen, careful design, the need for new
Rijn geprojecteerd en aan de rand van het ( geleding van open ruimte ). Ligging van voorzieningen en kantoren. Dat kan ook infrastructure can be turned into an
Landgoedpark rondom het knooppunt. Hier infrastructuur op maaiveld verstoort daarbij anders. Nieuwe centra kunnen ook een opportunity to contribute to the landscape.
kunnen ook enkele nieuwe woon- en werk- de openheid van het landschap in onze ogen eigenwijs imago krijgen en inhaken op de This approach has been applied to the
omgevingen in hogere dichtheid ontwikkeld minimaal. Alleen op plekken met een bijzon- karakteristiek van het landschap.  Rondje Randstad , a fast rail connection
worden. We denken overigens aan een dere signatuur of op gevoelige plekken zou Bijvoorbeeld Halte Keukenhof als cultureel- between the urban centres in the west of
gemiddelde bebouwingsdichtheid van circa voor een bijzondere vorm van inpassing en toeristische pleisterplaats middenin een the Netherlands. Several design principles
25 woningen per hectare. In de landgoed- ontwerp gekozen kunnen worden onder of metropolitaan park waarin het bollenthema are presented, such as the  infrapolder
bossen is op beperkte schaal ruimte voor boven het landschap. Bijzonder, omdat in dit centraal staat. En een parkstedelijke Halte (beneath the existing landscape) and the
nieuw suburbaan wonen of werken. Het geval (de kruising van de natte as) ecologie, Woerden in combinatie met een landgoed- restoration and use of linear structures. Z
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 10 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 11
Bloeiend Gaat het om een nieuwe politieke  hype ? In het geheel niet. De poli-
tieke discussie over de centrumplannen markeert  slechts een
moment in de ontwikkeling van de Nederlandse stedelijke centrum
die reeds vele decennia gaande is. Deze ontwikkeling wordt geken-
merkt door een langzame doch zekere slijtage. Een proces waarin
verschillende functies geleidelijk uit de stedelijke centra zijn
of bloedend verdwenen. En daarmee ook de levendigheid van het stadscentrum.
Deze ontwikkeling is (uiteindelijk) niet ongemerkt voorbij gegaan.
In de jaren  90 heeft menig stadsbestuur het initiatief genomen
tot een nieuw centrumplan, bedoeld om de het stadscentrum weer
stadshart? nieuw leven in te blazen c.q. het stadshart weer kloppend te maken.
Wim Demmers Berenschot Osborne b.v., Utrecht De goede bedoelingen ten spijt; lang niet iedereen kan zich in
(Foto s: Shira Koopman, Amsterdam) deze centrumplannen vinden.  Levendigheid en  leefbaarheid zijn
duidelijk niet dezelfde begrippen, zoveel hebben de gemeentelijke
verkiezingen wel duidelijk gemaakt.
Zoveel rumoer de centrumplannen in de bestaande stedelijke
gebieden teweeg hebben gebracht, zo geruisloos verloopt de
gedachtevorming over de centra in de nieuwe stedelijke gebieden
in casu de centra van de VINEX-locaties.
Ook hier leeft echter de vraag hoe een stedelijk (nieuwbouw)-
centrum tot leven moet worden gewekt. Ook hier wordt moeizaam
gezocht naar de programmatische en stedebouwkundige tover-
formule die bewijst dat stedelijke centra die  water en  historie
ontberen toch kunnen aanspreken.
slijtage van de stad
In de beschrijving van de betekenissen van het woord  stad
Centrumplannen zijn de afgelopen periode volgens Van Dale komen de volgende trefwoorden voor:
 Woonplaats
onderwerp van politieke twist geweest in
 Grote samenhangende bebouwing, ingedeeld in straten
 Centrum waarop economische krachten gericht zijn
menig Nederlandse gemeente. Vooral de
 Centrum om boodschappen te doen
 lokale partijen zetten de centrumplannen
Van Dale schetst een beeld van de stad als  een bepaalde ruimte dat
op de agenda van gemeentelijke polititieke in een bepaalde tijd meerdere functies vervult . Deze omschrijving
is bewust gekozen. Het is namelijk de omschrijving die ook wel
verkiezingen. De kiezer wist dit te waarderen.
wordt gehanteerd als oppervlakkige aanduiding van het begrip
meervoudig ruimtegebruik.
Utrecht kent in dit opzicht vele navolgers
Hoewel boven een bepaald ruimtelijk schaalniveau altijd sprake is
(Almere, Nieuwegein, Rotterdam , Woerden,
van meervoudig ruimtegebruik, staat de gemiddelde Nederlandse
Eemnes, etc). Wat is de essentie van deze stad echter geenszins symbool voor meervoudig ruimtegebruik. Y
centrumplannen en waar zitten de pijnpunten?
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 12 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 13
Nederlandse stedebouw
heeft absoluut geen
traditie in hoogbouw of
ondergronds bouwen
Dat wordt duidelijk als we de meer uitgebreide definitie van meer- De constatering dat menig stad in Nederland niet voldoet in termen Bij dit alles wordt de woonfunctie echter niet uit het oog verloren.
voudig ruimtegebruik hanteren: van meervoudig ruimtegebruik klinkt als een tekortkoming. Echter, In veel centrumplannen wordt ernaar gestreefd de woonfunctie,
1 Intensief ruimtegebruik: efficiency-verbetering van het ruimte- lang niet iedereen ziet dit zo. Waar de een het toenemend stedelijk waar nog aanwezig, tenminste te behouden, maar veelal is de doel-
gebruik van een functie; grondgebruik veroordeelt als een aantasting van het landelijk stelling ambitieuzer, en gaat het om een kwantitatieve en kwalita-
2 Multifunctioneel ruimtegebruik: gebruik van dezelfde ruimte gebied, legt de ander het toenemend stedelijk grondgebruik uit als tieve uitbreiding van de woonfunctie.
door meerdere functies; een kwalitatieve verbetering van de huisvestingsmogelijkheden
3 Gebruik van de ondergrondse en /of de bovengrondse ruimte: voor gezinnen en bedrijven. Kwalitatieve verbetering in die zin dat centrumplan: middel of kwaal?
de derde dimensie van het ruimtegebruik; gezinnen en bedrijven beter in staat zijn om in de behoefte aan Niet iedereen staat onverdeeld positief tegenover de nieuwe
4 Volgtijdelijk gebruik van dezelfde ruimte door meerdere functies: eigen woon- en bedrijfsruimte te voorzien. Maar ook een verbetering centrumplannen. Evenals eerder in de gemeente Utrecht, is in de
de vierde dimensie van het ruimtegebruik vanwege de omstandigheid dat een toename van het stedelijk afgelopen gemeenteraadsverkiezingen ook in andere gemeenten
grondgebruik het mogelijk maakt verschillende functies (wonen, (bijvoorbeeld Almere, Nieuwegein, Woerden) een, af en toe felle,
onvoldoende meervoudig werken, verkeer, etc.) ruimtelijk van elkaar te scheiden, waardoor zij publieke discussie gevoerd met het centrumplan als een van de
Menige stad in Nederland voldoet niet in termen van deze definitie minder hinder van elkaar ondervinden. Anderen zien echter in het hoofdonderwerpen. Het gaat hier om meer dan een eenmalig ver-
van meervoudig ruimtegebruik. Kijken we in het kader van de intensi- monofunctioneel karakter van het ruimtegebruik, en daarmee samen- kiezingsthema, dat bewust is gekozen in de strijd om de gunst van
teit van het ruimtegebruik bijvoorbeeld naar de woningdichtheid, hangend de beperking van het gebruik van de ruimte tot bepaalde de kiezer. In de meeste gemeenten zijn de centrumplannen reeds
dan is er slechts ��n stad, Amsterdam, met een gemiddelde hoger tijdsdelen, een verspilling van de schaarse ruimte in Nederland. jarenlang onderwerp van gesprek en twist. Waarschijnlijk zal dat
dan 70 woningen per hectare. Waarbij wordt opgemerkt wordt dat, Of leggen een relatie tussen het monofunctioneel gebruik van de ook na de verkiezingen nog wel enige tijd zo blijven.
overigens niet alleen in Amsterdam, de negentiende-eeuwse wijken ruimte in een bepaalde stadswijk of stadsdeel en de sociaal-
ver boven dit gemiddelde zitten, maar de naoorlogse woningvoorraad economische problematiek die zich daar manifesteert. Hoewel de gemeentelijke  lokale partijen niet het monopolie op de
onder het gemiddelde ligt. centrumplandiscussie hebben, is het zeker geen toeval dat met
Moraal van het verhaal is dat meervoudig ruimtegebruik niet als name vanuit de hoek van deze partijen sterk wordt geageerd tegen
Over de derde dimensie van het ruimtegebruik kunnen we ook vrij een doel op zich moet worden beschouwd, maar als een middel om de centrumplannen. Tegenover het streven naar meer levendigheid
kort zijn. Nederlandse stedebouw heeft absoluut geen traditie in vermeende negatieve effecten van extensief en monofunctioneel in de vorm van publieke drukte plaatsen zij het streven naar behoud
hoogbouw of ondergronds bouwen. Wat betreft het ondergronds gebruik van de schaarse ruimte in Nederland tegen te gaan. van/het tegengaan van een verdere aantasting van de leefbaarheid
bouwen heeft dit onder andere te maken met de specifieke bodem- in het centrum. De centrumplandiscussie gaat dan ook met name
kenmerken (hoge grondwaterstand en zachte ondergrond), die naar een nieuw kloppend stadshart over  leefbaarheid versus  levendigheid .
eerst door het voortschrijden van de techniek wordt overwonnen. Van de constatering dat het grondgebruik van de steden in Menig stadsbestuur heeft deze conclusie eerder getrokken en plannen
Anderzijds getuigt het ook van typische Nederlandse opvattingen Nederland niet of in iedere geval steeds minder voldoet in termen van ontwikkeld om het oude versleten stadshart te vervangen door een De discussie over  leefbaarheid versus  levendigheid is voor een
over stedebouw. meervoudig ruimtegebruik, zijn de stadscentra niet uitgezonderd. nieuw kloppend stadshart. belangrijk deel een discussie tussen de  bewoner en de  bezoeker .
Sterker nog: de slijtage van de stad manifesteert zich met name in In deze stadshartplannen is veel aandacht voor de vestiging van Bij  bewoner hebben we het met name over gezinshuishoudens die
Over het gebruik van de ruimte door meerdere functies (gelijktijdig of de stadskernen. dienstverlenende instellingen, zowel zakelijk als publiek (waaronder thans woonachtig zijn in en om het centrumgebied. Bepaalde over-
volgtijdig) kan worden gezegd dat in de loop der tijd de verschillende Het gaat niet zozeer om slijtage in fysiek-ruimtelijke zin, maar vooral veelal ook het nieuwe stashuis). Veel aandacht ook voor culturele en wegingen zijn echter ook van toepassing op nieuwe bewoners,
functies in de stad, onder invloed van economie, automobiliteit en om wat Van Engelsdorp Gastelaars (in zijn bijdrage aan het RPD- recreatieve voorzieningen, gemengd met winkels, om het stads- evenals bestaande en nieuwe bedrijfshuishoudens.  Bezoeker staat
milieu, ruimtelijk gezien steeds meer van elkaar zijn gescheiden. programma  De levende stad ) zo mooi aanduidt met verlies aan toerisme te stimuleren. De mobiele consument moet worden verleid niet alleen voor de bezoeker die zijn vertier zoekt in het vermaak-
Menige stadswijk of stadsdeel wordt thans gekenmerkt door mono- stedelijkheid in maatschappelijk zin. Hierbij wordt vooral gekeken met nieuwe terrassen, nieuwe aankleding van pleinen en straten, cluster, of de bezoeker van het cluster van dienstverlening, maar ook
functioneel ruimtegebruik, dat zich beperkt tot bepaalde delen naar bepaalde  urbane interactiepatronen en vormen van bedrijvig- nieuwe gebouwen met een spectaculaire vormgeving, voorzien van de personen die daarin werkzaam zijn.
van de tijd. heid die bijdragen aan  publieke drukte. de handtekening van een beroemde architect. Y
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 14 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 15
woonfunctie in het gedrang In combinatie met de woonfunctie wordt infrastructuur in het Voorzover daar momenteel (nog relatief kort na de verkiezingen) komen van een harttransplantatie. Vraag is dan of de bestaande
Zoals reeds gezegd heeft de woonfunctie in de loop der decennia algemeen beschouwd als een element dat de ruimtelijke kwaliteit wat over te zeggen valt, kan uit de eerste collegeprogramma s worden stadscentra een dergelijk uitstel zullen overleven.
steeds meer ruimte moeten prijsgeven aan andere functies, waarvan van de leefomgeving aantast. Vermindering van de woonsatisfactie afgeleid dat de meeste nieuwe gemeentebesturen centrumplannen
de winkelfunctie als een van de belangrijkste. De bezwaren van de en de vrees voor mogelijke leegstand manifesteert zich ook in de voorstaan waarbij: van centrum naar vinex
nog resterende bewoners in en rondom het centrumgebied tegen combinatie van de woonfunctie met andere functies die leiden tot  Het kantorenprogramma wordt beperkt en het woonprogramma Kan realisatie van de centrumplannen (in welke vorm dan ook)
de centrum richten zich op een nog verdergaande aantasting van de verdere verhoging van de bebouwingsdichtheid. wordt uitgebreid; voor de bestaande stadscentra nog naar de toekomst worden
kwaliteit van het woon-leefomgeving. Dit bezwaar betreft onder  De bebouwingsdichtheid wordt beperkt door reductie van de geschoven; voor de stads(deel)centra van de VINEX-locaties is de
andere de (bouw- en verkeers)overlast tijdens de soms jarenlange Bij dit alles dient te worden opgemerkt dat een aantal van boven- totale centrumprogramma en /of beperking van de bebouwings- vraag naar de visie op het centrumgebied urgenter.
realisatieperiode. Zo wordt bij de Utrechtse stationsgebiedplannen genoemde bezwaren op zich niet uniek zijn voor centrumplannen, hoogte en /of de spreiding van het centrumprogramma over een Hoewel op de VINEX-locaties de aandacht in eerste instantie uitgaat
gesproken van een realisatieperiode van circa twintig jaar! maar in algemene zin te maken hebben met belemmeringen voor groter geografisch gebied. naar de planvorming en realisatie van de bedrijventerreinen en
De bezwaren van de zijde van de bewoners tegen de verwachte meervoudig ruimtegebruik. Zie hiervoor onder andere de publicatie  De exploitatie van het centrumplan een positievere aanblik biedt. woningbouw, en ook dit zeker niet rimpelloos verloopt, dient zich op
verkeersoverlast richten zich echter vooral op de periode als het van het onderzoek Meervoudig ruimtegebruik: Stimulansen en de meeste VINEX-locaties langzamerhand toch de vraag aan hoe het
centrumplan eenmaal is gerealiseerd. Dat wil zeggen tegen de ver- belemmeringen, uitgevoerd in opdracht van Habiforum. Hier zit een belangrijke tegenstrijdigheid. In de meeste steden levert nieuwbouwcentrumgebied te gaan ontwikkelen.
wachte verkeersaantrekkende effecten van de activiteitenclusters, substitutie van kantoorprogramma door woonprogramma een minder De gedachtevorming over de centra van de stadsuitbreidingsgebieden
met als gevolg een beperktere bereikbaarheid, een toename van Naast de discussie tussen de  bewoner en de  bezoeker loopt ook positieve exploitatie op; een lagere bebouwingsdichtheid leidt verloopt aanzienlijk minder luidruchtig dan de gedachtevorming over
geluidshinder, luchtverontreiniging en parkeeroverlast. Er is weinig een discussie tussen de  bewoner en de  bestuurder , maar in dit vrijwel zeker tot een minder gunstige exploitatie. Het is dan ook herstructurering van de bestaande stadscentra. Hier zijn immers
geloof in de gedachte dat de verkeersoverlast door openbaar vervoer geval gaat het om de bewoner in zijn rol als gemeentelijke geen toeval dat het centrumplan dat de bevolking van de stad nog geen bestaande  bewoners om te ageren tegen de aantasting
sterk kan worden beperkt; de vrees is dat het merendeel van de belastingbetaler. Tegenstanders van de centrumplannen betichten Utrecht volgens het gehouden referendum het meest aansprak, i.c. van de ruimtelijke kwaliteit van hun leefomgeving. De kernvraag die
bezoekers toch gebruik zal blijven maken van eigen vervoer. de lokale bestuurders van  megalomanie . Onder andere klinkt hierin de  uitnodigende variant gekenmerkt door een beperkter kantoor- speelt in de te realiseren nieuwbouwcentra van de VINEX-locaties
is in essentie echter dezelfde als bij de herstructurering van de
bestaande stadscentra, te weten: hoe kan het stadshart (weer) tot
De centrumplandiscussie gaat leven worden gewekt?
met name over  leefbaarheid
Niet alleen is de kernvraag hetzelfde, ook de antwoorden hangen
met elkaar samen. Men kan zich voorstellen dat een programma dat
versus  levendigheid
geen plaats vindt in de herstructurering van de bestaande stads-
centra wordt overgeheveld naar de nieuwbouwcentra in de stads-
uitbreidingsgebieden. De nieuwbouwcentra in de
stadsuitbreidingsgebieden kunnen dan een veel minder  onder-
geschikte rol gaan vervullen dan volgens de VINEX-gedachte. VINEX
gaat immers uit van de gedachte dat de bewoners van de VINEX-
locaties zich ori�nteren op de bestaande centra van de steden
waartoe zij behoren. De betekenis van de nieuwbouwcentra in de
stadsuitbreidingsgebieden is derhalve mede een afgeleide van de
(toekomstige) betekenis van de bestaande stadscentra.
In de komende periode gaat Berenschot Osborne een nadere studie
maken van verschillende aspecten van het centrumplanvraagstuk.
In dit verband bestaat behoefte aan het nodige casusmateriaal.
Bezwaren tegen de verkeerseffecten van de centrumplannen komen de aversie tegen de grootsheids (ook letterlijk bedoeld in termen programma en een spreiding van het programma over een groter Aanmeldingen of andersoortige reacties kunnen worden gestuurd
overigens niet alleen van bewoners, maar ook van zittende en van de fysieke schaalgrootte) van het centrumplan. Met de beladen geografisch gebied, waardoor meer ruimte voor openbaar groen, naar [e-mail].
toekomstige ondernemers, die vrezen dat zonder adequate infra- term wordt echter vooral twijfel uitgesproken over het realiteits- ook de variant is met het grootste negatieve exploitatiesaldo.
structurele maatregelen hun onderneming in het centrumgebied sterk gehalte van het ambitieniveau van de centrumplannen. De aantrek- summary
te lijden zal hebben van de slechte bereikbaarheid voor werknemers, kingskracht van het centrumplan zou worden overschat. Het Volgens de collegeprogramma s die na de verkiezingen zijn verschenen Plans for the renewal of Dutch city centres are politically
klanten en toeleveranciers, zowel tijdens als na realisatie van het centrumplan zou leiden tot een financieel debacle, waarvoor uitein- is de kans groot dat de ontwikkelingsrichting van het centrumplan sensitive and many local political parties have made gains in
centrumplan. Waar de centrumplannen overigens wel voorzien in delijk de gemeentelijke belastingbetaler moet opdraaien. van Utrecht door meerdere gemeenten zal worden gevolgd. Menig municipal council elections on the strength of their criticisms of
uitbreiding van de infrastructuur in verband met de verwachte stadsbestuur zal zich echter in de toekomst evenals de gemeente such plans. The interests of residents are at odds with those of
toename van de verkeersstromen kan dit weer leiden tot bezwaren het antwoord? Utrecht geconfronteerd zien met het probleem dat een  leefbaar visitors and politicians. Altering plans to suit the wishes of
van bewoners, waarbij gewezen wordt op de barriŁrewerking van de De vaak aanzienlijke winst van de gemeentelijke  lokale partijen stadshart (in vergelijking met het  oude centrumplan) grotere residents often involves reducing the amount of office space and
infrastructuur. bij de afgelopen gemeenteraadsverkiezingen geeft aan dat in veel financi�le offers van de stadsbewoners vraagt. Hierin schuilt niet building at lower densities. In such cases some elements of urban
gemeenten de legitimiteit van de centrumplannen in het geding is. alleen een politiek dilemma, maar ook het risico dat menig versleten regeneration programmes could be moved to the centres of the
stadshart nog jarenlang zal moeten functioneren, alvorens het zal new urban extensions ( VINEX locations ). Z
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 16 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 17
m
zoooo
projecten op het gebied van meervoudig
ruimtegebruik in beeld gebracht
De Liemers
(foto: Peter van Bolhuis, Pandion, Westervoort)
Infrastructuurknoop De Liemers bij
Zevenaar en Duiven. Op de achtergrond het
Veluwe-massief. Op de voorgrond de aanleg
van de Betuwelijn. In deze strook moet ook
de A15 in de toekomst worden verbonden
met de A12. De HSL-oost is gepland langs de
bestaande spoorlijn naar Keulen tussen de
bebouwing van Westervoort, Duiven en
Zevenaar.
Reacties kunnen gestuurd worden naar
[e-mail]
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 18 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 19
Maatregelen en richtinggevende suggesties voor realisatie van vastgoed boven infrastructuur
Veilig overbouwen
Gestileerde benadering van scenario s bij overbouwen van een weg.
Veiligheid is een belangrijk aspect bij bouwen
boven infrastructuur. De rampen bij Enschede
en Volendam en de bijna-ramp bij Amersfoort
2
hebben de publieke opinie op scherp gesteld.
Dit heeft een sterke invloed gehad op de
discussie over veiligheid bij bouwen boven
3
1
4
infrastructuur, waarbij veiligheid op zich al Risicocontouren in Nederland. (bron: RIVM)
een belangrijk aspect is. Omdat er in een
beperkte omgeving relatief veel mensen aan-
wezig zijn, kan een klein ongeluk makkelijk Het groepsrisico kent een zogenaamde ori�nterende
De risicokaart van
leiden tot een grote ramp. Welke maatregelen waarde waar gemotiveerd van afgeweken kan worden.
Nederland die door het
zijn er mogelijk voor de verbetering van de Veiligheidsnormen voor de omgeving van een installatie
veiligheid? of een snel- of spoorweg zijn doorgaans strenger dan
RIVM is opgesteld, toont
voor de mensen die gebruik maken van de betreffende
Shahid Suddle, TU Delft / Corsmit Raadgevend installatie of verbinding.
dat op veel plaatsen
Ingenieursbureau, Delft
in de huidige situatie de
Sebastiaan de Wilde, Holland Railconsult, Utrecht / TU Delft scenario s voor de risicoanalyse
(Foto s: Holland Railconsult, Utrecht) De benadering van de veiligheid bij bouwen boven
veiligheidsnormen
infrastructuur kan worden verdeeld in een viertal situa-
ties: de effecten van een calamiteit in het vastgoed op
worden overschreden
de onderliggende infrastructuur (1), de effecten van een
calamiteit bij de infrastructuur op het bovenliggende
vastgoed (2), de veiligheid bij een calamiteit binnen de
infrastructuur (3) en de effecten van een calamiteit bij
3
de infrastructuur op de omgeving (4) .
2
Door een gebrek aan beschikbare (bouw)ruimte zijn in Nota binnen de rode contour worden aangeduid om func- cieerd met de mate van het lopen van risico . De gang-
West-Europa projecten gerealiseerd waarbij slim met ties te combineren, te intensiveren en te transformeren. bare definitie van risico is in woorden:  de (faal)kans maal Bij benadering van de veiligheid worden verschillende
ruimte is omgegaan. Binnen beperkte ruimte worden het (negatieve) gevolg . Het gevolg kan worden uitge- fasen van een project onderscheiden: de bouwfase, de
verschillende functies bij of boven elkaar gerealiseerd: veiligheid drukt in materi�le schade of in slachtoffers. Het product exploitatiefase en de sloopfase. In de bouwfase moet
meervoudig en intensief ruimtegebruik. De overheid In de veiligheidsfilosofie wordt onderscheid gemaakt van kans en gevolg mag de maatschappelijke gestelde onder andere rekening worden gehouden met vallende
streeft namelijk naar het realiseren van nieuwe bouw- tussen fysieke en sociale veiligheid. Sociale veiligheid risico-acceptatienormen, te verdelen in plaatsgebonden elementen4. Eventueel moet de infrastructuur bij het
projecten binnen de bestaande stedelijke ruimte. Deze heeft te maken met de veiligheid van alledag en gaat in risico en groepsrisico, niet overschrijden. inhijsen van bepaalde elementen tijdelijk buiten gebruik
wens stuit echter op een belangrijk knelpunt: veiligheid. op aspecten als criminaliteit en overlast. Fysieke veilig- Plaatsgebonden risico is de kans dat iemand, die perma- worden gesteld. De bouwfase is relatief van korte duur.
heid heeft te maken met de kans op en de gevolgen van nent op die plaats aanwezig is, overlijdt als gevolg De bouwfase wordt gevolgd door de exploitatiefase,
De risicokaart van Nederland die door het RIVM is opge- calamiteiten zoals brand, ontsporing of explosie. In dit van een calamiteit. Plaatsgebonden risico is bindend. waarbij het gebouw boven de infrastructuur in gebruik
steld, toont dat op veel plaatsen in de huidige situatie artikel wordt alleen ingegaan op de fysieke veiligheid, De norm in Nederland is dat het individueel risico ten is. Ook in de gebruiksfase kunnen vallende objecten de
1
de veiligheidsnormen worden overschreden . Het blijkt die in het vervolg wordt aangeduid als veiligheid. gevolge van een installatie in woongebieden niet groter veiligheid van weggebruikers in gevaar brengen, maar
tevens dat dit precies die plaatsen zijn die in de Vijfde Veiligheid is complementair met risico en wordt geasso- mag zijn dan 1*10-6 per jaar. het risico wordt grotendeels gedomineerd door moge- Y
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 20 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 21
Overbouwing Ring A10 west.
Bruggebouw west boven de Utrechtsebaan. Charing Cross Station.
lijke calamiteiten op de weg, zoals brand of aanrijding. weg afgesloten. Nadat de eerste twee vloeren van het is geplaatst. Het gebouw is in de lengterichting 79,5 Het station is een kopstation, waardoor geen transport
Op specifieke trajecten speelt de problematiek van gebouw gereed waren, kon daarboven gehesen worden meter overbouwd en hoeft er geen rekening gehouden van gevaarlijke stoffen plaatsvindt en de treinen niet op
ongelukken met giftige of brandbare stoffen. en hoefde de weg niet meer voor het aanbrengen van te worden met het vervoer van gevaarlijke stoffen. Bij hoge snelheid onder het gebouw doorrijden. De kans op
de verdiepingsvloeren afgesloten te worden. Voor de een overkluizing langer dan tachtig meter dient er wel en de gevolgen van ontsporing van een trein zijn hier-
De laatste fase is de sloopfase. De gebruiksperiode van gebruikfase zijn berekeningen gemaakt dat er geen rekening mee gehouden te worden, waarin scenario s als door beperkt. De kolommen op de zijperrons worden in
vastgoed is korter dan die van de infrastructuur. Bij het brandoverslag plaatsvindt van het gebouw op de infra- detonatie of een BLEVE (boiling liquid expanding vapor het geval van een ontsporing ook nog eens beschermd
ontwerp zal nagedacht moeten worden over de moge- structuur. Hiervoor is ge�nventariseerd dat de staal- explosion) sneller kunnen plaatsvinden. Het is maar de door de geleiding van de perrons.
lijkheden om het vastgoed veilig te slopen boven infra- constructie voldoende brandwerend is bij een mogelijke vraag of door die halve meter een dergelijk ongewenst Een mogelijke brand vormde wel een probleem bij het
structuur die mogelijk in gebruik is. brand in het gebouw. scenario niet zou optreden. ontwerp. De ruimte op perrons is laag, dus als een trein
onder de overbouwing in brand staat is deze ruimte in
bouwen boven wegen A10-West bouwen boven sporen korte tijd geheel gevuld met rook. Bij het aanvankelijke
In Nederland zijn er een aantal projecten gerealiseerd Op het moment is de overbouwing van de A10-West In Nederland zijn er een aantal projecten in ontwik- ontwerp kon bij brand alleen gevlucht worden via de
waarbij boven wegen gebouwen zijn gerealiseerd. De in Amsterdam in uitvoering. In de bouwfase bij dit keling waarbij gebouwen worden gerealiseerd boven stationshal. Omdat dit niet veilig genoeg was, is een
Utrechtsebaan in Den Haag en de overbouwing van de project is gekozen voor het afschermen van het bouw- sporen. De Zuidas in Amsterdam is daar een voorbeeld nooduitgang gebouwd aan de andere kant van het
A10-West bij Amsterdam zijn daar voorbeelden van. terrein zodat de weggebruikers niet worden afgeleid en van. Deze voorbeelden zijn ook internationaal te vinden. gebouw. De opgangen naar deze nooduitgang zijn op
hierdoor de kans op een ongeluk op de snelweg wordt de foto te zien voor het gebouw.
Utrechtsebaan verkleind. Voor kleine en grote vallende elementen Charing Cross Station
Boven de Utrechtsebaan is onder andere het tijdens de bouw zijn respectievelijk een valscherm en Bij het overbouwen van sporen is beschikbaarheid Station Rijswijk
Bruggebouw West gerealiseerd. Het gebouw overspant een crashdeck geplaatst. Bouwnetten kunnen ervoor van deze sporen zeer van belang, nog meer dan bij In Rijswijk zijn de sporen ondergronds gebracht om
zowel de Utrechtsebaan als beide parallelwegen en is zorgen dat een vallend element niet ver van het terrein wegen, omdat autoverkeer eventueel omgeleid kan de stadsdelen aan weerszijden van het spoor te verbinden.
gedeeltelijk over het bestaande viaduct gebouwd. Bij dit valt. Bovendien mogen hijsbewegingen niet boven het worden. Een treinspoor kan niet worden omgelegd en bij Bij het ontwerp van het nieuwe ondergrondse station is
project had de bouwveiligheid niet alleen betrekking verkeer plaatsvinden. Indien het hijsen boven de weg het uitwerken van overbouwingsplannen moet dus veel rekening gehouden met overbouwen. Boven het station
op de bouwplaats maar ook op de Utrechtsebaan en de onvermijdelijk is zal een deel van de snelweg moeten aandacht zijn voor de logistiek. De sporen van Charing staat op het moment een tweetal gebouwen, een woon-
beide parallelwegen. Een van de maatregelen om de worden afgesloten. Bij dit project kan geleerd worden Cross Station horen bij de drukste sporen van Londen en toren in het midden van de tunnel en een kantoor aan
veiligheid te waarborgen was de aanleg van een nood- van de ervaringen die zijn opgedaan bij het realiseren het overbouwen van de perrons moest dus gebeuren in een van de einden de tunnel. Aan het andere einde van
viaduct over de Utrechtsebaan voor vallend materiaal. van de gebouwen boven de Utrechtsebaan in Den Haag. exploitatie5. Om dit mogelijk te maken zijn de perrons de tunnel is nog een mogelijkheid om een derde gebouw
Hiervoor was het afsluiten van de Utrechtsebaan nood- In de gebruikfase wordt het gebouw afgeschermd voor afgedekt met een bouwvloer. Alleen tijdens de bouw- te realiseren.
zakelijk. Ook voor het realiseren van de staalconstructie, een mogelijk calamiteit met het vervoer van gevaarlijke fase mocht het middenperron als steunpunt voor deze De gebouwen zijn gerealiseerd nadat de tunnel was
de eerste verdiepingsvloeren en gevelelementen is de stoffen, zoals een explosie, omdat het boven het viaduct bouwvloer worden gebruikt. aangelegd. Het kantoorgebouw is net ver genoeg van de Y
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 22 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 23
laag van het gebouw te verstevigen. De explosiedruk gepast aan de huidige problematiek. De maatregelen
wordt daarmee opgevangen. Ook kan men de relatie moeten zodanig gekozen worden, dat ze ten opzichte
Veiligheid en meer- tussen de infrastructuur en het gebouw verkleinen van de investering maximaal rendement voor de veilig-
door het gebouw hoger te bouwen. Bij het ontwerpen heid hebben. Door integratie van pro-actieve, functionele,
voudig ruimtegebruik
van de constructies moet daarnaast uitgebreid aan- constructieve en mensgebonden maatregelen in het
dacht worden besteed aan brand. Een brand moet ontwerp kan een verbetering in de ruimtelijke kwaliteit
kunnen samengaan,
beheerst kunnen worden voordat de constructie van de gecombineerd worden met een fysiek veilige omgeving.
mits er voldoende is overbouwing bezwijkt, met aandacht voor overslag van Om een duurzaam concept van meervoudig ruimte-
deze brand van infrastructuur op vastgoed en andersom. gebruik te kunnen ontwikkelen is de integratie van
ge�nvesteerd in maat-
Een onafhankelijke krachtsafdracht van vastgoed en veiligheid onontbeerlijk.
infrastructuur kan bij een aanrijding of een explosie ook
regelen
een bijdrage leveren aan de veiligheid van de constructie. Reacties kunnen gestuurd worden naar
[e-mail]
Functionele maatregelen hebben voornamelijk betrek-
king op de functies van het gebouw. Als men zou beslui- summary
ten om woningen of een ziekenhuis te realiseren boven Safety is a prime consideration when building on
infrastructuur, waarbij ook nog eens sprake is van top of infrastructure because such developments are
vervoer van gevaarlijke stoffen, is dat veel risicovoller intensively used; a minor accident can be catastrophic.
dan een maaiveld met openbare ruimte. Een andere Safety guidelines can be applied during the
Station Rijswijk.
maatregel is het realiseren van een verdiepingshoge construction, exploitation and demolition stages of a
stadsvloerconstructie als eerste laag direct boven de project. The safety measures at several locations,
infrastructuur die gebruikt wordt voor parkeren en including Rijswijk and Charing Cross stations, are
tunnelmond afgebouwd, zodat vallende elementen niet risico is dan As Low As Reasonably Achievable, met andere kabels en leidingen6. Deze stadsvloer dient dan ook als analysed and divided into three categories: proactive,
op de sporen konden vallen. De tunnel wordt verder zeer woorden: de extra maatregelen die je logischerwijs mag buffer voor de kwetsbare bestemmingen erboven. constructive and functional. The conclusion is that
beperkt gebruikt voor vervoer van gevaarlijke stoffen. verwachten zijn ook genomen. Het is van belang om safety measures are fully compatible with the intensive
Als dit transport in de toekomst toeneemt, dan zal dit deze maatregelen te integreren in de risicoanalyse en Hoe groter de bebouwingsdichtheid, des te risicovoller use of space if they are integrated into the
zonder aanvullende maatregelen negatieve effecten bij herhaling te bekijken wat de effecten ervan zijn op de situatie na een mogelijke calamiteit. De indeling van development process. Z
hebben op het veiligheidsniveau. de veiligheid, dit mede in relatie tot de kosten die eraan een gebouw dat boven infrastructuur komt te staan is
verbonden zijn. Deze maatregelen zijn te verdelen in daarbij een belangrijk aspect. De configuratie heeft Noten
Bij brand in de tunnel kunnen reizigers gebruik maken pro-actieve, constructieve, functionele en mens- invloed op de zogenaamde mensgebonden maat- 1 RIVM, jaarlijks rapport 1998.
2/3 Suddle, S.I., Beoordeling veiligheid bij Meervoudig Ruimtegebruik,
van twee uitgangen. De effecten van een brand worden gebonden maatregelen. regelen. Deze maatregelen hebben betrekking op de
Cement, no. 1, 2002, pp. 73 - 78.
op de perrons geminimaliseerd, doordat nauwelijks Een pro-actieve maatregel zou het verbieden van trans- zelfredzaamheid van mensen en de toegang voor de
4 Suddle, S.I., Veilig bouwen bij Meervoudig Ruimtegebruik,
brandbare materialen aanwezig zijn. Een brand in een port van giftige en brandbare stoffen kunnen zijn. Dit hulpverleningsdiensten bij calamiteiten. Land+Water, no. 9, 2001, pp. 24 - 27.
5 Wilde, Th.S. de, Luxe kantoren boven het station, Nova Terra, no. 1,
van de gebouwen kan door de relatief diepe ligging van kan worden bewerkstelligd door het combineren van het
2002, pp. 26 - 29.
de tunnel nauwelijks overslaan naar de perrons. De fabriceren en verwerken van chloor naast elkaar. De gif- De voorgestelde maatregelen kunnen bijdragen aan de
6 Wilde, Th.S. de & L.I. Vakar, Bouwen boven sporen, Land+Water, no. 9,
gebouwen zijn op maaiveld daarnaast goed bereikbaar tige stoffen hoeven hierdoor niet door steden te worden veiligheid en kunnen een synergetisch effect hebben op september 2001, pp. 28 - 31.
voor hulpdiensten. vervoerd. Het vervoersbeleid kan hier ook op inspelen. meervoudig ruimtegebruik. Bij het ontwerpen van meer-
De overheid kan ervoor zogen dat die goederen buiten voudig ruimtegebruik wordt de veiligheid integraal, dus
De intercitytreinen rijden met relatief hoge snelheid de stedelijke gebieden heen leiden. Hierdoor kunnen zowel fysiek als sociaal, meegenomen bij ontwerpbeslis-
door de tunnel. Effecten van een mogelijke ontsporing stedelijke gebieden en daarmee projecten met meer- singen.
worden verminderd door de geleidende werking van de voudig ruimtegebruik worden omzeild. Echter, dergelijke
perrons. Voorbij de perroneinden is de tunnel niet verder maatregelen brengen hoge kosten met zich mee. De conclusies
overbouwd. vraag rijst dan of deze kosten gerechtvaardigd zijn De voorbeelden geven aan dat de ruimte boven infra-
tegenover het maatschappelijk risico, dat nu met deze structuur slim kan worden benut. Veiligheid en meer-
maatregelen stoffen wordt gelopen. Een macro-economische afwe- voudig ruimtegebruik kunnen samengaan, mits er
Er moet indien nodig een pakket van maatregelen ging moet op dit terrein door de overheid nog geformu- voldoende is ge�nvesteerd in maatregelen. Sterker nog:
worden opgesteld om aan de maatschappelijke risico- leerd worden. men kan met meervoudig ruimtegebruik ervoor zorgen
acceptatienormen te voldoen. Daarbovenop is het dat zowel de ruimtelijke kwaliteit als de veiligheid
mogelijk om de veiligheid verder te vergroten, daar waar Constructieve maatregelen kunnen ervoor zorgen dat verbeterd kunnen worden. Echter, hiervoor zullen niet
dat economisch gezien nog redelijkerwijs verlangd kan een brand of explosie minimaal gevaar oplevert voor de alleen maatregelen de veiligheid garanderen maar ook
worden. Dit wordt het ALARA-principe genoemd. Het gebruikers van het gebouw. Dit kan door de onderste de rol van regelgeving en beleid zal moeten worden aan-
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 24 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 25
e
e
e e e
verdiepingen
nadere beschouwing over thema s rond om reden van klimaatveranderingen een volwaardige plaats moet
meervoudig ruimtegebruik
krijgen in ruimtelijke planning, stedebouw en architectuur begint in
steeds bredere kring door te klinken. Om water niet als concurrent
maar als coalitiegenoot van andere functies te kunnen verankeren
in de maatschappij zijn idee�n nodig, die tot de verbeelding spreken.
Met het oog hierop zijn eerder twee landelijke prijsvragen uitge-
schreven:  Amfibisch Wonen en  Waterlandschap van de Toekomst .
In totaal zijn ruim tweehonderd inzendingen ingediend. In schetsen
en woorden blijkt water een fantastische blauwe bodem voor
wonen, werken, recre�ren, cultuurhistorie en landschap. Zo zeer
zelfs dat de gefingeerde foto van een kleurrijke drijvende woonwijk
(Nieuw-Arcani�; eervolle vermelding in de prijsvraag Waterlandschap
van de Toekomst) op het omslag van Nova Terra van maart 2002,
diverse  aspirant-kopers bij Habiforum heeft doen informeren waar
zij ervoor konden inschrijven. Zover is het echter nog niet. Ook buiten
de prijsvragen om, zijn inmiddels legio idee�n ontwikkeld. Te denken
valt aan het cluster  Meervoudig ruimtegebruik in Noord-Holland met
blauwe contouren voor steden en boeren met water. Ook in het licht
van de onlangs ontwikkelde ruimtelijke stroomgebiedsvisies zijn ver-
Kompas tussen Peter van Rooy, Accanto, Utrecht Onze verre voorouders konden het in wat nu Nederland heet vol- rassende natte woon- en werkidee�n geboren. Deze vindingrijkheid
houden bij de gratie van hun inventiviteit in het omgaan met water. past goed in onze traditie van jongleren met water.
Terpen, dijken, polders, gemalen en dammen zijn idee�n die succes-
vol in de praktijk zijn gebracht. De weg tussen dergelijke idee�n en obstakels bij vervolg
ruimtelijk idee realisatie was vrijwel lineair, omdat iedereen hetzelfde doel voor In veel van de idee�n is de dreiging van klimaatverandering en
ogen had. Namelijk water zoveel mogelijk naar onze hand zetten en bodemdaling omgebogen naar uitgelezen kansen. Water is in een
zoveel mogelijk land onttrekken aan water. Hierdoor nam de veilig- aantal gevallen uitgewerkt tot het icoon van Nederland binnen het
heid toe en kregen we steeds meer ruimte voor wonen en werken. uitdijende Europa. Nederland voor vloeibaar wonen en waterberg-
en meervoudig gebruik Gevolg was een gestage groei van de bevolking en de welvaart. sport. Maar tussen droom en daad liggen obstakels van formaat.
Thans lijken we aan de vooravond te staan van een nieuw tijdperk, Een enquęte en aanvullende interviews onder overheden en belangen-
Meervoudig ruimtegebruik met water in een hoofdrol dat wel eens als  De Verandering in de geschiedenisboekjes terecht organisaties leert dat in alle landsdelen drie obstakels een dominante
kan komen. Op allerlei vlakken worden eeuwenoude paradigma s rol spelen bij het op de plank houden van idee�n. Willen idee�n verder
staat nog in de kinderschoenen. Idee�n voor combinaties
noodzakelijkerwijs vervangen door nieuwe perspectieven van komen in de ontwikkelingsreeks van idee-verkenning-strategie-
van blauw, groen en rood te over, maar de weg naar beschouwing. Ook in ruimtelijk opzicht. Enkelvoudig ruimtegebruik plan-realisatie-gebruik, dan moeten deze obstakels worden opge-
maakt plaats voor meervoudig ruimtegebruik, omdat juist door lost. De dominante obstakels zijn:
gebruik is bezaaid met obstakels. Qua inhoud zijn er tal
uitgekiende combinaties van elkaar niet uitsluitende functies een 1 geen effectieve samenwerking tussen overheden waar het aan-
van vragen over wat wel en wat niet duurzaam met water kwalitatief hoogwaardige leefomgeving kan worden bereikt. komt op (strategie�n voor) uitvoering;
Waar water eens moest wijken voor landbouw, worden nu coalities 2 uitblijven van integrale financiering van integrale projecten;
te combineren is. Qua proces is het erg wennen aan
gezocht tussen landbouw en water, onder meer in veenweidegebieden. partijen trekken zich terug in hun eigen bastion en beroepen zich
vernatting van de zo moeizaam drooggelegde en zo Waar wonen en werken in de twintigste eeuw om milieu- en op hun kernactiviteit;
gezondheidsredenen strikt moesten worden gescheiden, worden 3 bewust of onbewust niet effectief inzetten van beschikbaar
intensief gebruikte ruimte. Qua sturing zijn honderden
woon-werk combinaties nu gezien als een belangrijke waarde. (plan)instrumentarium; partijen kunnen altijd wel een plan op
overheden in het spel en komt samenwerking en Waar vijftig jaar geleden onwelriekend water grachten heeft doen tafel leggen waaruit blijkt dat een idee niet past.
dempen, worden grachten weer opengelegd (bijvoorbeeld in
financiering moeilijk van de grond. Evaluaties van eerste
Utrecht), worden waterfronten aangelegd (bijvoorbeeld in Almere kompas voor projecten
projecten genereren wegen om initiatieven gerealiseerd en Harderwijk) en keren nieuwe woningen weer met hun gezicht Op grond van ervaringen van de auteur met complexe integrale
naar het water (bijvoorbeeld in Amsterdam en Rotterdam). projecten, evaluaties van complexe projecten op andere terreinen
te krijgen. Geleidelijk ontwikkelt zich een kompas voor
(onder andere duurzaam bouwen en duurzame bedrijventerreinen)
inhoud, proces, sturing en communicatie. idee�n te over en evaluaties van voorlopers op het gebied van meervoudig ruimte-
Het nieuwe ruimtelijke paradigma voor ons laag gelegen en gebruik met water in een hoofdrol is een aanzet gedaan voor een
dichtbevolkte land is duidelijk: ruimtelijke kwaliteit door meer- kompas, waarmee (aankomende) projectteams hun voordeel kunnen
voudig ruimtegebruik met water in een hoofdrol. Het besef dat water doen. Andere en toekomstige ervaringen kunnen dit kompas verder Y
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 26 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 27
verrijken op het gebied van inhoud, proces, sturing en communicatie. land. Een gezamenlijk beeld voor de polder in pakweg 2050 kan zijn Geleidelijk hebben rijk, twee provincies, zeven gemeenten en twee aan meervoudig ruimtegebruik) is enerzijds een voor het project
Met het oog op actief leren van ervaringen binnen cases start het Veneti� van het noorden: een illustere wijk met woonschepen waterschappen hun institutionele belangen op tafel gelegd om toegerust team en anderzijds (ruim) voldoende manoeuvreer-
Habiforum in 2003 een leergemeenschap of Community of Practice die nu verspreid liggen in de omgeving, een diving centre voor zoek- samen verder te komen. Met de rivier als ruggengraat is in de streek ruimte voor het projectteam. Waar bestuurders en een project-
voor water en ruimte. tochten naar keukengerei van weleer op de bodem van de polder, een beweging op gang gekomen die bijvoorbeeld maakt dat bouw- team respect voor elkaars rollen aan de dag leggen, ontstaat het
kanoverhuurbedrijven, een drijvend conferentiecentrum, houten plannen van gemeenten vooraf met andere participanten worden vertrouwen dat nodig is voor soepel samenspel.
eetgelegenheden, etcetera. Architecten maken in samenspraak met besproken en gezamenlijk worden getoetst op ruimtelijke kwaliteit  Realisatie van meervoudig ruimtegebruik vereist veelal een
bewoners en gebruikers ontwerpen voor een geleidelijk te ontwikkelen van de Vecht en ommelanden. Enthousiasme van bewoners en financi�le bijdrage van uiteenlopende partijen. Omdat integrale
nieuwe leefomgeving. scholieren heeft zijn uitwerking op bestuurders niet gemist. financiering verre van eenvoudig is, is het zaak hier aan het begin
kompas inhoud Onlangs is overeengekomen dat ook regelgeving en handhaving van een project bij stil te staan. Dit kan er toe leiden dat over-
 Ga uit van de maatschappelijke kwestie als aanleiding voor worden ge�niformeerd ten gunste van duurzaam gebruik van de heden enkele marktpartijen op enige wijze vroegtijdig betrekken
meervoudig ruimtegebruik. Een oplossing van een probleem dat gezamenlijke ruimte. Een woud van regels over een afstand van bij planvorming of dat tijdig subsidies worden aangevraagd bij
alleen in de ogen van onderzoekers of beleidsmedewerkers een
(belangrijke) kwestie is, kan door burgers en bestuurders schouder- kompas proces
De gefingeerde foto van een kleurrijke drijvende
ophalend met ��n streek van tafel worden geveegd of maakt  Zorg voorafgaande of aan het prille begin van een project voor
grote kans nimmer het stadium van een ringband te ontstijgen. een goed doordachte en voldoende robuuste procesarchitectuur.
woonwijk op het omslag van Nova Terra van
 Ontwikkel met anderen een gedeeld handelingsperspectief Vanuit voordenken kunnen inhoud (welke stappen en producten),
maart 2002, heeft diverse  aspirant-kopers
waarin elke hoofdrolspeler een parel van formaat kan aantreffen, proces (welke activiteiten voor de verschillende actoren), sturing
zodanig dat hij bereid is daarvoor een eventuele pil te slikken. (wanneer zijn verantwoordelijke bestuurders aan zet) en communi-
bij Habiforum doen informeren waar zij ervoor
Elke actor is in wezen een kind met een schepje in een eigen catie (op welk moment is voor welke doelgroep iets interessants
zandbak. Hij is pas bereid dat geluk in te wisselen als hij zeker is te melden) een logische plek in het proces krijgen. Een goede
konden inschrijven
van een plaats aan het strand en het materieel om met anderen procesarchitectuur kan tegen een stootje en kan onverwachte
een geweldig zandkasteel te bouwen. gebeurtenissen een plaats geven. Dit punt is niet bijzonder voor
 Organiseer zodanige creativiteit dat alle hoofdrolspelers worden projecten op het gebied van meervoudig ruimtegebruik maar is slechts veertig km maakt het immers ongeloofwaardig burgers te bijvoorbeeld de Europese Unie. Ook kan tijdige agendering van
verrast en ontvankelijk worden voor innovatieve functiecombina- in dit verband om reden van de complexiteit wellicht nog van vragen zich aan de regels te houden. Geleidelijk maakt uitbating financiering creatieve oplossingen genereren. Aan de vooravond
ties in het perspectief van een ruimtelijke kwaliteit die alle spelers groter belang dan voor projecten op het vlak van ruimtelijke plaats voor respect voor een meervoudig te gebruiken rivier. Vanuit van besluitvorming is het daarvoor vaak te laat.
ten goede komt. Zoek deelnemers voor werksessies vooral ook ordening of waterbeheer. een gevoel van verantwoordelijkheid tot op het niveau van individuele
buiten de meest voor de hand liggende beleids- en onderzoeks-  Werken vanuit het concept van strategic opportunity planning gebruikers blijkt het mogelijk vele functies te combineren: wonen, Een voorbeeld van een project waarin negentien overheden in samen-
werelden. Cre�er mentale ruimte, zodat mensen elkaar kunnen (ontwikkelingsplanologie) wekt zoveel meer enthousiasme op werken, recre�ren, cultuurhistorie, natuur, landschap en scheep- werking met burgers, bedrijven en belangenorganisaties tot een te
verwonderen tijdens de ontdekkingsreis naar een nieuwe ruimte- dan  final target planning (einddoelplanning). Planning is vaart. In deze casus hebben overheden duidelijk ge�nvesteerd in het realiseren plan zijn gekomen is het project Integrale Inrichting
lijke identiteit. immers niet bedoeld voor het inpolderen van tijd maar voor een delen van kennis en verantwoordelijkheid. Veluwerandmeren (IIVR 2010). Op grond van sessies met burgers zijn
zodanige inrichting dat tijd blijvend de ruimte krijgt zich te belangrijke waarden, wensen en knelpunten in de streek naar voren
Een voorbeeld waarin deze punten duidelijk naar voren komen is manifesteren, zonder verlies van ruimtelijke kwaliteit. Door spelers gekomen. De vrijwel eensluidende maatschappelijke behoefte aan
het spiegelproject Horstermeerpolder, dat als verkenning door te betrekken bij het ontwikkelen en het uitwerpen van een flexibel meer ruimtelijke kwaliteit, meer kleur en meer samenhang is een
Habiforum en verantwoordelijke overheden en direct betrokkenen koord in de toekomst, worden velen gestimuleerd binnen de drijvende kracht geweest voor de constructieve samenwerking tussen
wordt uitgevoerd. Deze polder is een diepe droogmakerij in bandbreedte van het koord kansen te ontwikkelen. kompas sturing de overheden. Bestuurders hebben op vooraf bepaalde momenten,
Amstelland. Jaarlijks wordt zo n dertig miljoen m3 oerwater uit de  Zorg tijdig voor producten die naadloos passen binnen een proces.  Meervoudig ruimtegebruik impliceert per definitie dat uiteen- op grond van voorbereidingen door het projectteam, de koers bepaald.
streek weggepompt om de 600 hectare grote polder droog te Een proces zonder tastbare dragers heeft de neiging weg te zakken lopende actoren vanuit een scala aan verantwoordelijkheden met Uiteindelijk is gezamenlijk een bedrag van veertig miljoen euro aan
houden. Er wonen 900 mensen in 300 woningen en er staan 100 in  praten over en uit te dijen in de richting van open deuren. elkaar moeten, moeten kunnen en moeten willen samenwerken. publieke gelden op tafel gelegd en zijn randvoorwaarden geschapen
bedrijven. Vanwege de consequenties van klimaatontwikkelingen Na divergeren komt convergeren en die momenten zijn bij uitstek Vanuit het besef van wederzijdse afhankelijkheid maken posities voor private cofinanciering van een deel van de overeengekomen
raken burgers en bestuurders ervan overtuigd dat er iets moet geschikt voor (tussen)producten: een deel van de uiteindelijke en macht van individuen plaats voor gezag van een consortium. maatregelen. Uit een externe evaluatie blijkt dat burgers in hoge mate
gebeuren. De kwestie leeft en bewoners willen meedenken over rapportage, een brochure, een website, een professioneel veld- Macht en posities van individuele bestuurders zijn in toenemende te spreken zijn over de mogelijkheid te participeren in het proces en
oplossingen. Tijdens gesprekken zijn de belangrijkste waarden van bezoek, een congres, etc. Vanwege de vele partijen die vaak bij mate back-office en de outcome van gezamenlijk beleid is front- de inhoud van het plan, dat ook als hun plan wordt beleefd.
de polder op de keukentafel gelegd: rust, ruimte, weidsheid en dat meervoudig ruimtegebruik zijn betrokken, zijn producten vaak office. Op dit vlak is sprake van een ware transitie, die beslist ook
op een steenworp van de Randstad. Bewoners willen dat bij voor- gemeenschappelijke ankerpunten. gevolgen zal hebben voor het ruimtelijk (plan)instrumentarium.
keur vasthouden maar als er echt iets moet gebeuren, dan liever  Besluitvorming over publieke zaken is in een representatieve
eenmalig een duurzame oplossing dan grijze compromissen en Een voorbeeld van een geslaagd gebiedsgericht ruimtelijk water- democratie voorbehouden aan bestuurders. Zij sturen een proces
voortzetting van  gezeur over water . Een wenkend perspectief is een project is de restauratie van de Utrechts-Noordhollandse Vecht. door op cruciale momenten knopen door te hakken en deze te kompas communicatie
geleidelijke verplaatsing van de woningen naar een dichtbij doch Het proces begon in 1988 als bescheiden initiatief van Rijkswaterstaat markeren met bijvoorbeeld een intentieverklaring of plan van  Communicatie is de kurk waarop een project drijft. Het is cruciaal
hoger gelegen polder, op een begeerde locatie nabij de Vecht. om de ernstig verontreinigde waterbodem te saneren. Alras zijn er aanpak. De dagelijkse sturing is echter vaak in handen van een tussen onderzoekers en beleidsmedewerkers binnen overheden,
Bedrijven kunnen mogelijk een plaats krijgen in een noordelijk gelegen andere overheden en tal van belangenorganisaties bij betrokken. (ambtelijk) projectteam of onafhankelijk projectbureau. Een tussen participerende organisaties onderling, tussen project-
polder en agrari�rs kunnen rekenen op een goede prijs voor hun Het gezamenlijk ambitieniveau is in de loop van de tijd fors verhoogd. succesfactor voor complexe en dynamische projecten (inherent team en bestuurders en burgers, etc. Maak waar mogelijk gebruik Y
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 28 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 29
d
Na een periode van ruim vijf jaar intensieve stimulering van een beter
own to earth
van verschillende vormen van communicatie: teksten, beelden, rijker. Meervoudig ruimtegebruik is een maatschappelijke uitdaging ervaringen uit de praktijk omtrent
grondgebruik in Amsterdam wordt het co�rdinatieteam optimalisering
meervoudig ruimtegebruik
kaarten, iconen en tekeningen. Een combinatie hiervan draagt er en opgave, waarbij de combinatie van  moeten, kunnen en willen
toe bij dat dezelfde boodschap wordt ontvangen door mensen een uitgangspunt is voor alle betrokkenen. grondgebruik van de gemeente omgevormd tot een kenniscentrum. Door de
vanuit verschillende culturen van denken, iets dat vrijwel  De pluriformiteit van betrokken actoren maakt dat uiteenlopende
inspanningen van het co�rdinatieteam zit optimalisering nu in de hoofden
inherent is aan meervoudig ruimtegebruik. belevingswerelden, culturen en begripshanteringen met elkaar
 Communicatie is pas effectief als sprake is van een lijn in opeen- om de tafel zitten. Een constructieve samenwerking vereist vooraf van de medewerkers van de gemeente en maakt het deel uit van toetsings-
volgende boodschappen. Zoals in een professioneel project niets of aan het prille begin op hoofdlijnen een glasheldere proces-
kaders van het planproces. Cilian Terwindt stond aan de wieg van het co�rdi-
uit de lucht komt vallen, is bijvoorbeeld een brochure ook geen architectuur, die voor alle betrokkenen begrijpelijk is. Eerst dan is
los element zonder context. Belicht zo mogelijk telkens alle de essentie van het spel, de spelregels en de rollen van de spelers
natieteam en zat het voor. Met de organisatorische verandering maakt ze van
aspecten en voorkom sectorale insteken. helder en ontstaat een basis voor onderling vertrouwen.
de gelegenheid gebruik om gedurende een half jaar eigen thema s rondom
 Communicatie is geen los element in de sfeer van voorlichting.  Meervoudig ruimtegebruik wordt als koers voor de toekomst
Effectiviteit impliceert maatwerk en transparantie voor de vaak breed gedragen maar staat nog in de kinderschoenen. Willen we het onderwerp optimalisering grondgebruik nader te bestuderen in Noord-
vele doelgroepen en aansluiting bij het stadium waarin inhoud, het op enige schaal kunnen realiseren dan zal nog veel energie
Amerika. Terwindt vertelt over de ontwikkelingen in en ervaringen van het
proces en sturing verkeren. moeten worden ge�nvesteerd in kennis en kunde. Door kennis en
ervaringen adequaat uit te wisselen kan worden voorkomen dat co�rdinatieteam.
die energie opgaat aan het uitvinden van dezelfde wielen. Vanuit
Elke actor is in wezen
dit inzicht is Habiforum gestart met Communities of Practise
(CoP): leergemeenschappen die vraagstukken uit de praktijk
een kind met een
inbrengen en leerpunten extern communiceren. Voor meervoudig
schepje in een eigen
ruimtegebruik met water in een hoofdrol gaat in 2003 de CoP
Water en Ruimte van start. Optimalisering grondgebruik in Amsterdam
zandbak
Reacties kunnen gestuurd worden naar [e-mail]
Een goed voorbeeld van het belang van adequate communicatie summary
tussen leden van een projectgroep onderling is de ontwikkeling van Combining multiple use of space with water management is a  Daar doen
de VINEX-locatie Saendelft, tussen Assendelft en Zaandam. In de relatively new area. Three obstacles are encountered in practice:
projectgroep zaten stedebouwkundigen en waterbeheerders om little cooperation between public agencies on implementation
de tafel. Na jaren van onderling onbegrip kwam tijdens een tussen- strategies, the absence of integrated finance for integrated projects
tijdse procesevaluatie door Habiforum en Hoogheemraadschap and ineffective use of planning tools. we het toch voor:
Noorderkwartier aan het licht dat de verschillende bloedgroepen This article presents a guide with do s and don ts on the substance,
onbewust werkten vanuit verschillende definities. management and communication of projects. The author concludes
Stedebouwkundigen spraken over Parkrijk en Waterrijk als de twee that:
planologische eenheden binnen het te ontwikkelen Saendelft. Voor  existing planning tools and procedures are not always suited to goed wonen, leven
elk van de twee delen waren afspraken gemaakt over het percentage the complex process of generating multiple use of space,
open waterberging: meer dan 6% respectievelijk meer dan 10%.  the process architecture must be crystal clear because the
Waterbeheerders spraken over Saendelft-West en Saendelft-Oost en parties involved often have different working cultures and
verkeerden in de veronderstelling dat het synoniemen waren voor terminology, and en werken Nicole van Hamond, Architectuurhistoricus, Rijen
Parkrijk respectievelijk Waterrijk. Dat Saendelft-West ook een derde  multiple use of space is a hot issue, but still in its infancy, and so
deel van Waterrijk besloeg, verklaarde irritaties over de controverse sharing ideas and experiences is vital for making progress. Z
over berekeningen omtrent het waterbergend vermogen. Tijdens de besluitvorming over de aanleg voor intensief grondgebruik te stimuleren, kortweg c-team. Het team zou de functie
Literatuur van IJburg werd duidelijk dat de stad omdat we zagen dat verdunning plaats van kennis- en servicecentrum moeten
conclusies voor meervoudig ruimtegebruik CUR, Habiforum & Provincie Noord-Holland, 2002. Meervoudig ruimtegebruik Noord-Holland. Amsterdam niet kon blijven uitbreiden en vond. Iedereen eist meer ruimte op: bewoners, gaan vervullen. Bewust werd gekozen voor
Habiforum en Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 2001. Voor de draad ermee.
 Het traject tussen een ruimtelijk idee en meervoudig gebruik is groen opslokken. De gemeente zou andere recreanten, reizigers. Daarbij hebben we al gebruik van de termen  optimalisering
Habiforum, NIROV, RIZA & STOWA, 2002. Kansen en dilemma s van water en ruimte.
veelal complex en dynamisch. Er is per definitie sprake van meer manieren moeten vinden om ruimte te heel veel goede voorzieningen in de stad, grondgebruik , omdat het team een inten-
Habiforum, in prep. Leerboek over de praktijk van meervoudig ruimtegebruik.
actoren, disciplines, motieven, planinstrumenten, tijdshorizonten, Licht P., P.T.J.C. van Rooy & M. Streekstra, 2002. IIVR voor de spiegel. bieden aan de gewenste ontwikkelingen en zoals openbaar vervoer en grootstedelijke siever grondgebruik dan voorheen diende
Mintzberg H., 1994. The rise and fall of strategic planning.
etc. Werken vanuit bestaande planinstrumentaria en procedures om de stad vitaal te houden. Cilian Terwindt voorzieningen waar je draagvlak voor wilt te stimuleren inclusief een kwaliteits-
ONRI, 2002. Veranderende rollen in de Groene Ruimte.
past niet altijd, omdat die uitgaan van vast te leggen eindbeelden was op dat moment als programmamanager houden. verbetering. Door inspanningen van het
Peper A., P. Schnabel, H.J. Tjeenk Willink & B. Tromp, 2002. Haagse tegenstrijdigheden.
van een proces en al snel voorbijgaan aan het unieke van ieder Provincie Zuid-Holland, 2000. Amfibisch Wonen. betrokken bij het IJburgproject. Zij besloot c-team kwam in 1999 een budget van
Rathenau Instituut, 1997. Kansen voor duurzame stedenbouw.
gebied. Regionale of lokale onderhandelingsruimte en spontaniteit mee te gaan werken aan het vinden en Het College van Burgemeester en bijna 35 miljoen euro beschikbaar voor de
Rathenau Instituut, 2000. Het blauwe goud verzilveren.
moeten juist de ruimte krijgen. Werken vanuit de praktijk en invullen van die andere manieren: Ik kreeg de Wethouders stelde eind 1996 het co�rdina- gemeentelijke bestuursperiode 1998-2002
Rooy P.T.J.C. van, 1997. Interactieve planvorming gericht op effectiviteit en acceptatie.
inbrengen van daarin vereiste kennis is over het algemeen kans- Rooy P.T.J.C. van, 2000. Mens en Water. Rapportage in kader Waterbeheer 21e eeuw. bestuursopdracht innovatieve oplossingen tieteam optimalisering grondgebruik in, om optimalisering van het grondgebruik in Y
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 30 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 31
Voorzitter / Secretaris / Ondersteuning
Figuur 1 voltijd aan werkten. Zij werkten vooral van-
Vaak zitten knelpunten in voor-
Grondbedrijf Dienst Ruimtelijke Ordening
uit hun eigen gemeentelijke dienst waarbij
Organisatie-
waarden als bouwvoorschriften,
Stedelijke Woningdienst Dienst Infrastructuur, Verkeer en Vervoer
het belangrijk was dat zij konden overzien
schema van het wat er in hun diensten speelde, zowel wat
Dienst Welzijn Economische Zaken
bestemmingsplannen, milieu-
betreft beleid als op het gebied van instru-
co�rdinatieteam
Milieudienst Stadsdelen (Baarsjes, Bos en Lommer)
mentarium. En dat ze ook mandaat hadden
zoneringen en grondprijsbeleid,
om uitspraken te doen en mensen in te
Bestuursdienst
maar ook in de samenwerking
zetten. Via deze teamleden en externe com-
municatie betrokken we andere actoren bij
tussen partijen
Vakwereld Marktpartijen
het stimuleren van een beter grondgebruik.
(Universitair) onderzoekers / architecten / steden- Ondernemers / ontwikkelaars / financiers /
bouwkundigen / planologen / adviesbureaus woningbouwverenigingen
Figuur 2
Het takenpakket van het team bevatte vier
Externe netwerk
Maatschappelijke instellingen
elementen: innovatie, co�rdinatie van
Kenniscentra
Amsterdams Steunpunt Wonen / Kamer van
Habiforum / NIROV / KEI stimuleringsregelingen, communicatie en budget en de Amsterdamse aanvragen van belangrijk geweest om uit te dragen wat
van het
Koophandel / Milieu Centrum
Amsterdam / Amsterdamse Raad voor de service bieden in de vorm van advies. In het rijksbudgetten. Door de actieve inzet van we eigenlijk bedoelen met het onderwerp.
C-team
co�rdinatieteam
Stedenbouw
laatste jaar kwam daar implementatie bij, diensten en stadsdelen en de communicatie In die bank zitten beelden uit binnen- en
Overheden dat wil zeggen het overbrengen van taken kreeg de gedachte  optimalisering grond- buitenland, van voorbeelden hoe het kan en
Politiek
Gemeentelijke diensten / stadsdelen / regio /
en activiteiten van het team naar de reguliere gebruik vorm. juist niet moet. Met beelden uit bijvoor-
Bestuurders en politici van de centrale stad en
provincie / rijk (ministeries) / de vier grote steden
werkverbanden. Langzaam veranderde de beeld China kun je de problemen hier relati-
stadsdelen / ROA-raad (Regionaal Overlegorgaan
Amsterdam) / Bestuurlijk overleg grote steden
aard van de werkzaamheden van volgen en de start veren. We hebben ook teruggekeken naar
Burger
analyseren, via initi�ren en ondersteunen in In het eerste jaar, 1997, richtte het team onze eigen stedelijke geschiedenis. We zijn
adviseren en implementeren. de aandacht op de probleem- en doelstellin- hier al langer met optimalisering bezig. Het
M2 /inwoner
gen van de ruimtelijke opgave van optima- is niets nieuws. De Amsterdamse binnen-
Figuur 3 Inwoners Innovatie bestond uit het uitvoeren van lisering. Om inzichten te verwerven en stad is daar natuurlijk een heel goed voor-
thematische, instrumentele en strategische structurele knelpunten op te sporen, volgde beeld van.
Ontwikkeling
250 studies. Terwindt licht de studies toe:  Deze het team onderzoeken en projecten van
inwoners en 220m2 /inwoners producten zijn tot stand gekomen vanuit de derden van nabij. Terwindt vertelt over het opheffen knelpunten
diensten. De medewerkers van de diensten begin:  We hebben eerst gekeken: strookt Na het eerste jaar van voornamelijk
stedelijk
200
moesten tenslotte bekend raken met het ieders sectorale beleid wel met deze centrale analyseren, ging het team meer initi�ren en
grondgebruik begrip  optimalisering grondgebruik en de opgave en kloppen de instrumenten wel? ondersteunen. De studies naar instrumenta-
betekenis daarvan. Het was altijd iemand De diensten hebben zelf onderzoeken gedaan rium en thema s werden uitgebreid in het
150
per inwoner
12
van een dienst die een studie begeleidde naar thema s waarvan ze vonden dat het tweede jaar. Volgens Terwindt was het
1 1
Amsterdam tot en met een publicatie. Daarbij was er aandacht nodig had en op gebieden waar steeds: & het zoeken naar knelpunten. Vaak
10
100
samenwerking met de relevante andere hiaten laggen: thematische studies, maar zitten deze in voorwaarden als bouwvoor-
9
8
diensten waardoor het product intersecto- wel met hulp van andere diensten. Voorbeeld schriften, bestemmingsplannen, milieu-
700.000 inwoners
7
raal gedragen werd. Later betrokken we bij hiervan zijn studies Terreinwinst voor bedrij- zoneringen en grondprijsbeleid, maar ook in
6
50
de productie ook makelaars, ontwikkelaars, vigheid over intensiveren op bedrijven- de samenwerking tussen partijen. We hebben
5
4
woningbouwverenigingen en de vakwereld terreinen en Stapeling en integratie van alles onder de loep genomen en geprobeerd
3
via expertmeetings; daarmee werden de voorzieningen-accomodaties over het com- aan de knelpunten iets te doen. Er is gepro-
0
2
studies beter, zowel inhoudelijk als praktijk- bineren van maatschappelijke voorzieningen. beerd  ruimte in de voorwaarden te zoeken,
1
gericht. De resultaten van de studies zijn we Tegelijkertijd bleek het andere partijen te ruimte die met slimme oplossingen kan
1900 1915 1930 1945 1960 1975 1990 vervolgens gaan uitdragen door grote bijeen- verleiden. Stadsdelen en ook ontwikkelaars, worden benut. Het heeft eveneens geresul-
komsten te houden voor alle partijen. In de werden namelijk enthousiast toen budget teerd in voorstellen tot aanpassing en bij-
communicatievoering lagen de accenten op voor deze onderwerpen vrij werd gemaakt. stelling van beleid. Hier wordt nog steeds
Amsterdam te stimuleren. Jaarlijks werd een het c-team team gevormd met vertegenwoordigers van het bereiken van doelgroepen en op het uit- Later konden we deze kennis  verkopen . aan gesleuteld, want dit gaat langzaam.
apart budget van ongeveer 450.000 euro Over de start vertelt Terwindt:  Ik heb de gemeentelijke diensten en stadsdelen. Ik dragen van informatie over onderzochte
aangevraagd. Dit budget kon besteed worden actoren in kaart gebracht. De organisatie heb geprobeerd om de opdracht meteen thema s. Met de nieuwsbrief werd een brede Bovendien startte het c-team met het verza- Zo geeft de Nota optimalisering ruimte-
aan personele kosten van het management van de gemeente Amsterdam bestaat uit integraal aan te pakken. De kern van het groep actoren binnen en buiten Amsterdam melen van informatie, zoals Terwindt ver- gebruik en bestemmingsplannen vanuit het
van het team en aan communicatie, waar- diverse diensten en dertien stadsdelen met team functioneerde als een zelfstandig op de hoogte gehouden van de laatste ont- meldt:  Veel energie hebben we gestopt in perspectief van optimaal grondgebruik
onder publicaties. Een werkplan met activi- hun eigen bestuur en ambtenarenapparaat. bedrijfje binnen de gemeente. Rond de kern wikkelingen en activiteiten van het team. de rond verschillende thema s van optima- richtlijnen voor het maken van een bestem-
teiten werd jaarlijks door Burgemeester en Omdat het echt een onderwerp is dat vanuit werd het totale team opgebouwd, mensen Daarnaast co�rdineerde het c-team de ver- lisering grondgebruik opgebouwde beeld- mingsplan, om te komen tot de juiste
Wethouders vastgesteld. de overheid wordt geregisseerd, heb ik een die erbij betrokken waren maar er niet deling van het gemeentelijk stimulerings- bank. Deze is met name het eerste jaar heel inhoudelijke uitgangspunten, maar ook met Y
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 32 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 33
Je moet zorgen dat
betrekking tot de juridisch-technische rium en strategie worden in deze periode in beheersfase van projecten kwam tot uiting
organisatie en beheer
aspecten van het opstellen van voorschrif- verscheidene studies verder uitgewerkt. In in studies naar samenwerkings- en beheers-
ten, plankaart en toelichting. de studie Meten met twee maten wordt een vormen bij gezamenlijk gebruik van gebouwen
vanaf het begin goed
In Leren van zoneren wordt onderzocht op methode gezocht om de bebouwingsdicht- door instellingen op het gebied van onder-
welke wijze milieubelaste locaties intensie- heid in de stad op een zo eerlijk en eenduidig wijs, sport zorg en cultuur. geregeld zijn
ver kunnen worden benut en hoe daarbij mogelijke wijze te meten. Die methode
tevens de omgevingskwaliteit kan verbete- behelst het gebruik van de Floor Space Index overdracht taken en werkzaamheden
Ondergrondse fietsenstalling bij Paradiso, een van de ondersteunde
projecten. (foto: Dienst Ruimtelijke Ordening, Amsterdam)
ren, zonder dat de rechtszekerheid voor (FSI), dat wil zeggen de verhouding tussen van het team
milieubelastende of milieugevoelige func- het vloeroppervlak en het grondoppervlak Uit onderzoek bleek dat de communicatie
ties aangetast wordt. van het plangebied, onafhankelijk van de doeltreffend was en een goed bereik had
Op het gebied van communicatie zijn in deze programmatische invulling, en de OSR (de binnen de diensten en stadsdelen.
periode samenwerkingsprojecten gestart Open Space Ratio). De catalogus Referentie- Gesignaleerd werd echter dat het bereik
met stadsdelen en bijeenkomsten gehouden plannen Bebouwingsintensiteit biedt in moeilijk was vast te houden door de hoge
voor specifieke doelgroepen.  De bijeenkom- aanvulling hierop een breed scala aan personele doorstroming en de vele reorgani-
sten waren altijd goed bezocht, volgens referentiebeelden van grote en kleine bouw- saties. In 2001 richtte het team zich op het
Terwindt.  Bij de themabijeenkomsten was projecten en plangebieden. vasthouden van het bereik en verdere imple-
iedereen welkom, maar ze waren in eerste In de studie Kansrijke ontwikkelingslocaties mentatie. Het team maakte een overzicht de eerste gebouwde resultaten begin goed geregeld zijn. We hebben knel- resultaten, voorbeeldprojecten, ervaringen
instantie bedoeld voor het netwerk van de werd ter voorbereiding van het nieuwe van de reguliere gemeentelijke werkgroepen Via het gemeentelijk stimuleringsbudget punten ge�nventariseerd bij grote, ingewik- en contacten gebundeld. Leon de Laat is
gemeente Amsterdam. Er kwamen ook structuurplan op systematische wijze en diensten die de verschillende werkzaam- zijn uiteindelijk ongeveer negentig projec- kelde projecten. En we hebben aan iedereen degene die het nieuwe centrum gaat vorm-
bedrijven, Habiforum en mensen uit de regio. gezocht naar optimaliseringsmogelijkheden heden en taken van het c-team over konden ten financieel ondersteund in onderzoeks- gevraagd, hoe heb je dat nou opgelost? Met geven. In zijn optiek liggen de belangrijkste
Naast deze werkzaamheden vond de co�rdi- binnen het stedelijke gebied van Amsterdam. nemen. Per dienst is dit in detail uitgewerkt en /of uitvoeringskosten. De eerste die oplossingen en de achtergrondkennis die taken bij het inhoudelijk adviseren bij pro-
natie plaats van de eerste ronde van het Daarbij zijn uiteenlopende typen gebieden, en een co�rdinator voor optimalisering aan- uitvoeringsprojecten, een ondergrondse bij het co�rdinatieteam is ontwikkeld kwam jecten, het onderling in contact brengen van
Stimuleringsprogramma Intensief Ruimte- zoals onderbenutte infrastructuurzones, gewezen, vooruitlopend op een toekomstige fietsenstalling naast Paradiso, opgetopte en  Greep op de ruimte tot stand. mensen, het verzorgen van presentaties ter
gebruik (StIR) van het Ministerie van VROM. stationslocaties, vernieuwingsgebieden en wijziging in de organisatievorm van het geoptimaliseerde scholen en een voorzienin- inspiratie, het organiseren van bijeenkom-
groengebieden ge�nventariseerd. c-team. gencentrum zijn in 2002 opgeleverd. Het In het laatste jaar werd als voorheen inhou- sten en het initi�ren van nieuw onderzoek
gemeentelijke stimuleringsbudget Terwijl de eerste palen van de uitvoerings- gedachtegoed van zo n dertig onderzoeken delijke steun geboden en werden contacten om knelpunten op te lossen. Want er is voor-
De eerste ronde in het kader van het van theorie naar praktijk projecten de grond in gingen, vond de derde is verspreid via factsheets bij de nieuwsbrie- met externe en interne relaties versterkt. lopig nog genoeg (ruimte)winst te halen.
gemeentelijk stimuleringsbudget vond De aard van de werkzaamheden verschoof ronde van het gemeentelijk stimulerings- ven. Naast de onderzoeken kwam een cursus Met Habiforum werden een tiental samen-
plaats in 1999. Terwindt vertelt:  We waren van initiatie en ondersteuning naar advise- budget plaats. In de aanvragen was een tot stand, waar Terwindt op in gaat:  In het werkings- en uitwisselingsprojecten vast- Met dank aan Rob Luca van de Dienst
uitvoeringsgericht en wilden projecten met ring en implementatie. In 2000 besteedde verschuiving in de aard van de projecten laatste jaar hebben we samen met het gesteld. Daarnaast stond implementatie Ruimtelijke Ordening Amsterdam.
een realiseringskans. We hebben ook veel het c-team veel aandacht aan mondelinge te zien, signaleert Terwindt:  Voor enkele gemeentelijk projectmanagementbureau de centraal. Optimalisering werd opgenomen Reacties kunnen gestuurd worden naar
onderzoeken aan het begin van de planvor- en schriftelijke adviezen. Terwindt vertelt projecten probeerden de projectleiders cursus  Greep op de ruimte opgezet voor in het reguliere werk en in alle plannen. De [e-mail]
ming gestimuleerd; werk dat er gewoonlijk over de advisering:  Het team denkt mee zelfs geen aanspraak meer te maken op projectmanagers over het proces en project- werkzaamheden werden overgedragen naar
bij inschiet door de productiedrang. Dan is met een project als daarom gevraagd wordt. het stimuleringsbudget, omdat ze kosten management. de diensten. Om diensten en stadsdelen summary
men toch geneigd om de oude wegen te vol- We doen het alleen op aanvraag. Ik heb met financi�le baten konden verevenen. In de beginperiode van het c-team hebben hierbij een handvat te geven is in 2002 door The Amsterdam coordination team for
gen en niet nieuwe alternatieven te onder- gemerkt dat dat een handige strategie is Zij benutten gewoon de informatie die we we ons vooral geconcentreerd op theorie en het c-team de handreiking Optimalisering optimising the use of space has worked for
zoeken want dat ervaart men al snel als te geweest voor Amsterdam. De stadsdelen hebben. Het peil van de projecten is zeker inhoud, maar gedurende de jaren zijn we Grondgebruik uitgebracht, met aanbevelin- five years to encourage the intensive use of
ingewikkeld. zaten niet te wachten op sturing vanuit de gestegen. naar de uitvoering gegaan. Dat kwam door gen, tips en criteria die bijdragen aan een space for new development projects in the
De resultaten van de studies uit de eerdere centrale stad. We hebben ons servicegericht Ook aanvragen van projecten voor landelijke alle uitkomsten uit onderzoek, door het uit- beter gebruik van de ruimte. city. This early initiative, completed this
jaren werden vastgelegd in publicaties en opgesteld: komt er een vraag dan zo snel subsidieregelingen zijn door het c-team voeringsgeld en door het feit dat we steeds summer, is widely regarded as having made
de resultaten van de in het kader van het mogelijk behandelen. Er is verschillend ondersteund. Voorbeelden van projecten meer met projectleiders te maken kregen en kenniscentrum good progress. Cilian Terwindt, the team s
Stimuleringsbudget verrichte onderzoeken advies voor iedere locatie, het gaat om maat- die zijn geholpen met zowel subsidies in meer adviezen gingen schrijven. We vroegen Ondanks de opheffing van het co�rdina- coordinator, talks about the strategy
in factsheets. De verspreiding hiervan vond werk. Je moet heel goed naar de kwaliteiten het kader van het Stimuleringsprogramma ons af waarom projecten waarin optimalise- tieteam blijft optimalisering van het grond- pursued by the team, the secrets of success
breed plaats onder de doelgroepen. Samen en de kansen op een plek kijken. Intensief Ruimtegebruik (StiR) en het ring de aandacht had, niet sneller gingen. gebruik een belangrijk aandachtspunt in and getting intensive use of space accepted
met spreekbeurten en directe contacten Met publicaties zoals Dubbel Grondgebruik, Innovatiebudget Stedelijke Vernieuwing De projectteams hadden geld gekregen en Amsterdam. Om de opgebouwde kennis uit as a fundamental principle throughout the
werden deze resultaten ingezet om de rela- een inspiratiebron voor realistische plan- (ISV) en het Amsterdamse Stimulerings- kennis, waarom duurden projecten toch nog onderzoeken en praktijkvoorbeelden bereik- municipal council. Z
ties met de Rijksplanologische Dienst (RPD), vorming, voorbeelden van geslaagd dubbel budget, vinden we langs de A10-west: de zo lang? Toen bleek het proces ingewikkeld baar te houden voor de partijen die betrokken
het Nederlands Instituut voor Ruimtelijke (grond) gebruik, de inzet van internet en onderbouwing van de A10 bij het Delfland- te zijn geworden: er zitten namelijk meer zijn bij de voorbereiding en uitvoering van Alle onderzoeksrapporten en factsheets zijn bij het
Kenniscentrum te bestellen via telefoonnummer
Ordening en Volkshuisvesting (NIROV), lokale televisie en een reizende tentoonstel- plein en de overbouwing van de A10 bij het partijen rond de tafel als je een gebouw gaat projecten is bij de dienst Ruimtelijke
020 552 7928 of via de website:
Habiforum en Deltametropool te versterken ling werd optimalisering onder de aandacht Bos en Lommerplein. delen of de openbare ruimte intensiever Ordening het Kenniscentrum Optimalisering
www.dro.amsterdam.nl/optimaalgrondgebruik
en kennisuitwisseling op gang te brengen. van een breder publiek gebracht, waarmee gaat benutten dan gewoonlijk. Je moet Grondgebruik opgericht.
Innovaties op het gebied van instrumenta- het draagvlak werd versterkt. Zorg voor de zorgen dat organisatie en beheer vanaf het In het Kenniscentrum zijn alle onderzoeks-
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 34 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 35
wetenschappelijk verantwoord
meervoudig ruimtegebruik
Understanding density
Arun Jain, AICP, Urban Design Consultants,
Piedmont, Canada
and mixed use (Illustratie: Witmor)
Out of a growing sense of alarm over these workplace away from the urban core of optimising the quality of the built environment
development and related concerns, the International the city has resulted in an increasingly and the social ecology of places while
Federation of Housing and Planning (IFHP) amorphous set of peak movement patterns minimising the ecological footprints of such
The most immediate and visible impact of rising living standards is advancing urban sprawl, which convened the founding meeting of the between work and home. A rise in the development.
Working Party on Multifunctional and durations of work at home and the use of
typically consists of low-density, single-use development across large areas. This expansion of the built
Intensive Land Use (MILU), which was held flex (staggered) work hours to accommodate mission
environment is consuming land and resources at an unprecedented pace. Extensive, long-lasting and in Amsterdam on 23 26 May 2000. During local traffic congestion has changed the very MILU s mission is to become a respected
this and the subsequent meetings  under nature of the environment and functions source of expertise on mixed use and
intrusive infrastructure, diminished urban cohesion and severely compromised natural areas are only
the direction of Huibert Hacco�, lecturer in communities need to support. Such trends high-density development for governments,
a few of the effects of such indiscriminate growth. All this further strains the ability of communities Spatial Planning at the Saxion Hogeschool have considerably blurred the once clear communities, planning professionals,
IJselland (the Netherlands), and Elsbeth distinctions between the suburbs and the developers and growth management experts.
to bring their ecological footprints within the bounds of sustainability and threatens our long-term
van Hylckama Vlieg, Secretary General of city centre.
ability to prosper. the IFHP  the Working Party developed a The aims of the MILU Working Party meetings
theoretical framework and a series of Inevitably, all these forces exert pressure are to:
initiatives for examining how cities can on rural environments and strain the  Increase awareness of the consequences
maintain their economic and social relationship between the built and the (both positive and negative) of
functions without succumbing to gridlock natural environment, throwing the extent of multifunctional and intensive use of space.
and environmental degradation. environmental degradation into sharper  Examine the extent to which such
relief. concentrated use of land can enhance the
addressing dysfunction social as well as the economic and physical
The case for multifunctional and intensive The terms  mixed use and  high density (i.e. structures of urban and rural areas.
land use as a viable development strategy multifunctional and intensive land use) need  Consider appropriate containment
does not rest solely on the alarming rate at to be clarified. Both depend on scale and strategies for cities using multifunctional
which land and resources are being consumed. context and are relative concepts; clearly, and intensive land use mechanisms to
Much deeper forces underlie the dysfunction what can be considered mixed use or high preserve open space, natural areas and
of our urban, suburban and rural environments. density at a regional scale may not necessarily valuable landscapes.
be so when viewed at the local scale. Not
Dysfunction in core urban areas stems wanting to restrict itself at the outset, the objectives
primarily from the growing conflict between MILU Working Party decided to leave the The MILU Working Party aims to provide
land uses, high rates of obsolescence and interpretation of these terms open to allow its participants with a medium of interaction
overburdened infrastructure, themselves a consideration of a range of concerns and and exchange that is more focused but
reflection of our inability to adapt efficiently areas of intervention and study. similar to that of its parent organisation,
to the increasing rate of change in our the International Federation of Housing
respective cultures. The MILU Working Party s purpose and and Planning. At its founding meeting the
mission are stated more simply below. Working Party adopted the following key
Dysfunction in suburbia is the result of a objectives:
series of gradual but fundamental social purpose
and functional changes in the relationship MILU s purpose is to promote and  Sharing experiences across borders
between work, home and family structures. encourage the combination of land uses While each of us pursues pragmatic
For example, the decentralisation of the in time and space, with the objective of solutions within the confines of our own Y
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 36 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 37
 Implications of change (social, political, An agenda for the future and hosts share their experiences and come
Opportunities Contraints structural and ecological)  urban  Raise the level of member and participant away from the meetings with new insights.
Factors competition expertise within the Working Party It is highly desirable that each meeting
Social  Satisfying common community goals  Local social agendas may negatively bias planning
 Community development versus  Develop intervention criteria: provide the host city with useful and
influencing the  Greater sharing of resources and and development preferences
displacement  Need to identify different categories practical suggestions for dealing with the
public services (including open space)  Danger of addressing local, not regional issues
desirability and  Improved interactivity and opportunities  Limited capacity of planning to bring about social  Contamination (brown field remediation of scale and type of projects problems discussed during the case studies.
integration
and reclamation)  Develop a checklist of critical
viability of MILU
 Linkage to existing frameworks considerations that embody MILU In parallel to the city host programme, the
Political  Improved coherence between social,  Poor political and regulatory coordination
strategies political and ecological boundaries  Competing planning territories and interests  Efficiencies in land use  temporal and conditions Working Party actively pursues its agenda for
 Shared goals across political interests  Poor regional perspective and coordination
physical adaptability (adaptive reuse)  Develop a general basis for evaluation the future at each meeting. The group invites
(opportunities
 The dynamics of decay and redevelopment (social, political, structural, ecological all interested participants to join in the
Economic  Creating economic strength from  Higher initial investment capital (risk) required
and constraints) concentrated diversity  Potential competition for limited resources and political; performance standards, learning process.
 Cost efficiencies from higher density  Addressing short-term rather than long-term needs
Infrastructure precedents, comparative analysis)
 Long-term flexibility and adaptability  Greater dependency on adjacent land uses
The factors influencing the  Reducing distances, creating  Build a knowledge base of people, Reacties kunnen gestuurd worden naar
 Optimal use of increasing land value  Timing affects public / private investment
desirability and viability of MILU transportation and efficient mobility resources and studies to increase [e-mail]
Structural  Shared public resources  Poor integrated & comprehensive planning
strategies can be divided into social,  Developing better integration of understanding through:
 More efficient use of infrastructure  Initial planning and design requires considerable effort
political, economic, structural infrastructure through initial national,  Background theory summary
 Increased variety and intensity of  Greater maintenance and management effort required
and ecological opportunities and communications and transportation regional and local planning  Related professions The IFHP Working Party on
constraints.  Use of infrastructure capacity as a means  Precedents Multifunctional and Intensive Land Use
Ecological  Minimising the regional ecological  Limitations to integration of the natural environment
of regulating development  Focused case studies (MILU) was established to tackle the
footprint of development into the built environment
 Maintaining an ecological balance  Potential for higher concentrations of environmental  Impact of knowledge networks on needs  Comparative analysis twin problems of urban sprawl and the
between the urban, suburban and rural degradation
 Relationship between infrastructure and dysfunction of urban, suburban and rural
growth achievements and ongoing activities areas. Its purpose is to promote and
 Land law and zoning Four MILU Working Party meetings have encourage the combination of land uses
been held since the first meeting in May in time and space with the objective of
paradigms, a greater awareness of contextual sensitivities underlying good list remains a sound basis for more The urban-rural interface 2000. The founding meeting was followed up optimising the quality of the built
potential solutions that cut across them community design and implementation comprehensive MILU agendas. The following  Understanding scale in growth by a presentation of a MILU agenda and set environment and the social ecology of
often provides deeper insight and may be understood. is a list of the issues identified, divided into  Urban functions in rural environments of objectives at the IFHP World Congress in places. It provides an international forum
creativity necessary to address such six broad categories.  Impacts on social and ecological Rotterdam in September 2000. This gathering for sharing information on high-density
complex planning issues. As a professional  Providing context-sensitive leadership sustainability prompted the City of Oslo to extend an and mixed use development and acquiring
forum, the MILU Working Party encourages: Each country has several professional General  Control of land prices invitation to host the first of an ongoing deeper insight into its potential. Besides
 Heightened awareness of the potential forums for sharing good planning and  Cultural dimensions of the use and  Reducing the need for space series of June meetings in different cities in pursuing a wide-ranging research agenda,
of high density and mixed-use design methods. As we increasingly face organisation of space  Mechanisms for preserving valuable which the Working Party examines local MILU- the Working Party meetings aim to provide
development, and the same development problems the need  Minimising the consumption of resources resources related urban problems of their choosing. the host city with practical suggestions
 The collection and exchange of for an international forum in which to (working within ecological footprints) for dealing with local problems. Z
information on the viability of such share solutions and ideas assumes added  Identifying potentials in existing Process and participation Three sites were examined in Oslo in June
developments. meaning. The MILU Working Party was environments, new growth and declining  Strategies for managing growth and change 2001. These included an industrial valley
formed with these concerns in mind and areas  Facilitating implementation adjacent to Oslo, a waterfront site and a
 Creating better synergies and communities hopes to become a ready and reliable  Interventions as time- and resource-  Public-private partnerships small neighbourhood. The findings of these
Good communities are those that are safe, source of information and expertise. sensitive processes  Strategic use of market forces studies were compiled and distributed at
pleasant, provide opportunity and allow The diversity of its members ensures  Respecting political, social and cultural  Quality and market forces  fostering the MILU Working Party meeting at the
diversity. Creating or enhancing such sensitivity towards the unique sensitivities long-term responsibility; incentives IFHP World Congress held in Barcelona in
communities is becoming more complex characteristics of individual environments  Managing built environments (pre- and September 2001. At this meeting, the City
because the environments that support while being able to address common issues. Urban post-occupancy) of Vienna extended an invitation to the
them need to offer the potential for  Quality of heavy urban concentrations Working Party to examine two problem sites
supporting entire lifestyles rather than areas of focus (city cores / centres, satellite and Public spaces in June 2002. The summary findings of these
just a few of its components. The MILU During its founding meeting the MILU secondary cores)  Strategies for better public spaces sessions was published and released at
Working Party offers a unique forum Working Party identified a wide range of  Suburban centres and dormitory  Addressing the social, environmental and the MILU Working Party meeting held at the
in which collective considerations of issues worth exploring. Only the most communities economic issues of open space IFHP World Congress in Tianjin, China, in
the social and cultural, regional, significant common concerns were expanded  Market sensitivities (land economics and  The impacts of open space in high-density September 2002.
environmental, economic, political and upon at this meeting, but this preliminary development)  public / private strategies developments The Working Party s aim is that the participants
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 3 / oktober 2002 / 38
column door een stakeholder uit het vakgebied
Zorgvuldig met oude
bedrijventerreinen
Dr. Jacques van Dinteren, Buck Consultants International, Nijmegen Strategisch omgaan met de bestaande bedrijventerreinen betekent
ook dat niet te snel mag worden besloten dat verouderde terreinen
moeten worden getransformeerd naar andere functies, veelal
wonen. Natuurlijk zijn er situaties waar bedrijventerreinen niet
langer kunnen worden gehandhaafd omdat ze de leefbaarheid
De afgelopen vijf jaar is het denken over het anders omgaan met de verminderen door milieubelasting of verkeersbewegingen. Maar
ons beschikbare ruimte sterk gewijzigd. Beperk ik me hier even tot dan blijven nog vele, vaak kleine(re) terreinen over. Onderzoeken in
bedrijventerreinen, dan zijn een aantal interessante studies op dit Amsterdam, Breda en Tilburg laten zien dat deze terreinen vaak een
vlak verricht. Doorgaans mondt dergelijk onderzoek uit in aanspre- eigen karakteristiek hebben. Ze zijn als het ware een apart segment
kende stedebouwkundige illustraties die ook laten zien dat kwaliteit in het totale aanbod aan bedrijventerreinen. Ze dragen bij aan een
en intensiveren van het ruimtegebruik onlosmakelijk zijn verbonden. zekere afwisseling van functies in het stedelijk gebied en bieden
Doordat die visualisaties van nieuw aan te leggen terreinen sterk vaak ruimte aan startende bedrijven. De gemeente Tilburg heeft het
tot de verbeelding spreken, zou je soms haast de bestaande bedrijven- belang van deze terreinen erkend en heeft een specifiek beleid voor
terreinen vergeten. De beperkte aandacht voor die terreinen wordt, kleinschalige bedrijfslocaties geformuleerd. In Amsterdam echter
als het gaat om zorgvuldig ruimtegebruik, in de hand gewerkt door dreigen in het nieuwe (concept) structuurplan tal van bedrijven-
de inmiddels geaccepteerde vuistregel dat op de geheel uitgegeven terreinen opgeofferd te gaan worden aan het wonen. Deze terreinen
terreinen een beperkte ruimtewinst kan worden behaald van vijf tot vervullen echter een specifieke functie voor bedrijven die op stede-
maximaal vijftien procent. lijk en soms regionaal niveau opereren. Bijna de helft van de onder-
nemers ziet een terrein aan de rand van de stad of daarbuiten niet
Ik denk niet dat het te behalen percentage ruimtewinst zo n belang- als een alternatief en velen vrezen personeel te verliezen bij een
rijk thema zou moeten zijn bij de oude terreinen. Het behouden van gedwongen verplaatsing. Tweederde is van mening dat de continu�-
die terreinen is van groter belang en levert een grotere bijdrage aan teit van het bedrijf in gevaar komt bij een gedwongen verplaatsing.
het zorgvuldig ruimtegebruik. Voorwaarde is dat die terreinen vol- Opvallend in zowel Tilburg als Amsterdam is de tevredenheid van de
doen aan de kwaliteitseisen van de ondernemer van vandaag de ondernemers met de huidige locatie en de geringe verhuisgeneigd-
dag. Anders ontstaat een doorschuifproces van bestaande, oudere heid. Bij een verhuizing zou een groot deel van de ondernemers in
(of verouderde) terreinen naar de nieuwe. Als die oude terreinen nog beide steden opnieuw kiezen voor een bestaand terrein binnen het
toekomstwaarde hebben, leidt een dergelijk proces tot ineffici�nt stedelijk gebied.
gebruik van ruimte. Zorgvuldig ruimtegebruik zit  m dus niet alleen
in intensiveren, maar kan naar mijn mening zeker ook betrekking Geconcludeerd kan worden dat, hoe aantrekkelijk het ook mag zijn
hebben op het behouden van ruimte die je al hebt. om te kijken naar innovatieve concepten op nieuwe bedrijventerrei-
nen, dit maar een deel is van het zorgvuldig omgaan met de voor
Strategisch omgaan met bestaande terreinen kan betekenen dat bedrijven beschikbare ruimte. Natuurlijk trekken die mooie stede-
ondernemers zicht wordt geboden op het aanpassen van de huidige bouwkundige plaatjes de aandacht en natuurlijk is een innovatief
locatie aan de wensen van de ondernemers voordat nieuwe terreinen gebruik van de ruimte gemakkelijker te realiseren op nieuwe terreinen,
ontwikkeld worden. Het kan ook betekenen dat je als gemeente met maar evengoed kan zorgvuldig worden omgegaan met de ruimte
een bedrijf eerst de mogelijkheden beziet om op de huidige locatie voor bedrijven als er aandacht is voor het bestaande en zorg wordt
innovatieve oplossingen te bedenken voor de ruimteproblematiek gedragen voor het op peil brengen van de oude terreinen. Daarmee
en pas overgaat tot uitgifte van nieuw terrein als dergelijke oplos- worden claims van gevestigde bedrijven op nieuwe bedrijven-
singen niet voor handen zijn. Dit betekent wel dat de overheid een terreinen waar mogelijk voorkomen.
gesprekspartner moet zijn van de bedrijven als het gaat om het
ruimtegebruik. Reacties kunnen gestuurd worden naar [e-mail]