NovaTerra
kwartaaluitgave over meervoudig ruimtegebruik / jaargang 2 / nummer 2 / juni 2002
2omgaan met grootse plannen
8het bestemmingsplan uitgediept
13veiligheid en dichtheid bij het spoor
18wetten van stedelijkheid
22de dalurenkaart van nederland
24stedebouwkundig plan wijnhaveneiland
29major leisure facilities and urban renewal
35meervoudig ruimtegebruik als culturele opgave
Nova Terra / Kwartaaluitgave over meervoudig ruimtegebruik / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002
NIROV/NovaTerra/jg2/#2.def 31-05-2002 11:04 Pagina 1
Nova Terra, jaargang 2,
Inhoud 2 13
8
nummer 2, juni 2002
Onafhankelijk tijdschrift over
meervoudig ruimtegebruik en
aanverwante zaken. Bedoeld
voor iedereen die door zijn of
haar werk in aanraking komt
of zou moeten komen met
meervoudig ruimtegebruik.
Nova Terra wordt gemaakt in
opdracht van Habiforum,
expertisenetwerk meervoudig
Blaak
ruimtegebruik.
18 24 29 35
Abonnees van het tijdschrift
Stedebouw & Ruimtelijke
Wijnhaven
Ordening en leden van het
netwerk van Habiforum ont-
vangen Nova Terra kosteloos.
Losse nummers: Ź 12,50.
Redactieadres
NIROV
Michiel Smit
Postbus 30833
2500 GV Den Haag
Telefoon: 070 302 84 47
2 omgaan met grootse plannen Frank van der Hoeven 22 de dalurenkaart van nederland Clasien Slebos
Fax: [phone]
De gemeente Rotterdam heeft zich ten onrechte tegen Nederland laat zich al heel goed intensief benutten
E-mail: [e-mail]
Bezoekadres: het masterplan Parkhaven gekeerd. zonder een gevoel van volte en drukte.
Mauritskade 23, Den Haag
Website: www.nova-terra.nl
Verdiepingen 24 hoogte en dichtheid  automatisch geregeld
Secretariaat:
Renate Goedhart
8 het bestemmingsplan uitgediept Henk Werksma stedebouwkundig plan wijnhaveneiland
Soms werken bestemmingsplanvoorschriften onbedoeld Kees Christiaanse en Han van den Born
Redactie
beperkend voor ondergrondse bestemming, maar hier Bij het masterplan Wijnhaveneiland is met doordachte
Evelien Brandes
Yttje Feddes
zijn oplossingen voor. voorschriften een  dynamisch transformatiemodel
Huib Haccou
ontwikkeld.
Frank van der Hoeven
Michiel Smit (eindredactie en Binnenkort bordjes  NS-station, betreden op eigen risico ?
co�rdinatie)
13 veiligheid en dichtheid bij het spoor Arnold Koper 29 major leisure facilities and urban renewal in
Edwin van Uum
Interview met NS Vastgoed  concept-directeur Herman the netherlands Niek Tetteroo
Uitgever
NovaTerra
van Herwaarden.
NIROV (Jaap Modder)
Science
[e-mail]
Zoom Ontwikkelingen in de openbare ruimte
Advertenties
17 de gelaagde stad, floriade, haarlemmermeer 35 meervoudig ruimtegebruik als culturele opgave
Wunnink Media
Foto: Saskia Jansen Ries van der Wouden
Christiaan de Vos
Telefoon: 070 309 99 22 Ruimtegebruik is voor een belangrijk deel cultureel
Fax: [phone]
High rise bepaald. Nadere studie is dus van belang voor plan-
[e-mail]
Horizontale functiemenging in verticale structuren vorming en ontwikkeling.
Vormgeving en opmaak
18 wetten van stedelijkheid Jan Klerks
Studio Bau Winkel, Den Haag
Wat zijn de karakteristieken van stedelijkheid waarop Nieuwe gronden
(Martijn van Overbruggen)
men bij grootschalige hoogbouwplannen zou moeten 40 nederland ontwikkel(ings)land
Drukker
letten? Gert Middelkoop
Drukkerij De Bink, Leiden
Omslag: Bouwen in extreem
hoge dichtheid nabij Den Haag
centraal station. (foto: Rob
Poelonj�, Ministerie VROM,
Den Haag)
V
erlengde W
i
llemsbrug
n
ve
a
rsh
e
k
a
m
p
e
e
ch
S
s
a
a
M
e
w
u
ie
N
Boompjes
NIROV/NovaTerra/jg2/#2.def 31-05-2002 11:04 Pagina 2
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 2 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 3
Urban villas langse Nieuwe Maas in de rand van
het Park. (bron: Merwede Group, Ballast Nedam
Ontwikkelingsmaatschappij)
Soms stuit een bouwheer met zijn plannen op onvoorziene weer-
stand van de lokale bevolking. Daarbij maakt het niet uit of die plan-
nen intensief en meervoudig zijn of niet. Kijk naar de plannen voor
de verdichting van de omgeving van het station Utrecht Centraal.
Die oogstten een storm van kritiek en stonden ongewild aan de wieg
van een nieuwe politieke stroming in de Domstad en in Nederland:
Leefbaar. Leefbaar Utrecht beloofde de bevolking een referendum
over de ontwikkelingen rond het station. Dat leverde haar uiteinde-
lijk de portefeuille ruimtelijke ordening op en de burgers een keuze
tussen een Plan A en een Plan 1.
Door alle commotie is de kans groot dat we wel eens nagedacht
hebben over de ontwikkelingen in de Utrechtse stationsomgeving.
Misschien hebben we zelfs een gevoel bij de vraag of we het eens
zijn met zulke plannen of niet. Een luidruchtige discussie tussen
burgerij en stadsbestuur op zijn tijd heeft zo z n goede kanten.
Het stemt tot nadenken.
Het is minder makkelijk om zicht te krijgen op vergelijkbare discus-
sies die spelen tussen overheden onderling of tussen overheden en
marktpartijen. Wanneer we zelf niet bij dergelijke processen betrok-
ken zijn, moeten we afgaan op de geluiden van anderen. Zou het
bijvoorbeeld echt waar zijn dat het ministerie van Verkeer en
Waterstaat de overkluizing van de A2 te Leidsche Rijn weer eens Het Urban Entertainment Centre wordt deels in de Parkhaven gesitueerd. En de
Parkhaven wordt met een kromme gracht vervolgens weer door het Masterplan
onveilig noemde in weerwil van TNO-onderzoek, enkel en alleen
geleid. (bron: Merwede Group, Ballast Nedam Ontwikkelingsmaatschappij)
omdat het rijk nog een bestuurlijk appeltje te schillen had met de
Omgaan met wethouder van Leefbaar Utrecht inzake Utrecht Centraal? Wie weet, De gemeente Rotterdam heeft in datzelfde jaar 2001 een nieuw
feit is dat dergelijke strubbelingen plaatsvinden en dat ze van grote structuurplan vastgesteld, het Ruimtelijk Plan Rotterdam 2010 (kort-
invloed zijn op de toepassing van meervoudig ruimtegebruik. De lijn weg RPR genoemd). In het RPR geeft de gemeente aan dat ze streeft
tussen beleid en ruimtelijke plannen is nu eenmaal geen rechte. naar intensief ruimtegebruik. Wanneer we zo n nota serieus mogen
En er is geen wetenschappelijk onderzoek dat dat gegeven kan nemen dan zouden we verwachten dat de gemeente positief reageert
objectiveren. Juist daarom is het zinvol om eens nader kijken naar op een plan als Parkhaven. Dat was niet het geval. Terwijl het
plannen
grootse
zo n discussie die zich grotendeels afspeelt buiten het blikveld van Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam zich opvallend neutraal opstelde,
het grote publiek: de verwikkelingen rond het Masterplan Parkhaven verzette de dienst Stedenbouw + Volkshuisvesting (dS+V) zich scherp
Vogelvluchtperspectief over het Masterplan Parkhaven. (bron: Merwede Group, Ballast Nedam Ontwikkelingsmaatschappij)
in Rotterdam. tegen de plannen.
masterplan parkhaven Op basis van een interne expertmeeting trok dS+V de conclusie dat
In Rotterdam heeft een deel van de ambtelijke Eind 2001 presenteerden de Merwede Group en Ballast Nedam het Parkhavenproject onwenselijk was op de voorgestelde locatie
Ontwikkelingsmaatschappij (BNO) hun Masterplan Parkhaven. vanwege de negatieve impact op de Euromast, op de directe omge-
organisatie zich tegen het Masterplan Parkhaven Met het plan willen de twee partijen de Euromast weer nieuw leven ving (Het Park, het Scheepvaartkwartier, en het Lloydkwartier) �n
inblazen als attractie van formaat. Met dat doel voor ogen stelt men vanwege de ongewenste concurrentie met een aantal andere
gekeerd. De argumenten die daarvoor worden voor om naast de bestaande Euromast een toren te bouwen met de stedelijke projecten (Rotterdam Waterfront, de Wilhelminapier en
verbazingwekkende hoogte van 392 meter. De Euromast zelf wordt Rotterdam Centraal).
aangevoerd, blijken vanuit het oogpunt van meer- teruggebracht in oude staat. De Space Tower die in 1970 bovenop
de oorspronkelijke Euromast is geplaatst, wordt verwijderd. Aan de Vanuit het oogpunt van intensief en meervoudig ruimtegebruik is
voudig en intensief ruimtegebruik niet bijster voet van Amazing Tower en de Euromast is een omvangrijk urban het interessant om te zien of die genoemde bezwaren nu echt zo
entertainment centre voorzien. Een serie luxe urban villas langs de hard zijn. Zijn ze echt niet te rijmen met het gemeentelijke beleid?
steekhoudend. Frank van der Hoeven, TU Delft, Faculteit Bouwkunde, dS+V, Rotterdam Nieuwe Maas (en daarmee ćn de rand van het Park) maakt het En handelt de gemeente eigenlijk zelf wel in de lijn met haar eigen
plaatje rond. beleid? Y
NIROV/NovaTerra/jg2/#2.def 31-05-2002 11:04 Pagina 4
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 4 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 5
Het hoogbouwbeleid laat de culturele
en historische betekenis van het Park in
hoogbouwbeleid
Wat kan dan het volgende bezwaar zijn? De toren in het Masterplan
de skyline van Rotterdam links liggen,
Parkhaven, de Amazing Tower, zou wel eens slecht kunnen passen
ten onrechte
in het hoogbouwbeleid. Laten we ook daar eens naar kijken. Het
Rotterdamse beleid voor hoge gebouwen valt grofweg uiteen in twee
delen: er is een stedebouwkundig verhaal over waar hoge gebouwen
Hoogbouw rond het park met links de Euromast inclusief thuishoren in de stad, en er is een kwalitatief verhaal waarmee indi-
Space Tower, op de achtergrond in het midden de Medische
viduele bouwinitiatieven beoordeeld worden. We beginnen met het
Faculteit en rechts het kantoor van Van Ommeren, tegen-
stedebouwkundige verhaal.
woordig Vopak. (bron: Frank van der Hoeven)
Volgens het hoogbouwbeleid moet superhoogbouw (hoger dan 150 m)
in het centrum staan langs het Weena (Rotterdam Centraal) en de
Coolsingel. Overige hoogbouw (lager dan 150 m) zou met name thuis-
horen langs de Schiedamsedijk, in Waterstad, op de Kop van Zuid
Parkhaven gezien vanuit de richting van de (Wilhelminapier) en in Parkstad.
Medische Faculteit Dijkzicht. Het park loopt
Het hoogbouwbeleid negeert met deze locatiekeuze iets opmerkelijks.
langzaam op en plooit zich over de stads-
De omgeving van het Park is al vanaf het begin van de jaren dertig d�
autoweg die de Maastunnel induikt.
impact op de euromast (bron: Merwede Group, Ballast Nedam hoogbouwlocatie in Rotterdam. Die traditie begon met de bouw van
Ontwikkelingsmaatschappij)
We beginnen bij het eerste bezwaar: de impact op de Euromast. Die bezorgdheid over de rust moet betrekking hebben op andere het kantoorgebouw van het GEB aan de Rochussenstraat (1931, 64 m) en
De Euromast is meer dan dertig jaar lang h�t symbool geweest van zaken dan op decibellen: op het beeld, op de activiteiten, op een werd voortgezet met het kantoor van Van Ommeren (1960, 62 m) aan
de stad Rotterdam. Dat heeft te maken met haar hoogte, haar mar- gevoel van drukte. Maar ook op de wens dat beeld, die activiteiten de oostzijde van het Park, met de bouw van de Euromast (1960, 106 m)
kante vorm en met het feit dat er voor mensen van buiten lange tijd en die drukte elders te realiseren. Er wordt immers een nadrukkelijke aan de westzijde van het Park, met de Medische Faculteit (1969, 114 m)
niet veel meer te beleven was dan de Lijnbaan, het Stadhuis(plein), link gelegd met de plannen voor Rotterdam Waterfront. aan de noordzijde van het Park, en met het optoppen van de Euromast
de Spido, de diergaarde Blijdorp en de Euromast. Wanneer je die met de Space Tower (1970, 185 m).
attracties bezocht had, was het dagje Rotterdam rond en kon je weer De dS+V ontwikkelt op dit moment een visie op de relatie tussen
naar huis. Het eerste en het laatste wat je van de stad zag was de de stad en de rivier. Daarbij focust men vooral op het Waterfront in Pas aan het begin van de jaren negentig verscheen aan het Weena het
Euromast. Die stak met kop en schouders uit boven alle overige het centrum van de stad. In die visie is een duidelijke voorkeur te eerste gebouw dat boven de Medische Faculteit uitstak: De Delftse Poort
gebouwen in Rotterdam. bespeuren om recreatieve en toeristische activiteiten te concentreren (1991, 151 m). Tot die tijd stonden de hoogste gebouwen in Rotterdam
langs de oevers van de Nieuwe Maas tussen de Erasmusbrug en de toch echt in de omgeving van het Park. Het was ook in dit deel van de
De symboolfunctie van de Euromast is in het begin van de jaren Willemsbrug. Vanuit het centrum van de stad geredeneerd is dat stad waar steeds opnieuw de schaalsprong qua hoogbouw ge�ntrodu-
negentig overgegaan op de Eramusbrug. Beelden van die nieuwe wellicht een logische gedachte. Maar wanneer we oog hebben voor ceerd werd. En dat lijkt nu weer opnieuw te gebeuren. Het hoogbouw-
Rotterdamse icoon hebben in korte tijd hun weg gevonden in vak- de relatie tussen de stad en de rivier en het gebruik van dat grens- beleid laat de culturele en historische betekenis van het Park in de
tijdschriften, reclames en speelfilms, zowel in Nederland als ver bereik door mensen dan kunnen we ook tot andere concepten komen. skyline van Rotterdam links liggen, ten onrechte.
daarbuiten. De Euromast heeft nog altijd een bijzondere, bijna
emotionele waarde voor een beperkte groep Rotterdammers. Maar gebrekkige relatie met de rivier toekomstwaarde en gebruikswaarde
buiten de Maasstad of buiten Nederland krijgt het bouwwerk nog Rotterdam is grotendeels gebouwd in de polder. Polders hebben In het kwalitatieve verhaal van het hoogbouwbeleid vraagt men
maar weinig aandacht. De teloorgang van de culturele betekenis van oudsher een gebrekkige relatie de rivier. Dat komt omdat er dij- om innovaties die zich richten op de toekomstwaarde en de gebruiks-
van de Euromast wordt niet veroorzaakt door de Parkhavenplannen. ken liggen tussen beide. Zulke waterkeringen worden in Rotterdam waarde van de hoogbouw. Daarbij gaat het om flexibiliteit (zijn de
De bouw van een hogere toren naast de bestaande is hooguit een veelvuldig gebruikt als trac� van stadsautowegen. Dat verdubbelt gebouwen in de toekomst ook nog bruikbaar), multifunctionaliteit
bevestiging van dat gegeven. De Merwede Group, eigenaar van de de barriŁrewerking en maakt dat de rivier op veel plaatsen slecht of (gebouwen die een menging van functies mogelijk maken), duurzaam-
Euromast, ziet zich geconfronteerd met sterk teruggelopen bezoekers- nauwelijks te bereiken is. Bovendien is die omgeving erg lawaaierig. heid (in plaats van alleen maar een indrukwekkende hoogte, kan een
aantallen en heeft daarom haar zinnen gezet op een versterking De Maasboulevard en de Boompjes zijn geen plezierige plekken gebouw ook een indrukwekkend laag energieverbruik hebben of inno-
van het concept. De vrees voor de impact op de Euromast is in dat om te vertoeven en het is moeilijk om daar iets behoorlijks van te vatief zijn op het gebied van klimaatbeheersing), constructie (is de con-
verband dan ook een merkwaardig argument. Wanneer de eigenaar maken. Mensen voelen zich daarentegen wel thuis in de omgeving structie van een gebouw zodanig dat aanpassingen voor andersoortig
van die attractie zo n argument zelf naar voren had gebracht tegen van de kleine havens langs de rivier. Levendigheid vinden we vooral gebruik eenvoudig zijn te realiseren), place (het realiseren van publieks-
plannen van de gemeente dan zou het misschien geloofwaardig rond de Oude Haven, de Leuvehaven, de Veerhaven maar ook in functies met name op de begane grond) en de culturele waarde (de uit-
zijn, maar niet omgekeerd. de bijbehorende traverse. De Parkhavenzijde van het Park is daar- Delfshaven. In een havenstad zijn menselijke activiteiten van ouds- straling in termen van hoogte en vormgeving).
mee sinds de jaren veertig afgesneden van de rest van het park. In de her geconcentreerd rond havens en in mindere mate langs de rivier-
verstoring van de rust Parkhavenplannen wordt de weg overkluisd en het Park wordt over oevers. Parkhaven past in die reeks van kleine havens. Het kan dan De nieuwe Euromast voldoet aan al deze criteria. The Amazing Tower
De verstoring van de rust in de directe omgeving van de Parkhaven de infrastructuur heengetrokken. Op die manier wordt de geluidsover- ook een logische stap zijn in de ontwikkeling van activiteiten langs combineert verschillende functies: appartementen, kantoren, vergader-
is een volgend punt van kritiek. Maar die rust is reeds lang geleden last teruggebracht en de barriŁrewerking van de Maastunnel(traverse) de Maasoever. Het is niet ingewikkeld om de Waterfront-idee�n ruimten en vrijetijdsfuncties waaronder fitness, restaurants, caf�s en
wreed verstoord door de bouw van de Maastunnel en de aanleg van ondervangen. Hier kan de pijn dus niet zitten. zon draai te geven dat de Parkhavenplannen daar goed in passen. een dakterras. Met oog op duurzaamheid kent de toren een dubbele Y
NIROV/NovaTerra/jg2/#2.def 31-05-2002 11:04 Pagina 6
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 6 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 7
gevel waarmee het gebouwklimaat zodanig beheerst wordt dat Met betrekking tot het urban entertainment centre kan er een zekere Leefbaar Rotterdam zijn gegaan in de stad. Men maakt plannen voor hoogbouw aan het
tachtig procent van de tijd de ramen geopend kunnen worden. spanning ontstaan met de Rotterdam Centraal-plannen. Maar wan- Weena. En de Beurstoren komt eerst. Met zet in op een overkapping
heeft in scherpe
Constructief gezien is het gebouw een reusachtige buis. Het heeft neer we op dit moment beweren dat de plannen voor Rotterdam van de Lijnbaan. De markt ontwikkelt een Beurstraverse. De geschie-
een frame in de gevel. De interne constructie kan daardoor zo licht Centraal onder druk staan vanwege het Masterplan Parkhaven dan denis leert dat plannen niet letterlijk uitgevoerd hoeven worden.
bewoordingen haar
mogelijk uitgevoerd worden. En dat biedt meer vrijheid dan is dat te ver gezocht. Dat project staat onder druk vanwege zijn hoge Ze kunnen ook tot taak hebben om initiatieven los te weken.
gewoonlijk om de verdiepingen in te delen. Aan de voet van de toren kosten en vanwege de verkiezingszege van Leefbaar Rotterdam. ongenoegen over de En wanneer zulke initiatieven levensvatbaar zijn, moeten ze niet
is een entertainment centre ontworpen door Jerde Partnership. Leefbaar Rotterdam heeft in scherpe bewoordingen haar ongenoegen afgeschoten worden. De taak is om ze vakkundig te begeleiden in
plannen voor
Dit Amerikaanse bureau heeft een grote reputatie op het gebied van over de plannen laten blijken. En dat de partij kan scoren op de leef- hun gang door de complexe en bureaucratische structuur van de
place making. Ook qua hoogte en vormgeving is er weinig aan te baarheidsagenda zou weleens te maken kunnen hebben met hoe de gemeentelijke diensten.
Rotterdam Centraal
merken op de toren. De Amazing Tower is hoger dan ieder ander gemeentelijke diensten zelf gefunctioneerd hebben in het verleden.
gebouw in Europa en sierlijker dan menige rechthoekige kantoor- laten blijken Stelt een gemeentelijke dienst zich dan toch rigide op, dan blijft
kolos in het centrum van Rotterdam. europoint marktpartijen niets ander over dan het omzeilen van het obstakel
Ook al komen we in het hoogbouwbeleid argumenten tegen die Laten we eens kijken naar Europoint, het onderkomen van onder door zich direct tot het college te wenden. De kans dat de initiatief-
spreken t�gen een superhoogbouw op de voorgenomen locatie andere de dienst Stedenbouw + Volkshuisvesting en het Ontwikke- nemers van Parkhaven daar een gewillig oor vinden, is niet denk-
kunnen we vanuit de historie en de structuur van de skyline van lingsbedrijf Rotterdam. De monotone torens op Marconiplein drijven beeldig. Leefbaar Rotterdam heeft in haar campagne aangegeven
Rotterdam andere argumenten naar voren brengen. Hoogbouw is de spot met alle aspecten die in het Rotterdamse hoogbouwbeleid dat ze de  s-Gravendijkwal (onderdeel van de Maastunneltraverse)
reeds decennia een gegeven in dit deel van de stad. De hoogbouw geformuleerd zijn. Er is in Rotterdam geen hoogbouwcluster te wil verdiepen om de centrumrandwijken weer aantrekkelijk te
zelf lijkt verder te voldoen aan de gestelde kwaliteitseisen in het vinden zo ver buiten de vastgestelde hoogbouwzones. Er zijn weinig maken voor middelhoge en hoge inkomens. In dat licht kan een plan
betreffende beleid. kantoorgebouwen in Rotterdam die zo slecht aan de gestelde kwali- dat voorziet in een overkluizing van datzelfde trac� en de bouw van
de hoogste woontoren van Europa, opvallend goed scoren. Zeker
wanneer de uitvoering van de plannen de stad Rotterdam of het rijk
geen geld gaat kosten. Rotterdam Centraal en Parkhaven zijn daar-
Zicht op het Park en het Masterplan Parkhaven. mee onafhankelijk van elkaar te positioneren. Het enige dat beide
(bron: Merwede Group, Ballast Nedam
plannen met elkaar verbindt, is dat hun voortgang indicatief is voor
Ontwikkelingsmaatschappij)
de nieuwe driehoeksverhouding tussen ambtenarij, markt en stads-
bestuur. Hoe die verhouding zich in de komende maanden ontwik-
kelt, valt niet te zeggen. Dat die nieuwe verhouding verstrekkende
gevolgen kan hebben voor de ruimtelijke ordening van Rotterdam en
de rol van meervoudig ruimtegebruik daarbinnen is de enige zeker-
heid waarmee we het op dit moment moeten doen.
Reacties kunnen gestuurd worden naar [e-mail]
De Amazing Tower van 392 meter
hoog, sierlijker dan menige andere
Rotterdam city council has recently decided not to accept a proposed
hoogbouw in Rotterdam. (bron: Frank
van der Hoeven) master plan for Parkhaven, which provides for the construction of
a 392 metre high tower. The council s arguments for turning down
the proposal are disputed. Contrary to the council s claims, the
development does not contravene Rotterdam s high rise policy,
but forms a continuation of the historical development of high-rise
buildings in the city. Moreover, rather than having a negative
concurrentie met andere projecten teitseisen voldoen. En er is geen knooppunt in Rotterdam dat zo len in Den Haag om vele miljarden lijkt uitgewerkt als strategie. impact on the Euromast and the surrounding urban environment,
Dan blijft de concurrentie met andere projecten over. Parkhaven nadrukkelijk geconfronteerd wordt met drugscriminaliteit en hero�ne- Natuurlijk kan een dS+V dan ge�rgerd reageren op een plan dat ver- the tower is consistent with the city s waterfront policy, is a
zou ongewenste concurrentie zijn voor de Wilhelminapier, Rotterdam prostitutie. Wanneer de situatie rond haar eigen burelen representa- gelijkbare ambitie heeft als Rotterdam Centraal. En het moet ook sustainable building, will provide flexible accommodation for a
Centraal of Rotterdam Waterfront. Over Rotterdam Waterfront tief is voor het belang dat de dienst in de afgelopen decennia hechtte bijzonder zuur zijn wanneer de ontwikkelaars beweren dat het plan variety of uses, and will not compete with other, mainly office
hebben we het reeds gehad. Of Parkhaven daadwerkelijk concurren- aan kwaliteits-, veiligheids- en leefbaarheidsvraagstukken in de de stad niets hoeft te kosten terwijl men zelf gedwongen is om het developments in Rotterdam. Z
tie betekent voor de twee andere projecten is maar de vraag. stad, dan is er iets goed mis in Rotterdam. Masterplan Rotterdam Centraal financieel uit te kleden. Maar dat
De Parkhavenplannen omvatten slechts een klein segment kantoren: wil nog niet zeggen dat Parkhaven een slecht plan is.
55.000 m2 bruto vloeroppervlak (bvo). Negentig procent van de Het veronachtzamen van de leefbaarheidsagenda vormt een grotere
hoogbouw wordt gevuld met iets waar de stad een schreeuwende bedreiging voor het Masterplan Rotterdam Centraal dan een plan ontspannen manier van omgaan
behoefte aan heeft: woningen. Er moet ruimte gevonden worden als Parkhaven. Het wegwimpelen van de bezorgdheden van burgers Een stad als Rotterdam zou een ontspannen manier moeten
voor 30.000 woningen binnen het stedelijk gebied. De vierhonderd in de stad, het focussen op langetermijndoelen die maar in beperkte vinden in de omgang met haar eigen idee�n en die van anderen.
woningen in de Amazing Tower zijn wat dat betreft niet overmatig. mate herkend worden door de eigen burgers, het voortdurend bede- Ze zou bijvoorbeeld kunnen onderkennen dat de zaken altijd al zo
NIROV/NovaTerra/jg2/#2.def 31-05-2002 11:04 Pagina 8
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 8 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 9
e
e
e e e
verdiepingen
nadere beschouwing over thema s rond bestemmingsplan werd de mogelijkheid genomen kadastrale herindeling: de kavel kleinschalige ondergrondse
meervoudig ruimtegebruik
geboden om een vrijstelling van B&W te ver- waar het kaaspakhuis was gesitueerd zou in toepassingen
krijgen voor het oprichten van een garage twee�n worden gesplitst waardoor het Relatief kleinschalige ondergrondse toe-
met een bepaald maximum vloeroppervlakte maximaal bebouwingspercentage van passingen betreffen onder andere kelders
Er wordt in ruimtelijk ordeningsland een klucht te meten  buitenwerks en boven het peil van zeventig procent overschreden zou worden. onder woningen, kantoorgebouwen, horeca-
de begane grond . De particulier ging er van- De gemeente Alphen aan de Rijn heeft dat gelegenheden, winkelvoorzieningen en par-
verteld: het op de bovengrond afgestemde
uit dat bij de berekening van het maximum probleem onderkend en heeft aangegeven keergarages. De plannen van de particulier
bestemmingsplan zou allerlei barriŁres kennen toegestane vloeroppervlakte het onder- bij de verkaveling de kavel waarop het om een ondergrondse parkeergarage te
grondse deel van zijn uitbreiding niet mocht kaaspakhuis is gesitueerd als ��n geheel te realiseren en de deels ondergronds gesitu-
voor het bestemmen en regelen van ondergrondse
worden meegenomen. De Afdeling recht- blijven beschouwen. Door dit creatieve eerde kaaspakhuis zijn hier voorbeelden
functies. Projecten met ondergrondse componen- spraak onderschreef deze stelling niet: ook optreden van de gemeente vormde het van. Een ander voorbeeld betreft de onder-
het ondergrondse oppervlakte diende te bestemmingsplan uiteindelijk geen barriŁre grondse situering van twee parkeergarages
ten zouden door allerlei misverstanden rondom
worden meegerekend in de bepaling van het voor de inpassing van het deels ondergronds in het StIR-voorbeeldproject  Bedrijvenstad
het bestemmingsplan leiden tot vertragingen en totale oppervlakte. Het plan van de particu- gelegen kaaspakhuis. Fortuna . Alhoewel de bestemmingsplan-
lier werd hiermee doorkruist. opstellers in 1994 wellicht niet hadden
zelfs annulering van projecten. Reden voor het
Voor het StIR vormden de publicaties en de gedacht aan ondergrondse functies bleken
(voormalig) Stimuleringsprogramma Intensief De geluiden uit diverse publicaties werden problemen met het bestemmingsplan van de ondergrondse parkeeraccommodaties
binnen het StIR (Stimuleringsprogramma het  Kaaspakhuis Nagtegaal aanleiding om zonder problemen binnen het bestemmings-
Ruimtegebruik om een onderzoek uit te voeren
plan te passen. Dat de ondergrondse
naar de (on)mogelijkheden van het ondergronds parkeergarages binnen de gestelde kaders
Niet-visuele eisen hebben veelal de inten- vielen is te danken aan de globale aard van
bestemmen.
het bestemmingsplan dat gericht was op de
tie bovengrondse ontwikkelingen vanuit
ontwikkeling van een bedrijventerrein en
waarbij de nadruk lag op randvoorwaarden-
kwaliteitsoogpunt te beperken. Hierdoor
scheppende (gebruiks)voorschriften.
Een ander illustrerend voorbeeld werd
kunnen ondergrondse mogelijkheden
gehoord op het congres van het Centrum
onnodig en onbedoeld worden beperkt
Ondergronds Bouwen 2001. Het betreft het
met de  Schreudersprijs 2001 bekroonde
ondergrondse uitbreiding van een kantoor-
Het bestemmingsplan villa aan de Utrechtse Maliebaan. Vanwege
het beschermde stadsgezicht stond het
bestemmingsplan geen uitbreiding van het
Intensief Ruimtegebruik) ondersteund door een onderzoek uit te voeren naar de gebouw toe. Maar het innovatieve ontwerp
uitgediept Henk Werksma, TNO Inro, Delft problemen met een bestemmingsplan uit (on)mogelijkheden van het ondergronds waarbij de noodzakelijke uitbreiding van de
het StIR-voorbeeldproject  Kaaspakhuis bestemmen. Vooraf was al duidelijk dat in villa ondergronds is gesitueerd en met
Nagtegaal . Om logistieke redenen was een vigerende bestemmingsplannen veelal geen behoud van de prachtige tuin  toonde zich
loods van dertig meter hoogte nodig terwijl rekening is gehouden met de mogelijkheden krachtiger dan de regels . Door de uiteinde-
In diverse publicaties is aangegeven dat de van bestemmingsplannen wanneer de het vigerende bestemmingsplan een maxi- van ondergronds ruimtegebruik. Maar in lijke flexibele houding van de gemeente kon
vigerende bestemmingsplannen in de prak- ondergrond wordt ge�xploiteerd:  voor male bouwhoogte toestond van vijftien hoeverre vormt het bestemmingsplan een de uitbreiding, ondanks het vigerende
tijk van het ondergronds ruimtegebruik als ondergrondse projecten moeten de bestem- meter. Daarom heeft de initiatiefnemer, barriŁre om te komen tot ondergronds bestemmingsplan, gerealiseerd worden.
ontoereikend worden ervaren. Deze zijn mingsplannen vrijwel altijd herzien worden transportbedrijf Nagtegaal, er voor gekozen ruimtegebruik? En hoe is het ondergronds
toegesneden op een bepaald (tweedimen- omdat ondergrondse constructies vrijwel de vloer van het Kaaspakhuis vijftien meter ruimtegebruik in bestemmingsplannen Uit het voorgaande blijkt het van toeval af
sionaal) vlak waarvoor bestemmingen altijd een geheel andere fysieke vorm onder het maaiveld aan te leggen. Met deze vastgelegd? Reden om een aantal (StIR voor- te hangen of het bestemmingsplan een bar-
aangegeven zijn en voorschriften worden hebben dan waar de bestemmingen en voor- maatregel dreigden er weer andere proble- beeld)projecten nader te bestuderen. Hierbij riŁre vormt voor kleinschalige ondergrondse
gegeven waaraan de bestemmingen moeten schriften van uitgaan . Ter illustratie wordt men te ontstaan met het bestemmingsplan is onderscheid gemaakt naar relatief klein- toepassingen. Omdat de op de bovengrond
voldoen. De praktijk leert dat de op de in diverse publicaties gerefereerd aan een doordat het maximaal bebouwingspercen- schalige ondergrondse toepassingen, onder- afgestemde bestemmingen en regelingen
bovengrond afgestemde bestemmingen en case uit 1991 (!). Deze case betreft een plan tage van zeventig procent overschreden zou grondse infrastructurele toepassingen en ook van kracht zijn op de ondergrond zal een
voorschriften ook van kracht worden ver- van een particulier die een ondergrondse worden omdat ook het ondergrondse deel relatief grootschalige ondergrondse toepas- gedetailleerd (beheergericht) bestemmings-
klaard op de ondergrond. Hierin zou de parkeergarage wil realiseren onder zijn per- beschouwd werd als bebouwing. Deze drei- singen. plan eerder hinderend zijn dan een globaal
oorzaak liggen van de ontoereikendheid ceel. In de voorschriften van het vigerende ging werd bewaarheid door een reeds voor- (ontwikkelingsgericht) bestemmingsplan. Y
NIROV/NovaTerra/jg2/#2.def 31-05-2002 11:04 Pagina 10
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 10 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 11
daarnaast gaan de planregelingen onder Op diverse manieren is deze ondergrondse jecten met een omvangrijk ondergronds gaat? Deze geluiden lijken te ontstaan door
In de  benedenwereld ontstaat een
meer in op het voorkomen van conflicten ruimte met de bovengrondse ruimte verbon- programma en vele relaties met het boven- kleinschalige ondergrondse toepassingen
gigantische ruimte zodat het
tussen ondergrondse functies onderling den (doorlopende bebouwing, lichtsculptu- gronds ruimtegebruik bestaande bestem- waarbij het veelal van toeval afhankelijk is
(de autoweg, archeologisch beschermings- ren, trappen, hellingbanen, liften, vides). De mingsplanmethoden voldoen. Essentieel of de nieuwe ondergrondse bestemming
doorgaande verkeer ongemerkt het
gebied en leidingen) en ondergrondse en gemeente Almere stond voor de uitdagende binnen deze bestaande bestemmingsplan- binnen het vigerende bestemmingsplan
bovengrondse functies (inpassing van in- en taak om voor dit geheel nieuwe ruimtelijke methoden zijn de mogelijkheden tot het past. Met name bij dergelijke projecten kan
centrum kan passeren
uitgangen, ventilatieschachten, bouwvrije concept van twee nauw met elkaar verbon- bestemmen naar niveaus en het opnemen het (beheergerichte) bestemmingsplan
zones boven de tunnel). den werelden een bestemmingsplan op te van hoogtelijnen. onnodig beperkend zijn voor ondergrondse
stellen. toepassingen doordat eisen worden gesteld
Het bestemmen en regelen van de metrolijn tot slot aan niet-visuele aspecten als maximum
Noord/Zuidlijn in Amsterdam kent grote De gemeente is erin geslaagd het complexe De belangrijkste constatering van het StIR- bebouwingspercentages, oppervlaktematen
overeenkomsten met het bestemmingsplan project te vertalen in een zeer heldere onderzoek is dat het bestemmingsplan in en rooilijngrenzen. Dergelijke incidentele
Sijtwende. Op ��n punt wijkt dit planwezen- bestemmingsplanregeling door consequent de praktijk veelal geen barriŁre vormt om gevallen worden vaak gebruikt ter illustratie
lijk af qua systematiek: het ondergrondse naar twee niveaus te bestemmen. Voor te komen tot ondergronds ruimtegebruik. van de beperkingen van het ondergronds
trac� is op de plankaart niet aangegeven zowel het  Niveau Boven Gebogen Maaiveld Hoofduitgangspunt is dat voor het onder- bestemmen. Uit de praktijk blijkt dat de
door middel van dubbelbestemmingen maar
zijn op de plankaart voorzien van een niveau-
bestemming (bijvoorbeeld  ondergronds Bestemmingsplan centrum-zuid Almere stad, september 1997; voorschriften, blz. 9, 10
railtrac� waarboven openbare ruimte).
Artikel 12 Centrumgebied (CG)
Bij globale ontwikkelingsgerichte bestem- ondergrondse infrastructurele Het bestemmen naar niveaus leidt niet
mingsplannen blijkt dat ondergronds toepassingen alleen tot een zeer heldere en consequentie
ter plaatse van de subbestemming CGcr tevens zijn bestemd voor culturele en
Doeleindenomschrijving
ruimtegebruik, waarschijnlijk tegen de ver- Het vraagstuk rondom ondergrondse bestemmingsplanregeling, maar biedt
1 De gronden met de bestemming Centrumgebied (CG) zijn bestemd voor detail- recreatieve doeleinden in de vorm van theaters, bioscopen, musea en muziekcentra.
handel en dienstverlening, wonen, horeca, zoals bedoeld de categorie I en II van de
wachtingen in van de bestemmingsplannen- infrastructurele toepassingen is van een tevens de mogelijkheid om onderscheidt
Staat van Horeca-activiteiten, maatschappelijke voorzieningen, laad- en losvoor- Bouwvoorschriften niveau Boven GMV
opstellers, veelal wel binnen de gestelde heel andere aard. In tegenstelling tot de aan te brengen tussen het ontwikkelings-
zieningen, pleinen, verkeers-, parkeer- en nutsvoorzieningen nader te onderschei- 4 Op deze gronden mogen gebouwen en andere bouwwerken, met uitzondering van
kaders passen. Bij gedetailleerde op beheer- relatief kleinschalige kelderconstructies gerichte karakter van het bestemmingsplan overkappingen worden gebouwd met inachtneming van de aanduidingen op de
den in twee niveaus met de daarbijbehorende doeleinden:
kaart en de volgende bepalingen: a t/m i. [...]
I Niveau Boven Gebogen Maaiveld (Boven GMV): gelegen ter hoogte van de op de
gerichte bestemmingplannen is dit niet gaat het om miljoenen kostende projecten voor het toekomstige ondergrondse trac�
plankaart aangegeven hoogtelijnen boven peil.
het geval. Ondergronds ruimtegebruik valt waarbij infrastructuur over tientallen van de Noord/Zuidlijn en het beheergerichte
Doeleindenomschrijving niveau Onder GMV
II Niveau Onder Gebogen Maaiveld (Onder GMV): gelegen tussen ten hoogte 2.00 m
5 De gronden met de bestemming CG op het niveau Onder GMV zijn bestemd voor
veelal buiten de kaders van het vigerende meters tot kilometers ondergronds is karakter van het plan voor de bestaande onder peil en de op de plankaart aangegeven hoogtelijnen boven peil.
detailhandel en dienstverlening, bergingen ten behoeve van wonen, laad- en los-
bestemmingsplan doordat niet voldaan gepland. Dergelijke projecten vallen veelal (binnen)stedelijke gronden. De gemeente
voorzieningen en verkeers-, parkeer- en nutsvoorzieningen, met dien verstande dat
2 De verhouding tussen de aan deze gronden toegekende functies dient zodanig te
wordt aan niet-visuele eisen als maximaal niet binnen de vigerende bestemmingsplan- Amsterdam heeft met het bestemmingsplan
zij ter plaatse van de subbestemming CGv uitsluitend zijn bestemd voor verkeers-
zijn dat niet meer dan 50.000 m2 aan bedrijfsvloeroppervlak kan en ten minste 300
voorzieningen.
bebouwingseisen, oppervlaktematen en nen. Een voorbeeld hiervan is het met de Noord/Zuidlijn aangetoond dat de bestaande woningen en 1.000 parkeerplaatsen kunnen worden gerealiseerd.
rooilijngrenzen. Deze niet-visuele eisen  Schreudersprijs 1999 bekroonde StIR-voor- bestemmingsplanmethodieken voldoende
Bouwvoorschriften niveau Onder GMV
Doeleindenomschrijving niveau Boven GMV
hebben veelal de intentie bovengrondse beeldproject Sijtwende (Voorburg). Voor dit mogelijkheden bieden om een kilometers-
6 Op deze gronden mogen gebouwen en andere bouwwerken worden gebouwd
3 De gronden met de bestemming CG op het niveau Boven GMV zijn bestemd voor
met inachtneming van de aanduidingen op de kaart en de volgende bepalingen:
detailhandel en dienstverlening, wonen, horeca, maatschappelijke voorzieningen,
ontwikkelingen vanuit kwaliteitsoogpunt te project, waarin de spil van het plan wordt lange ondergrondse metrolijn onder stedelijk
a t/m d. [...]
pleinen en voetgangersroutes en nutsvoorzieningen, met dien verstande dat zij
beperken. Hierdoor kunnen ondergrondse gevormd door de ondergrondse aanleg van gebied afdoende te bestemmen en te regelen.
mogelijkheden onnodig en onbedoeld wor- een autoweg, is een nieuw bestemmings-
den beperkt. In de praktijk zijn de mogelijk- plan opgesteld dat voorziet in een juridisch- grootschalige ondergrondse toepassingen
heden voor het ondergronds realiseren van planologisch kader voor onder meer de In Almere zijn grensverleggende plannen
functies dan afhankelijk van de mate van aanleg van de ondergrondse weg. Het betreft ontwikkeld voor het realiseren van een als het  Niveau Onder Gebogen Maaiveld gronds bestemmen en regelen geen nieuwe grensverleggende ontwerpen met onder-
flexibiliteit en creativiteit van gemeente- een zogenaamd veterplan: het plan heeft ambitieus centrumproject. Op een innova- zijn doeleindenomschrijving en bouwvoor- methoden hoeven worden toegepast. Met grondse componenten krachtiger zijn dan
lijke ambtenaren. Wanneer strikt de bestem- alleen betrekking op de infrastructuurzone; tieve wijze wordt hierbij gebruik gemaakt schriften geformuleerd (zie kadertekst). name de bestaande mogelijkheid om naar de regels. Door een flexibele opstelling en
mingsplanregels worden gevolgd, zoals in bestaande bestemmingsplannen die door- van ondergrondse ruimte: over een lengte Belangrijk onderdeel in het bestemmings- niveaus te bestemmen en regelen, biedt uit- creatief optreden van gemeenten kunnen
de case van de particulier, zullen vele veel- kruist worden door het nieuwe bestem- van circa 300 meter wordt het maaiveld plan zijn de opgenomen hoogtelijnen. Deze stekende mogelijkheden om te komen tot kleinschalige ondergrondse toepassingen
belovende ondergrondse mogelijkheden mingsplan vervangen voorzover deze langzaam glooiend omhoog gebracht tot geven de hoogte aan van het gebogen maai- een heldere en consequente regeling van ondanks de bepalingen zoals deze zijn opge-
onbenut blijven. Uit de praktijk blijkt dat betrekking hebben op het plangebied. Het een hoogte van zo n zes meter. In de  bene- veld ten opzicht van het referentiepeil en het boven- en ondergronds ruimtegebruik nomen in het bestemmingsplan daadwerke-
gemeenten zich ook flexibel en creatief kun- plan toont aan dat bestaande bestemmings- denwereld ontstaat een gigantische ruimte zijn bepalend voor (on)mogelijkheden van en hun eventueel onderlinge relaties. lijke realisatie veelal niet in de weg staan.
nen opstellen ten aanzien van de hinderen- planmethoden voldoende mogelijkheden zodat het doorgaande verkeer ongemerkt de ondergrondse ruimte en zijn mede bepa- Het creatieve optreden van de gemeente
de bestemmingsplanregels waardoor er op bieden om de ondergrondse autoweg te het centrum kan passeren. Daarnaast biedt lend voor de maximale bouwhoogten boven Maar waarom bestaat er dan bij velen de inzake het Kaaspakhuis en de uitbreiding
relatief eenvoudige wijze barriŁres in het bestemmen en te regelen. De autoweg is de  ondergrondse kathedraal plaats aan het gebogen maaiveld. Dit project heeft indruk dat het bestemmen van ondergrond- van de kantoorvilla zijn daar illustrerende
bestemmingsplan genomen worden. bestemd door dubbelbestemmingen en 2.200 parkeerplaatsen en 5.000 m2 winkels. bewezen dat zelfs voor zeer complexe pro- se functies met vele moeilijkheden gepaard voorbeelden van. Y
NIROV/NovaTerra/jg2/#2.def 31-05-2002 11:04 Pagina 12
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 12 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 13
d
own to earth
Mecanoo architecten won onlangs de ervaringen uit de praktijk omtrent
Schreudersprijs voor het verbouwde meervoudig ruimtegebruik
hoofdkantoor van AEF in Utrecht. Het
bestemmingsplan stond de verbouwing
eigenlijk niet toe omdat het een
beschermd stadsgezicht was, maar
ondergrondse uitbreiding, innovatief
Veiligheid en dichtheid
ontwerp en een flexibele opstelling van
de gemeente maakte het toch mogelijk.
(foto: Christian Richters, Munster,
Duitsland)
bij het spoor
Het voorgaande neemt niet weg dat
Binnenkort bordjes  NS-station, betreden op eigen risico ?
gemeenten in de toekomst bij het opstellen
van nieuwe bestemmingsplannen of bij de
herziening van vigerende bestemmings- Stationslocaties zijn vaak  van nature plekken die zich goed lenen
plannen expliciet de mogelijkheden van het
voor intensief en meervoudig ruimtegebruik. De bebouwings-
ondergronds ruimtegebruik in ogenschouw
moeten nemen. Alleen daar waar het niet concentraties zijn er de laatste jaren fors toegenomen en daar-
gewenst is moet het worden uitgesloten
mee de bezoekersstromen. Tegelijkertijd is externe veiligheid een
maar in de overige moet het expliciet
aandacht worden besteed aan eventuele thema dat recentelijk, mede onder invloed van de rampen in
onnodig beperkende bestemmingen en
Enschede en Volendam, veel aandacht krijgt. Hier is sprake van een
(niet)visuele regelingen. Het bestemmen
naar niveaus kan hierbij behulpzaam zijn om spanningsveld. NS Vastgoed is bij uitstek het bedrijf dat hier mee
te komen tot een heldere en consequente
te maken heeft. Een interview met  concept-directeur Herman van
driedimensionale bestemmingsplanregeling
Herwaarden over het reilen en zeilen van NS Vastgoed en hoe om
naschrift Arnold Koper, journalist, Amsterdam
te gaan met veiligheidsrisico s.
Soms wordt de theorie razendsnel inge-
haald door de praktijk. In Almere is de twee-
deling  Niveau Boven Gebogen Maaiveld en  Het denken over de stad is de afgelopen decennia ingrijpend veran- Amsterdam is van die zogenaamde nieuwe sleutelprojecten de
 Niveau Onder Gebogen Maaiveld recente- derd. Vroeger richtten stedebouwers zich helemaal op de uitbrei- meest omvangrijke operatie. Daar wordt, als alles goed gaat, ergens
lijk losgelaten. Sommige bestemmingen, dingswijken aan de rand van de stad. Iedereen wilde bij wijze van in het volgende decennium de complete weg- en spoorinfrastruc-
zoals een supermarkt, kunnen alleen maar spreken het liefst in een boerderijtje op het platteland gaan wonen. tuur ondergronds gebracht. In het gebied daarboven staat een
een plat vlak hebben, waardoor deze Nu zijn de binnensteden weer in trek. Dat is een ontwikkeling die nieuw stuk stad gepland met kantoren, woningen en ontspannings-
bestemming zowel onder als boven het perfect aansluit bij onze ambitie om van de stations iets moois te voorzieningen. Ook de stationsgebieden van Den Haag, Rotterdam,
maaiveld terechtkomt. Een mogelijkheid zou maken. Utrecht en Breda worden stevig verbouwd en in Arnhem zijn de
zijn geweest om ruimere voorschriften op te Herman van Herwaarden,  concept-directeur van NS-Vastgoed, is bouwvakkers zelfs al aan de slag.
nemen, maar uiteindelijk is gekozen voor Regulations contained in local land use plans are drawn up. Almere municipal al ruim zestien jaar betrokken bij de (her)ontwikkeling van station- Gouden tijden kortom voor de projectontwikkelaars van de NS die,
een systeem van bebouwingspercentages plans (which are legally binding in the council has done just this in a creative way locaties. Vroeger was dat in de meeste steden een ondergeschoven mede dankzij een reeks van kleinere projecten in onder meer
zonder in het bestemmingsplan nog het Netherlands) can have unintended for its city centre plans. Z kindje.  We moesten gemeenten echt over de streep trekken, nu Amersfoort en Den Bosch, het afgelopen decennium toch al een
onderscheid tussen onder en boven het consequences for underground develop- krijgen we ze vaak aan de lijn met de vraag of we morgen al kunnen onstuimige groei hebben doorgemaakt.
gebogen maaiveld te maken. Dit doet overi- ments. A case in point are regulations beginnen. Toen Van Herwaarden in 1986 bij de NS begon, bestond de vastgoed-
gens niets af aan de grondstelling van het covering the external appearance of unit uit welgeteld acht man, de secretaresse incluis. Inmiddels
artikel dat een flexibele benadering van buildings, which are clearly not relevant for veranderd klimaat werken er 135 mensen. Dat is weliswaar slechts een fractie van de
bestemmingsplannen onbedoelde gevolgen underground constructions that cannot be Dat veranderde klimaat heeft, behalve met de hernieuwde aan- 22.000 mensen die in het concern hun boterham verdienen, maar de
voor ondergrondse bestemmingen kan weg- seen from the outside. This has frustrated trekkingskracht van de binnensteden, alles te maken met de komst betekenis van NS-Vastgoed is veel groter dan dat.
nemen. (de redactie) some innovative plans, such as a proposed van de HSL. Net als elders in Europa wordt die door de overheid aan- Bij de reorganisatie in 1995 werden de taken van het oude staatsbe-
warehouse development in Alphen aan den gegrepen om bestaande stations op te waarderen tot multi-modale drijf ondergebracht bij een aantal financieel zelfstandig opererende
Reacties kunnen gestuurd worden naar Rijn. These difficulties can be avoided if this vervoersterminals en de omgeving van het station opnieuw in te bedrijfsonderdelen. Sommige daarvan, Railinfrabeheer en Railned,
[e-mail] problem is addressed when local land use richten. Verdichting, functiemenging en meervoudig ruimtegebruik komen buiten de NS terecht en worden door de overheid belast met
worden daarbij als belangrijke opgaven beschouwd. de aanleg, het onderhoud en de capaciteitsverdeling op het spoor-
De ontwikkeling van de Zuid-As bij het nu nog kleine station WTC in wegnet. De rest blijft binnen het nieuwe concern. Y
NIROV/NovaTerra/jg2/#2.def 31-05-2002 11:05 Pagina 14
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 14 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 15
Icoon, Ontwikkeling rond het station Zaandam.
(bron: NS/Vastgoed)
Eempolis, Ontwikkeling rond station Amersfoort.
(bron: NS/Vastgoed)
De Meander, ontwikkeling rond station Zwolle.
(bron: NS/Vastgoed)
complex en onoverzichtelijk over de contouren van het masterplan, maar vaak ook over onbenul-
 Complex is het woord dat Van Herwaarden bij herhaling lige financi�le details. Van Herwaarden:  Als de bus voorheen een
gebruikt om die werkelijkheid te beschrijven. En dat is geen woord stukje moest omrijden omdat er een stationsplein werd verbouwd,
teveel gezegd. Ook bij andere planprocessen zijn tegenwoordig lag niemand daar wakker van. Maar tegenwoordig werkt ook de ver-
steeds meer actoren betrokken, maar rond stationslocaties is voersregio bedrijfsmatig en komt er dus meteen een rekening op
inmiddels wel een erg onoverzichtelijke situatie onstaan. tafel omdat er een extra chauffeur moet worden ingezet.
Als er vroeger een nieuw station werd gebouwd, waren daarbij in Zelfs de rijksoverheid die aan het uiteindelijke plan het groene licht
beginsel twee partijen betrokken: de gemeente en de NS. Als die moet geven, opereert niet altijd vanuit een belang. Stations moeten
twee het eens waren, dan was er een plan en konden de bouwers volgens in de Tweede Kamer afgesproken regels  sober en doelmatig
kruissubsidi�ring stationslocaties, hoeveel geld we er al hebben ingestoken, soms ook beginnen. Tegenwoordig zitten er bij zulke projecten zoveel partijen moeten worden gebouwd. Bijzondere, luxe voorzieningen op het
Van meet af aan was duidelijk dat dat met name voor het perso- op locaties waar vervolgens jarenlang niets gebeurt. Maar we heb- aan onderhandelingstafel dat zelfs vakmensen moeite hebben vast station of in de openbare ruimte moeten volgens die regel door
nenvervoer dat bij NS-Reizigers werd ondergebracht, een zware ben ook duidelijk gemaakt dat we er niets voor voelen geld aan de te stellen wie waarop kan worden aangesproken en dus ook de reke- marktpartijen als NS-Reizigers, NS-Vastgoed en andere projectont-
dobber zou worden. Maar de verliezen die daar werden verwacht, gemeenten uit te delen, of aan de rails mee te betalen. Wij denken ning betaalt. Overigens valt dit binnen een meer algemene trend wikkelaars worden betaald. Maar ook die kunnen hun eventuele
konden mede worden gecompenseerd met de winsten van andere veel eerder aan investeringen in parkeervoorzieningen bij de van toenemende complexiteit en een toenemend aantal actoren in  overwinsten  een begrip overigens dat een projectontwikkelaar
onderdelen van het bedrijf. Vooral van NS-Vastgoed, dat van de over- stations. Want zulke investeringen verhogen het maatschappelijk het planproces. niet gauw gebruikt  maar ��n keer terugploegen in het project.
heid de grond langs de sporen en onder de stations meekreeg, werd rendement van het openbaar vervoer en dat is precies wat de over- Om te beginnen zijn er de NS-dochters zelf. Vastgoed (de ontwikke-
daarbij een stevige bijdrage verwacht. heid wil. laar), Reizigers (de vervoerder) en Stations (de stationsexploitant). breder belang
Toch staat juist die kruissubsidi�ring tussen de ene naar de andere Die worden, zo verzekert Van Herwaarden, natuurlijk binnen het Van Herwaarden:  Het ministerie van Verkeer en Waterstaat heeft
NS-dochter de laatste tijd weer ter discussie. Dit voorjaar vroeg Dat klinkt heel nobel, maar zo n investering zal de NS toch ook geen concern op ��n lijn gebracht, maar hebben niettemin allemaal hun er daarom belang bij dat wij keihard met de gemeenten onderhan-
de Tweede Kamer het kabinet per motie om voor het midden van windeieren leggen? specifieke bedrijfsbelang. delen, zodat we zoveel mogelijk kunnen investeren in de stations
volgende jaar de voor- en nadelen in kaart te brengen van een even- Parkeervoorzieningen bij stations zijn notoir onrendabel. Maar van- Dan zijn er de wethouder Ruimtelijke Ordening die het proces van zelf. Het ministerie van VROM en de Nederlandse gemeenten willen
tuele renationalisatie van de grond die NS-Vastgoed nu in eigendom uit een vastgoedbenadering zijn ze in dit geval wel verdedigbaar. stedelijke vernieuwing in de stationsomgeving een impuls wil geven juist dat er geld overblijft voor de openbare ruimte in de stations-
heeft. Want dan reken je met een termijn van veertig jaar om de kosten en diens collega van Grondzaken, die vooral aan de opbrengsten en omgeving.
Voor het ontwikkelingsbedrijf in deze vorm zou dat vanzelfsprekend terug te verdienen. Vanuit het bredere bedrijfsbelang van de NS ligt kosten van de gemeentelijke grondexploitatie denkt. Een normale vastgoedboer begint niet eens aan zulke gecompliceerde
de doodsklap betekenen, maar Van Herwaarden verwacht niet dat dat helaas wat ingewikkelder. Railinfrabeheer waakt namens het ministerie van Verkeer en Water- onderhandelingsprocessen. Die zegt gewoon als jullie er onderling
het zover komen zal.  Wij zitten met een geweldig communicatie- Wij hebben van de overheid voor het reizigersvervoer een concessie staat over de harde infrastructuur. Railned kijkt of de capaciteit daar- uit zijn, roepen jullie maar dan kijken we wel of we er geld in willen
probleem , legt hij met gevoel voor understatement uit.  Ik denk dat gekregen. Het is in principe mogelijk dat na afloop van de concessie van volstaat en de lokale vervoersregio houdt in de gaten of er voor de investeren. NS-Vastgoed doet dat wel. Wij opereren vanuit een
het de politiek vooral om transparantie gaat. Ze willen van ons een ander bedrijf de treinen gaat rijden. Of dat werkelijk gebeurt, bussen, trams en metro s wel een fatsoenlijk plekje wordt ingeruimd. breder belang.
weten wat onze opbrengsten op stationsprojecten zijn en of we die weet niemand. Maar je zult er in je investeringsstrategie rekening Niet alleen uit liefdadigheid natuurlijk. Het grondbezit van NS-
wel terugploegen naar het project. mee moeten houden. En dat vormt natuurlijk een belemmering voor Tel daarbij op dat er in de regel ook nog twee, drie particuliere pro- Vastgoed is oorspronkelijk gefinancierd met publieke middelen,
Daarover werden dit voorjaar gesprekken gevoerd tussen de NS-top, investeringen met een lange adem. Je zou wensen dat daarover bij jectontwikkelaars zijn aangeschoven en je krijgt inderdaad nogal belastinggeld dus en dat schept verplichtingen. Daar komt nog bij
staatssecretaris Remkes van VROM en minister Netelenbos van de reorganisatie wat langer was nagedacht, maar het is nu wel de moeizame besluitvormingsprocessen.  Onderhandelen aan de teken- dat de NS zelf ook belang hebben dat het station iets uitstraalt.
Verkeer en Waterstaat.  Wij hebben ze laten zien wat we nu doen op realiteit. tafel , noemt Van Herwaarden dat. En daarbij gaat het niet alleen Van Herwaarden:  Stations zijn nu eenmaal het entreegebouw van Y
NIROV/NovaTerra/jg2/#2.def 31-05-2002 11:05 Pagina 16
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 16 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 17
m
zoooo
kracht. Zeker als die midden in de stad liggen zoals in Maastricht, projecten op het gebied van meervoudig
ruimtegebruik in beeld gebracht
Bergen op Zoom en Roosendaal.
veel strengere veiligheidsnormen
Nieuw is wel dat er nu ook voor het doorgaande spoor door de stad
veel strengere veiligheidsnormen ontwikkeld worden. En dat heeft niet
alleen gevolgen voor nieuwe projecten, wonen en kantoren, die in de
buurt van het spoor worden gebouwd. Maar ook voor de stations zelf,
want daar zijn altijd grote groepen mensen aanwezig.
Van Herwaarden:  Als de veiligheidsnormen die nu voor emplacementen
van kracht zijn, r�cksichtslos naar de stations worden doorgetrokken,
blijven er eigenlijk maar twee mogelijkheden over: of we laten maar
mondjesmaat mensen toe tot het station, of we plaatsen er een bordje
Gerealiseerde ontwikkeling
rond station Den Bosch.
waarop staat dat u hier voor eigen risico bent.
(Bron: NS/Vastgoed)
Het is volgens hem een probleem dat niet meer per stad, station, of
bouwproject is op te lossen. Omdat elke lokale beslissing gelijk ook
gevolgen heeft voor de rest van het land.  Er moet een landelijke oplos-
ons bedrijfsproces, als de service daar goed is, als daarvan aantrek- sing komen. Er wordt nu gedacht aan het aanwijzen van bepaalde trac�
kingskracht uitgaat, heeft dat positieve gevolgen voor het gebruik voor gevaarlijke stoffen. Maar de consequenties daarvan zijn immens.
van de trein. Want stel dat de overheid zegt alle gevaarlijke stoffen gaan voortaan
Met de stationsomgeving is het niet veel anders. NS-Vastgoed staat door Amersfoort, dan staan ze daar natuurlijk op hun achterste benen.
daarvoor een ontwikkeling voor ogen waarin wonen, kantoren en Er is dan bijna niets meer mogelijk en misschien moeten er zelfs wel
ontspanningsvoorzieningen in een aantrekkelijk mix worden gebouwen worden afgebroken. Maar in een andere stad zijn ze blij
samengebracht.  Een monocultuur van kantoren heeft negatieve omdat daar juist veel meer kan.
effecten. Dan ontstaat er  s avonds een niemandsland en wil de Het verhaal gaat dat Railned in de discussies over de Zuidas de moge-
secretaresse niet meer overwerken, omdat ze niet alleen de straat lijkheid wil openhouden dat er ook over dat trac� gevaarlijke stoffen
op durft. Wonen, uitgaansvoorzieningen en veel mensen zijn van vervoerd mogen worden. Dat is toch de doodsteek voor het hele project?
groot belang voor de sociale veiligheid.  Ja dat is waar, maar het is heel normaal dat Railned daarnaar kijkt.
Dankzij de gebeurtenissen in Enschede en Volendam speelt op en Ze hebben nu eenmaal als opdracht er voor te zorgen dat er op de lange
rond de stations tegenwoordig ook nog het probleem van de externe duur voldoende ruimte overblijft over voor goederenvervoer over het
veiligheid. Van Herwaarden: Ja. Aan de ene kant is het volstrekt spoor. Daarover adviseren ze het rijk, maar er is niets dat een kabinet
logisch en verdedigbaar dat Pronk na die rampen heeft gezegd dat ervan weerhoudt uiteindelijk een andere keuze te maken.
de overheid de milieu- en veiligheidsregels beter gaat handhaven.
Maar aan de andere kant komen er in een willekeurig paasweekend Reacties kunnen gestuurd worden naar [e-mail]
meer mensen op de weg om het leven, dan tijdens een jaar vervoer
van gevaarlijke stoffen over het spoorwegnet. De maatschappelijke Major railway stations are particularly suitable locations for high
effecten van een incident op het spoor zijn echter vele malen groter. density building because of their excellent accessibility by public
Het is een complexe discussie waarvan de consequenties nog lang transport. During the last ten years, development densities in the
niet in kaart zijn gebracht. vicinity of railways stations have increased considerably and are still
In het debat wordt een onderscheid gemaakt tussen de kans dat rising. At the same time, concern about the safety risks in these areas De Gelaagde Stad, Floriade, Op een relatief klein oppervlak, 3.500 m2, zijn er verschillende stede-
iemand overlijdt op het moment dat hij op een station of in de buurt has grown in the wake of two major disasters, an explosion at a lijke functies gestapeld. Bij het bouwen van De Gelaagde Stad is het
Haarlemmermeer
van een spoor verblijft, het  individuele risico . Maar daarnaast is er fireworks depot in a residential area of Enschede and a cafe fire in groen als uitgangspunt genomen. Vaak vragen groenvoorzieningen
ook nog een  groepsrisico in het geding. Dan gaat het over het aan- Volendam. Clearly, the safety issue and higher density development (Foto : Saskia Jansen, Amsterdam) en daktuinen om andere bouwstructuren. Bijvoorbeeld voor de dak-
tal mensen dat bij zo n incident het leven laat. De definitieve normen near railway stations are at odds. tuinen van Van der Tol b.v. die het dak vormen van de Gelaagde Stad
zijn nog niet vastgelegd, maar zullen linksom of rechtom grote NS Vastgoed (Netherlands Railways property development company) is De Gelaagde Stad is een initiatief van Woningbedrijf Amsterdam, is een stevige dakconstructie essentieel. Op deze daktuinen kan men
gevolgen krijgen voor NS-Vastgoed en de ontwikkeling van stations- active in this field. The planning process is made particularly difficult Bloemenbureau Holland, Hoveniers Informatiecentrum, sporten, recre�ren en de kinderen kunnen veilig kunnen spelen.
locaties. by the privatisation and the splitting of Netherlands Railways into Internationaal Bloembollen Centrum, Plant Publicity Holland en de
Van Herwaarden:  In een aantal gevallen zal het betekenen dat de separate companies. While the future of the railways is uncertain, Floriade 2002.
overheid zegt:  Gij zult hier niet bouwen. Dan krijg je eenvoudig many developments require a long-term vision and involve De Gelaagde Stad is ontworpen door DP6 Architectuurstudio en kan
geen toestemming voor een wijziging van het bestemmingsplan. investments spanning several decades. These issues are explored in an een architectonisch hoogstandje worden genoemd. De stad geeft
Helemaal nieuw is dat trouwens niet. Op emplacementen en interview with Herman van Herwaarden, concept development aan hoe men om kan gaan met wonen, werken en recre�ren in 2010.
rangeerterreinen zijn vanoudsher al strenge veiligheidsregels van director at NS Vastgoed. Z
NIROV/NovaTerra/jg2/#2.def 31-05-2002 11:05 Pagina 18
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 18 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 19
jan klerks van de stichting hoogbouw Horizontale functiemenging in verticale structuren
bericht over een thema omtrent hoog-
bouw in relatie tot meervoudig ruimte-
gebruik
Wetten van
stedelijkheid
Jan Klerks, Stichting Hoogbouw, Den Haag
Econoom Andrew Lawrence uit Hong Kong stelde in 1999 een
 Skyscraper index' samen, een soort trendindicator waarmee
een significante correlatie wordt aangetoond tussen de bouw Sky City: studie naar een kilometer hoge stad. (bron: Takenaka, 2001)
en ontwikkeling van de hoogste wolkenkrabber en het plaats-
vinden van een economische recessie. Bewijs van deze stelling
wordt gevonden in de VS in de jaren dertig (Woolworth
TRY 2004: voorbeeld van een studie naar een
verticale stad waar ��n miljoen mensen kunnen
Building, Empire State Building en Chrysler Building in New
wonen en werken. (bron: Architektur Phantasien;
von Babylon bis zur virtuellen Architektur,
York) en jaren zeventig (World Trade Center in New York en de
Prestel Verlag, M�nchen, 1994)
Sears Tower in Chicago) en in het Azi� in de jaren negentig
(Petronas Towers in Kuala Lumpur).
De Empire State building stond jaren na oplevering vrijwel leeg. Hierdoor verwierf
het gebouw de bijnaam  Empty State Building . (bron: The Empire State building;
The making of a landmark, Scribner, New York, 1997)
In Tokio werd de theorie ingehaald door de werkelijk- verticale steden nieuwe stedelijkheid Afgezien van de bewezen historiciteit en het besef dat
heid. Toen de Japanse economie eind jaren tachtig nog Van alle tijden is het idee om een complete stad in Schaalvergroting en toenemende ruimtewensen wor- stedelijkheid geen instant product is, kan wellicht het
op haar hoogtepunt was werd een plan ontwikkeld voor ��n structuur onder te willen brengen. Vooral in Japan den vandaag de dag bewerkstelligd door grote gebieden vergelijk in deze gezocht worden in onorthodoxe tegen-
een duizend meter hoge toren die in het jaar 2000 zou waar de economische wetten drijfveer zijn voor het buiten de historische centra integraal te ontwikkelen. stellingen en overeenkomsten. Om met het laatste te
worden opgeleverd. Het ontwerp van deze  Millennium onderzoek naar dergelijke vormen van ruimtelijke orga- Overbekende voorbeelden hiervan zijn de Docklands in beginnen: wie een wolkenkrabber definieert als een ver-
Tower van Norman Foster wacht mede door de economi- nisatie zijn begin jaren negentig de meest spectaculaire London, de Wilhelminapier in Rotterdam en de Zuidas in ticaal geori�nteerd gebouw waarbij in de architectuur
sche terugval nog steeds op investeerders. Ook het in plannen verschenen. Alhoewel in deze studies de techni- Amsterdam. Een grote uitdaging bij de ontwikkeling van de verticaliteit wordt benadrukt kan bijvoorbeeld de
Shanghai geopperde 466 meter hoge World Financial sche haalbaarheid benadrukt wordt, is met name de deze nieuwe centra is de organisatie van stedelijkheid Amsterdamse grachtengordel relativeren tot ��n grote
Center, dat een van de paradepaardjes moet worden van sociale haalbaarheid van dergelijke projecten de grote die past bij het vooropgestelde hoogstedelijke ambitie- wolkenkrabberwijk. Bekend is het verschijnsel om de
China tijdens de Olympische Spelen van 2008, is vraag. Een natuurlijk voorbeeld van deze vorm van volks- niveau. Om te voorkomen dat deze teveel leunt op ��n bovenste verdiepingen lager te maken dan de onderste
momenteel stilgelegd omdat ook in het snelgroeiende huisvesting zijn termietenheuvels. Afgezien van de thema wordt bewust gekozen voor een vooropgezette om het gebouw als geheel hoger te doen lijken.
China het besef is ontstaan dat de bomen niet eeuwig prachtige bouwkundige en klimatologische kennis en planologische en stedebouwkundige mix van stedelijke Daarnaast is de klassieke architectonische driedeling
tot in de hemel groeien. In Europa zijn in de tussentijd kunde van deze wezentjes karakteriseert een dergelijke functies zoals deze ook kenmerkend is voor de historische van de wolkenkrabber te herkennen, te weten de basis,
plannen gepresenteerd voor de Millenniumtower kolonie zich door een onwrikbare hi�rarchie en een blinde stad. Toch blijken grote verschillen te bestaan tussen schacht en top.
(Frankfurt, 365 meter), de London Bridge Tower (Londen, toewijding aan de kolonie, geen typisch menselijke de stedelijkheid zoals deze in de nieuwe centra wordt
310 meter) en de Parkhaventoren (Rotterdam, 392 eigenschappen. ervaren en de klassieke centra. Wanneer we proberen om vanuit die zichtbare overeen-
meter). In Londen is de realisatie in 1991 van het hoogste komst een innerlijk verschil te vinden tussen de oude
gebouw van Engeland, 1 Canada Square overigens de binnenstad en het nieuwe centrum is het typerend dat Y
nekslag geweest voor de ontwikkelaar Olympia en York.
NIROV/NovaTerra/jg2/#2.def 31-05-2002 11:05 Pagina 20
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 20 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 21
Impressie van  De Rotterdam (bron: MAB BV, Den Haag)
Impressie van de  backbone als hoofdverkeersader door het medisch complex.
(bron: EGM Architecten)
de klassieke plaats van de functies in het gebouw veel
meer in de afzonderlijke gebouwen verweven zijn, bij-
voorbeeld een winkel op de begane grond, daarboven
Brug + 15 Opleidingsinstituut / faculty club
kantoren en helemaal bovenin nog een dienstwoning.
Brug + 14 Research laboratoria
Vereenvoudigd kun je stellen dat hier de stedelijke
Brug + 13 Research laboratoria
functies horizontaal verspreidt worden over verticale
+ 12 Beheer
eenheden die als matrix een extra dimensie toevoegt
+ 11 Beheer
aan de mate waarin stedelijkheid wordt ervaren. de afdelingen. Daar waar deze samenkomen ontstaan
+ 10 Kliniek
In nieuwbouwprojecten uit een vooropgestelde mix van  pleinen . Het hart van elk thema is de  patio , een lichte
+ 9 Kliniek
stedelijke functies zich vaak in gebouwen die ��n of en ruime plek waar bet eigen karakter van het thema door
+ 8 Kliniek
slechts enkele van deze functies huisvesten. De uitda- sfeer en kleurgebruik het duidelijkst naar voren komt.
+ 7 Technische installaties
ging ligt dus in het dusdanig mengen van functies in de
+ 6 Ok / Lc
afzonderlijke gebouwen op een wijze waarop de inter- Via deze omweg zijn we dan toch weer aanbeland bij de
+ 5 Dagbehandeling
actie tussen en in de gebouwen door meer dan alleen hoogbouwdromen voor een heuse verticale stad. Want
+ 4 Diagnostiek
de inrichting van de openbare ruimte kan worden gesti- als er ��n reden is waarom er ergens ooit zo n construc-
+ 3 Poliklinieken / laboratoria
muleerd. tie zal verrijzen dan is het om te bewijzen dat de mens
+ 2 Poliklinieken
zijn grenzen kan verleggen. Wellicht dat megaprojecten
+ 1 Poliklinieken + park
als Hoboken ons in de toekomst hierbij veel kunnen
Parkeren Logistieke 0 Entree / commercieel + stad
leren over functiemenging en infrastructuur en interac-
tunnel
Parkeren
tie in structuren.
Functieverdeling en -menging in de  De Rotterdam (bron: MAB BV, Den Haag)
relevante websites
Grachtenpanden in de binnenstad van Amsterdam, in wezen wolkenkrabbers met  London Bridge Tower: www.londonbridgetower.co.uk
horizontaal gerichte functiemenging. (foto: Hollandse Hoogte, Klaas Fopma)
 Ontwikkelingen Hoboken:
functiemenging in hoogbouw www.cic.rotterdam.nl/hoboken
Twee Nederlandse torens waarin op beperkte schaal  Sectie superhoogbouw: www.hoogbouw.pagina.nl
sprake is van functiemening zijn de Weenatoren (kan-  De Rotterdam: www.derotterdam.nl
toren en wonen) en de Millenniumtoren (kantoren en
hotel) in Rotterdam. De plaats van een functie in het Reacties kunnen gestuurd worden naar
gemengde gebouw wordt in grote mate bepaald door [e-mail]
het aantal vervoersbewegingen per lift die de functie
met zich meebrengt. Hierdoor zitten de appartementen The construction of high rise buildings and economic
vaak bovenin en hotels onderin een gemengd toren- recession seem to go together. A well known example is
gebouw. Zelfs op deze schaal blijkt al dat functiemening the construction of the Empire State Building in 1931
in ��n gebouw nadelig kan zijn. Elke functie blijkt haar and the economic recession of the 1930s. Despite this,
eigen, afgescheiden voorzieningen als entree en lift te the production of ambitious plans for tall buildings and
wensen omwille van identiteit en profilering. Mede door Impressie van de horizontale functieverdeling over de verschillende bouwdelen van large projects continues unabated. Many of these
uit de Hobokenstudie. (Bron: DAF Architecten)
het ontbreken van gedeelde ruimtes ontstaat er haast proposals are for high density urban redevelopment
geen interactie tussen deze functies waardoor ze elkaar en ruimtes ontworpen die toevallige interactie tussen bestaande cluster van medische voorzieningen verder projects and major new developments for the creation
feitelijk meer in de weg zitten dan dat er synergetische de functies in een gebouw ten goede kan komen. Rem uit te bouwen en intensiveren waarbij tegelijkertijd een of compact urban nodes. This requires a knowledge of
effecten optreden. Naast het meer delen van ruimtes Koolhaas werkt op dit moment aan hoogbouwproject betere aansluiting met de binnenstad wordt gezocht. the characteristics of vibrant urban centres. One of the
kan het uitsmeren van typische beganegrondfuncties  De Rotterdam op de Kop van Zuid waarin een aantal Rondom een hoofdas, de backbone genoemd, zullen notions is that high rise buildings often have horizontal
naar de boven gelegen verdiepingen een verhoging stedelijke fucnties worden gefuseerd. Het programma zes hoofdthema s in de zorg ieder op horizontaal gelijk functional relations. The Amsterdam canal houses are a
betekenen van de interacties tussen de verschillende bestaat hier uit een mix van wonen, werken, hotel, niveau worden ondergebracht in een aantal twaalf good example of this, even though they are not high
functies. bioscoop en tal van andere functies. verdiepingen hoge gebouwen aan die backbone. Een rise by present day standards. Modern high rise
belangrijk onderdeel in deze plannen is een compleet buildings often lack this horizontal functional relation
Jan Hoogstad staat bekend om zijn experimenten om city in a city: hoboken verkeersnetwerk dat bestaat uit spreekwoordelijke plei- and functional differentiation within the building. The
ruimte toe te voegen aan zijn ontwerp. Zowel in het Een studie die wel heel duidelijk horizontale functie- nen, boulevards, lanen en straten. De  boulevards verbin- planning and environment ministry s building in The
Ministerie van VROM in Den Haag als het ontwerp voor spreiding in zich heeft, zijn de immense plannen voor den de bouwdelen van het centrum met elkaar, de lanen Hague and the Hoboken development in Rotterdam are
de 154 meter hoge Eurobuilding in Rotterdam zijn ruimte het Hobokengebied in Rotterdam. Doelstelling is om het zullen de thema s met elkaar verbinden en de  straten good examples of buildings that have this quality. Z
Hoogbouw FGG
Backbone
NIROV/NovaTerra/jg2/#2.def 31-05-2002 11:05 Pagina 22
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 22 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 23
De Dalurenkaart
van Nederland
Clasien Slebos, Sociaal geograaf, ambtenaar, taakcombineerder en levensgenieter
Illustratie: Josefien Versteeg, Haastrecht
Planners denken bij  intensief ruimtegebruik klaarblij- Hoopgevend is ook het plan om de clandestiene auto-
kelijk vooral aan creatieve bouwprojecten. Maar laten races  s nachts op afgelegen bedrijfsterreinen te legali-
we het eens hebben over intensief gebruik van de reeds seren. En hoe ontwikkelt de ruimtevraag zich als we
gebouwde omgeving. Ongemerkt heb ik mij gaandeweg theatervoorstellingen voortaan organiseren in de aula s
gespecialiseerd in het gebruik van de anti-ruimte, de van grote kantoren, skeelerwedstrijden in winkelcentra
tegenpool. Op snikhete zomerdagen, als Nederland na sluitingstijd, teamsporten in gymzalen van scholen?
zucht onder files naar de kust en overvolle stranden, trek
ik als �nige bezoekster mijn baantjes in het overdekte Ja, laten we een project starten ter stimulering van dit
zwembad.  s Avonds beweeg ik mij naar het strand, word soort intensief ruimtegebruik! De Dalurenkaart van
vlot bediend bij de strandtent en geniet van de zwoelste Nederland ontwikkelen! We kunnen een atelier organi-
avonden en mooiste zonsondergangen. De weekbood- seren om het een beetje te systematiseren, een plan van
schappen doe ik op maandagochtend om 8 uur. Met kin- aanpak maken, contouren schetsen en randvoorwaarden
deren ga ik vóór ze vier zijn frequent onder schooltijd formuleren, knelpunten wegnemen en wellicht iets
naar de dierentuin. Vakantie in juli: de Veenkoloni�n! voorleggen aan een klankbordgroep. Ik wil wedden dat
In dat schitterende landschap kwam ik op mijn fietstoch- we daar een enorme pot subsidie voor krijgen!
ten beslist niet meer dan ��n visser, twee bejaarden en
drie Duitsers per dag tegen. Eind september lig ik dan Reacties kunnen gestuurd worden naar
op het vrijwel lege strand aan de C�te d Azur. Voor mij [e-mail] Z
is Nederland dus helemaal niet vol en Europa ook niet.
Ik sta ook nooit in de file en hoef nooit te staan in de
trein. Op vrijdagmiddag ga ik trouwens naar de bio-
scoop. De rest verklap ik niet, u mocht eens op het
idee komen... Maar als u de fileberichten volgt en dan
gewoon de tegenrichting neemt, dan komt u er vanzelf.
En dan mijn werk. Ons kantoor is te klein en in plaats van
uit te breiden is mijn werkgever thuiswerkplekken gaan
subsidi�ren. Dus wekelijks ��n dag intensief ruimtege-
bruik thuis. Over mijn huis gesproken: heel soms slaapt
er een zwerver in mijn portiek. Intensief ruimtegebruik!
Dan gebruik ik mijn andere voordeur en laat  m lekker
liggen.
Wat je natuurlijk ook kunt doen is wonen in Amsterdam
en werken in Almere. Of juist wonen in Almere en nacht-
diensten draaien in Amsterdam. Of: wonen in Almere �n
werken in Almere! Het is eigenlijk zo simpel!
NIROV/NovaTerra/jg2/#2.def 31-05-2002 11:06 Pagina 24
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 24 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 25
Hoogte en dichtheid  automatisch geregeld
Stedebouwkundig plan
Wijnhaveneiland
Kees Christiaanse en Han van den Born, KCAP bv (ir Kees Christiaanse Architects & Planners bv), Rotterdam
Afbeeldingen: KCAP bv, Rotterdam (tenzij anders vermeld)
Het stedebouwkundig plan voor het
Rotterdam centrum
Wijnhaveneiland is een interessante
case voor verdichting, dubbel en
meervoudig ruimtegebruik.
Superpositie van nieuwbouw geeft
het eiland een nieuwe economische
conditie voor een levendige stad.
Het bijzondere is dat het eindplan
niet gefixeerd is, maar dat partijen
worden uitgedaagd om binnen de
regels maximaal creatief te zijn.
Blaak
Het doel is om versneld een dynamisch
stadsdeel toe te voegen aan het
centrum van Rotterdam.
Wijnhaven
Het Wijnhaveneiland ligt als een  driehoekig Voor het westelijk deel zijn tot in de jaren
puzzelstuk strategisch tussen de rivier tachtig veel plannen gemaakt, zoals bijvoor-
(Boompjes) enerzijds en anderzijds de beeld voor het nieuwe Wereld Handels
binnenstad (Blaak, zie ook de luchtfoto). Centrum. De westzijde ligt in de visuele cor-
Het gebied wordt in twee�n gedeeld door de ridor langs de Leuvehaven, van de Coolsingel
Glashaven in een westelijk deel dat voorna- naar de Maas, het zogenaamde  venster op
melijk bestaat uit woningbouw uit de jaren de rivier . Het oostelijk deel  waar dit artikel
tachtig langs de Leuvehaven en een oostelijk verder over gaat  bestaat uit voornamelijk
deel bestaande uit vijf stadsblokken in naoorlogse kantoorbebouwing. De verschil-
afnemende grootte tot de zogenaamde lende kantoorgebouwen vormen tezamen
Puntlocatie. een bruikbaar klassiek stedebouwkundig Y
Luchtfoto van het Wijnhaveneiland in 1975. (Bron: KCAP-archief)
V
erlengde W
illemsbrug
n
e
v
ersha
Schiedamsdijk
n
e
v
Scheepmak
eha
euv
aas
L
e M
ieuw
N
Boompjes
NIROV/NovaTerra/jg2/#2.def 31-05-2002 11:06 Pagina 26
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 26 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 27
weefsel. De bezonning van de Wijnhaven is lijk de huidige kantoren zijn (te) klein en De stadsblokken worden gehandhaafd, de volume worden teruggebouwd of geplaatst van gevarieerde bebouwing is een aantrek- bouwvolume) op zijn kavel te realiseren,
goed, maar de Scheepmakershaven minder nieuwe investeringen zijn onrendabel. goothoogte langs de Wijnhaven en de dat maximaal 50% van de kavel beslaat en kelijke en bewezen succesvolle binnenstad zolang hij anderen niet hindert. Het beeld
goed vanwege de grote slagschaduw van  De woonfunctie in de binnenstad dient Glashaven ligt rond de twintig meter. In de voldoet aan de volgende eisen: maximaal structuur. In toekomstige ontwikkeling dringt zich op van Greenwich Village of Soho
het Nedlloyd gebouw aan de Boompjes. versterkt te worden. dwarsstraat ligt de goothoogte rond de oppervlak per verdieping 580m2 oppervlak en dient deze karakteristiek met zijn fijnmazige in New York, waar slanke volumes zich nu en
Vanwege de eenzijdige kantoorfunctie in  Het huidige weefsel van gebouwen, negen meter. De begane grond en mezzanine de maximale diagonaal " oppervlakte x 1,45. stratenpatroon, uitwisselbare begane grond dan verheffen uit de gelijkmatige stadsblok-
het gebied is het er na werktijd stil en ver- straten en kades is waardevol. (of eerste verdieping) van de blokken is en goothoogte van twintig meter langs ken. Wij hebben een stedebouwkundige
laten, wat merkwaardig is voor een binnen-  Hoogbouw voor woningen is interessant bestemd voor stedelijke functies, entree- Deze regel koppelt het aantal kubieke de Wijnhaven en circa negen meter aan de  hinderwet ontwikkeld die onbelemmerde
stedelijke locatie. vanwege het uitzicht op de rivier en de partijen en inritten. Daarboven bevinden meters toelaatbaar bouwvolume aan een dwarsstraten te worden gehandhaafd. groei remt door een aantal factoren. De fac-
stad. zich tot de goothoogte woningen, lofts en aantal vierkante meters grondoppervlak Ontwikkelingen in de hoogte dienen derhalve toren worden onder andere bepaald door:
Eind jaren tachtig bleek een aantal kantoren  Ontwikkelingen dienen een positieve kleine kantoor units. van een perceel en is van toepassing op alle op deze structuur te worden afgestemd.  De stedebouwkundige karakteristiek
verouderd zodat leegstand ontstond en de bijdrage te genereren voor de openbare Het binnengebied van elk blok mag boven- kavels in het gebied. Door de grootheden  Onderbouw
vraag rees wat een voor de toekomst gewen- ruimte en voor aantrekkelijke functies op gronds gevuld worden met maximaal drie waaruit deze regel bestaat nauwkeurig te rijk geschakeerd beeld  Verdichtingsregel
ste ontwikkeling zou zijn. Een van de vragen de begane grond. lagen, waarvan twee parkeren en ��n vrij. bepalen, is een mechanisme ontstaan dat De kaart met eigendomsverhoudingen in  Bezonning, uitzicht en ori�ntatie
waar dS+V mee geconfronteerd werd, was of De verticale verdeling is vrij. Er kan dus de hoogte en dichtheid in het gebied daad- het gebied vertoont een rijk geschakeerd  (Bouw)economische redenen
sloop mogelijk was van het halve eiland voor Omdat de eigendommen op het eiland ver- zowel een winkelpassage onder twee werkelijk automatisch regelt. beeld, van kleine pandjes tot halve blokken.  De grootte van de kavel
een hotelontwikkeling van circa 300 meter snipperd zijn, zou een traditioneel plan van parkeerlagen, met een daktuin voor omwo- In theorie zou elke eigenaar in het gebied de  Parkeervoorzieningen
hoog. Tegelijkertijd was er de wens om de aankoop, sloop en nieuwbouw niet effectief nenden, als een parkeergarage met een De stedebouwkundige karakteristiek van gelegenheid moeten krijgen om maximaal
binnenstad te verdichten met woningen. zijn of eindeloos veel tijd in beslag nemen. zalencomplex erop worden gerealiseerd. gesloten bouwblokken met een invulling economisch profijt (dus zoveel mogelijk Een grote eigenaar mag zijn toren slechts
Daarom is een zogenaamd  dynamisch trans- Boven de stadsblokken mag in de hoogte relateren aan een maximum van 2.500m2
regels formatiemodel ontwikkeld. Op basis van gebouwd worden volgens een speciale grondoppervlak. Heeft hij meer grond, dan
In samenspraak met dS+V heeft KCAP stedebouwkundige regels wordt een gewen- verdichtingsregel, namelijk per kavel kan een moet hij twee torens bouwen. Deze regel
(ir Kees Christiaanse Architects & Planners) ste ontwikkeling ge�nitieerd waarbij het extra volume van 22m3 per m2 kavel worden Het beeld dringt zich op voorkomt dat iemand die een heel blok
een visie ontwikkeld voor het gebied. Na eindbeeld niet op voorhand vastligt. toegevoegd met een maximum van koopt ��n hele grote toren bouwt, die de
van Greenwich Village of
analyse van de vragen en problemen werden 2.500m2. Dit extra volume wordt als volgt schaal van het gebied uit zijn verband trekt.
de volgende uitgangspunten opgesteld: Samengevat kunnen eigenaren op basis van gebruikt: aan de Glashaven en Wijnhaven Zo ontstaat er een dynamisch transforma-
Soho in New York, waar
 Het gebied ligt strategisch goed tussen hun kavelgrootte een uitbreiding in de een vijftien meter. diepe ring van twintig tiemodel met een stedelijke skyline voor de
de rivier en de binnenstad. hoogte realiseren die een investering renda- meter en max. 25 meter hoog, en aan de slanke volumes zich nu en Wijnhaven, waarvan de uitkomst niet zeker
 Er dreigt een crisis van leegstand, name- bel maakt. Scheepmakershaven kan het bestaande is, maar altijd onder controle. Deze visie is Y
dan verheffen uit de gelijk-
matige stadsblokken
Visualisaties van een mogelijk gebouw op de punt van het eiland.
Mogelijke uitkomst van de bebouwing op het
Wijnhaveneiland binnen de voorwaarden van
het stedebouwkundig plan.
De  dynamische mogelijkheden van hoogbouw binnen de mogelijkheden van het stedebouwkundig plan.
NIROV/NovaTerra/jg2/#2.def 31-05-2002 11:06 Pagina 28
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 28 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 29
The official presentation early in 2001 of the Fifth
uitgewerkt en vastgelegd in het bestem-  SOL Design + Development hebben een Reacties kunnen gestuurd worden naar National Policy Document on Spatial Planning has
mingsplan Wijnhaven. Het gaat dierbij dus haalbare toren ontwikkeld voor kleine [e-mail]
fuelled the discussion about the spatial development
om een omgekeerd bebouwingsreglement: kavels waarbij exclusiviteit voorop staat,
in plaats van dat men binnen een stede- namelijk ��n woning per verdieping met The master plan for the Wijnhaveneiland of the Netherlands during the first decades of the
bouwkundige envelop moet bouwen, kan ��n lift bij een hoogte van circa 75 meter redevelopment in Rotterdam attempts
21st century. Rapid and sweeping changes in society,
men onbelemmerd bouwen totdat hinder en toepassing van parkeermachines. to deal with building densities and
optreedt of het rendement in het gedrang  KCAP heeft in opdracht van P.W.S. Sterner heights through the use of a  dynamic accompanied by changing demographic and economic
komt. Groep, IPMMC en Jan de Bouvrie een transformation model . The plan does not
conditions, have prompted the government in 1999 to
De hier uitgewerkte bebouwingsregels zijn voorstel ontwikkeld voor blok 4 en de present a fixed end state. Instead, it
bedoeld om een methodiek aan te geven Puntlocatie. Dit voorstel houdt in een contains a number of design rules that prepare this completely new national planning policy
hoe met een minimum aan stedebouw- extra brugverbinding om de Puntlocatie challenges the developers to generate
document. It replaces its 1993 predecessor, which was
kundige regels ontwikkelingen beheersbaar te verbinden in de route van de Oude creative and economically viable
kunnen worden gemaakt met een maximum Haven naar de Boompjes. Het programma: architectural solutions. This is achieved updated in 1998.
aan architectonische vrijheid.  150 woningen, through the use of a  smart mix of criteria
 5.000 m2 woon/werk loft, deels in for building volumes, floor areas, maximum
nu bestaande panden, heights and percentages of built area per
Men kan constateren dat in de afgelopen  5.000 m2 retail en parkeervoor- plot that regulate building densities and Large Leisure Facilities and
jaren eigenaren en ontwikkelaars creatief zieningen. heights in relation to plot size. A computer
hebben gekocht en verkocht om zo econo- simulation shows the possible outcomes of
misch haalbare formules te ontwikkelen In opdracht van dS+V wordt momenteel this  dynamic urban plan . The underlying Urban Renewal in the Netherlands
voor uitbreidingen en verdichting van het door KCAP de programmering van het eiland principle can also be used in future urban Niek Tetteroo , Ministry of VROM, National Spatial Planning Agency, the Netherlands
eiland volgens de bedoeling van het stede- nader onderzocht op de meest gewenste en developments. Z
bouwkundig plan. waarschijnlijke ontwikkeling in relatie tot
 Op basis van een nadere stedebouw- de parkeercapaciteit, de verkeersafwikkeling
kundige studie voor blok 1 en 2 heeft en de functies op de begane grond. Daarvoor The most striking policy changes focus on (1) the revitalisation of Major retail developments (eg factory outlet centres, special
bureau Drost & Van Veen in opdracht van is een interactief computerprogramma ont- cities, towns and villages, and (2) water management to prevent department stores) remain undiscussed in this article as they are
de Wilgengroep drie torenlocaties aan- wikkeld die het mogelijk maakt om de basics major flooding and, at the same time, to use water to strengthen regularly reviewed in planning and estate periodicials.
gegeven die door HM architecten verder inzichtelijk te maken zoals uitzicht, daglicht the spatial quality in urban and rural areas. Central aim of the new
zijn uitgewerkt. en schaduw, windhinder en programmering. national planning document is to ensure that  the Netherlands existing large leisure facilities in the netherlands
remains liveable and at the same time a robust and attractive High quality leisure facilities (eg cinemas, theatres, art houses,
country . music halls) are traditionally found in the city centres and most are
located in Amsterdam, The Hague/Scheveningen, Rotterdam and
This article examines the role large leisure facilities can play in Utrecht. Together with the intervening towns these cities form the
contributing to the vitality and spatial quality of town and city  Randstad Holland in the west of the country. Large leisure
centres. Major leisure facilities are becoming more popular and are facilities, are located throughout the country, in the Randstad and
Oudere studie naar de mogelijke uitkomst van de bebouwing op grond increasingly located outside city centres (partly for reasons of elsewhere. The big amusement parks, though, are mainly located in
van het stedebouwkundig plan.
accessibility by car and the related heavy flows of traffic). The key rural areas. Examples are the Efteling in Noord-Brabant (in the
question is whether local authorities will be able to pursue policies south), Six Flags Holland in Flevoland (in the middle of the
for (re)locating large leisure facilities in the city centre with the Netherlands), and Ponypark Slagharen in Overijssel (in the north).
aim of revitalising central urban areas. The location policy, part of
the  urban networks concept in the new national spatial planning During the 1990s a number of large out of town retail developments,
policy, is proposed as a tool for achieving this goal. The following artificial ski centres and mega cinemas (or  megaplexes ) made
issues are reviewed: their appearance in the Randstad and elsewhere. Further plans for
a number of mega cinemas are currently being drawn up, sometimes
Visualisatie van de formules om dichtheid en hoogte te regelen. 1 Existing large leisure facilities in the Netherlands. as a part of larger complexes in combination with retail and other
2 The Fifth National Policy Document on Spatial Planning. leisure facilities (eg the ArenaBoulevard in south-east Amsterdam,
3 The new location policy for businesses and services. where large media and leisure facilities are planned). Another
4 Large leisure facilities and central urban areas: opportunities, interesting proposal is for a mega cinema next to a new factory
risks and policy implications. outlet centre (which was opened in November 2001) on the edge of
the historic town centre of Roermond, close to the German border. Y
NIROV/NovaTerra/jg2/#2.def 31-05-2002 11:06 Pagina 30
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 30 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 31
the fifth national policy document on spatial planning At the time there were
A key goal of the Fifth National Policy Document on Spatial
good arguments for the
Planning is to maintain the existing spatial contrasts within the
Netherlands: a variety of landscapes, distinctive towns and
principle of functional
countryside and an opportunity to experience an attractive green
1
environment close to the main population centres. The new a short historical note Nieuwe Bouwen ), and under the separation to improve the
national planning policy takes the international position of the In the first half of the 20th century the influence of the CIAM-conferences
quality of life in towns
Netherlands (as part of the North-West European metropolitan Netherlands experienced a  golden age between 1928 and 1933, leisure time
belt) as its starting point and it contains policies for towns and in the field of architecture and urban activities were increasingly considered
and cities
cities, water and water management and national landscapes to design. This is well illustrated by the as separate planning issues from
add to the existing diversity. General Development Plan for employment and housing. This led,
Amsterdam (1934), which included, as after the Second World War, to large
In the underlying planning vision the cities and the wider urban part of a comprehensive approach to recreational zones, described in the
culture will remain the hub of economic and cultural activity. urban planning, various types of 1970s as  Great Green Stars
What is new is that towns and cities are now seen as part of recreational green areas to separate ( bufferzones ). Spaarnwoude, between
morphological and organisational  urban networks in which the residential areas from industrial zones, Amsterdam and Haarlem in the northern
Rockefeller Plaza. (bron: Niek Tetteroo)
need for space can be met without a loss of spatial quality and and a large woodland area, the  wing of the Randstad, and Midden-
liveability. In the urban networks the emphasis will be on the Amsterdamse Bos, for major recreational Delfland, in the southern wing in the
development of vibrant central urban areas around railway stations use. At the time there were good area between Rotterdam and
and other transport nodes, with a mix of high density housing, arguments for the principle of functional The Hague, are typical examples.
businesses and services and educational and leisure facilities. separation to improve the quality of life Similar  bufferzones were established
in towns and cities. in other parts of the country (eg in the  City centre environments: concentrations of urban functions in and
The government has translated the need for attractive and former mining district of Limburg in around  nodes in the urban network. In addition to the existing city
functional living and working environments into seven criteria for Since the time of the New Movement (in the south-east), but never on the same centres and station areas these may include newly developed
spatial quality: spatial diversity, economic and social functionality, architecture) in the Netherlands ( het scale as in the Randstad. centres or  nodes , such as the Amsterdam South Axis, which will be
cultural diversity, social equality, sustainability, attractiveness and built above the southern Amsterdam ring road.
human scale. These criteria will guide the spatial development of The government has adopted a decentralised approach to the  Mixed environments: district and neighbourhood centres and
the Netherlands over the next twenty years. implementation of national policy ( decentralised whenever dispersed sites in out-of-centre, green urban or urban village
possible, centralised when necessary ). The new policy proposals environments.
The various demands for space cannot be met within the existing give more responsibility to the provinces, regional authorities and  Specific working environments: industrial estates and other
space available. In recognition of this the new national planning municipalities to develop and implement policies of their own concentrations, such as multimodal (freight) locations along
policy promotes the multiple and intensive use of space, which within the broad national guidelines. The new location policy for transport axes and home furnishing retail and leisure/ recreational
also returns in the motto of the fifth national planning policy businesses and services is prominent among these. In this complexes.
document:  Making space, sharing space ( Ruimte maken, ruimte approach, central government considers itself primarily responsible location policy and the policy for edge-of-town and large retail
delen ). The new policy seeks to achieve this by pursuing three only for issues of national or international importance (the trunk outlets. It is intended to serve a number of goals: Not only the government authorities themselves but also the  players
strategies: road and railway networks, waterways and floodwater discharge)  Economic development: providing employment opportunities by in the field (private partners) see the new policy as a unique
 Intensification of the use of space, for example by building above and stimulates and assists regional and local authorities where creating enough appropriate sites for businesses and services. opportunity for the authorities involved to pursue detailed location
roads and underground and by aiming at more net floor space as necessary.  Accessibility: making optimal use of all transport facilities for policies and implement them. Integrated policies can be developed,
a part of redevelopment of existing built-up areas. The building passenger and goods traffic by road, rail and water. preferably at the local level, for a more effective use of space in central
regulations will be amended accordingly. Lastly, the new national policy assigns an important role to high  Spatial quality: efficient use of space, high quality and varied urban areas, within the broad national guidelines, in consultation with
 Combining land uses to reverse the continuing trend of quality urban design and architecture in ensuring dynamic urban sites for all urban activities, mixed uses, and high quality living the relevant stakeholders (businesses, citizens, nature conservancy
separation of functions. As the economy is increasingly networks, towns and cities and attractive locations for new and working environments (safety, emissions and noise). and environmental organisations). It will demand, though, from the
becoming service based, this offers new opportunities for businesses. This will stimulate the debate on urban renewal and local authorities determination to enforce them. Office businesses,
mixing housing, commercial and recreational activities. the multiple and intensive land use and contribute to the desired The new location policy,  the right place for every business (and large retail outlets and leisure facilities may be tempted to locate in
 Transformation of land use through the reallocation and  urban renaissance and a better spatial development of the retail and other services) , is an explicit development policy (it the specific working environments because these are often easily
restructuring of underused or inefficiently used urban areas, Netherlands as a whole between now and 2020. should offer space for the dynamics of businesses and services). accessible by car. The aim, though, is to direct office businesses and
such as old railway yards, wholesale markets and urban The main responsibility for pursuing this policy has been assigned the amenities mentioned to mixed and city centre environments
brownfield sites. This will involve new uses for old industrial the new location policy for businesses and services to the provinces and regional and local authorities, preferably where they are able to contribute more usefully to the vitality of the
buildings and replacing less desirable dwellings and housing The new location policy for businesses and services in the fifth working together. It distinguishes three types of locations for central urban area. Y
types. national policy document on spatial planning replaces the  ABC businesses and services:
NIROV/NovaTerra/jg2/#2.def 31-05-2002 11:06 Pagina 32
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 32 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 33
Waterfront-ontwikkeling in Barcelona. (foto: Maaike Wijnhoud) Artist impression van pontons bij Parkhaven. (bron: Atelier Van Lieshout, Rotterdam)
Holland Casino te Scheveningen. (foto: Rob Poelonj�)
Of course people  work
large leisure facilities and central urban areas renewal of  old city centres (new uses, the gradual replacement of This trend towards ever bigger entertainment complexes is a
in bungalow parks,
In an unpublished essay written for the National Spatial suboptimal structures). Nevertheless, the role of city centres for problem, in terms of the new location policy, for those concerned
Planning Agency on the cultural dimension of space2 Hans leisure and consumption cannot be taken for granted. An increasing about the vitality and attractiveness of the city centre
but in the perception
Mommaas criticises the choice of  specific working environments part of the  leisure and consumption cake is now spent on the environment. If the option is to reintroduce present day forms of
for  businesses as varied as factories, offices, retail complexes, of users this  work is urban fringe due to the generally high level of mobility and the entertainment into the central urban area, a major task will be to
hospitals, cinemas and the like, questioning whether it is right to easy access by car and parking facilities on offer at large out-of- find the space to accommodate them. The transformation of
connected primarily
lump them together in the common perception. While people town locations. Another important factor in this changing scene is adjacent buildings and sites that are currently not being used to
justifiably consider factories and offices to be places of that people are constantly on the look out for  new experiences . their full capacity, could help find the space needed.
with fun, leisure and
employment, does the same apply to cinemas, large retail outlets An example of this is the rapid transformation of the Dutch zoo,
and leisure facilities? Of course people  work in bungalow parks, consumption and traditionally a collection of exceptional or unusual animals from all Of course, inner urban renewal areas are not the only option for
but in the perception of users this  work is connected primarily over the world, into a collection of exotic environments. Examples locating new large leisure services. They can just as easily be
only secondarily with
with fun, leisure and consumption and only secondarily with work are Burger s Zoo in Arnhem where bush and jungle life has been located at new infrastructure nodes in urban networks. But this will
and production ( service with a smile ). recreated under a large dome, and the new covered Oceanium in only intensify regional competition and reinforce the need for a
work and production
The same applies to the perception of central urban areas and their Rotterdam that shows specimens of sea and river life, doubling in proper spatial planning competence at the regional level. The city
cultural identity. For the majority of people the city centre ( service with a smile ) size the original site of the Blijdorp Zoo. council of The Hague succeeded recently, as an example, in
environment is associated with leisure and consumption, and not preventing the construction of a mega cinema in a nearby suburb
so much with merely working and/or living. opportunities because the council wanted a new mega cinema in the city centre,
 Leisure and consumption is a growing market, but it is not where, they argued, it would reinforce the vitality of the central
Urbanity is seen as the  reverse side of predictability; it is unlimited and the growth of large out-of-town attractions could urban area.
characterised by chance, unpredictability, perhaps even tension and mean fewer visits to city centres, with a corresponding reduction in
(a degree of) insecurity, and associated with unique places that you revenue. The growing importance of leisure and consumption has The developments described in this article could endanger the
find nowhere else, certainly not with the same range of activities led to the amalgamation of formerly separate domains such as art pre-eminent position of towns and city centres. Local and regional
and not against the same unique architectural backdrop or urban and culture, media, sports, leisure and retail activities. In response authorities are asked to make an explicit effort to prevent such
context. A good inner city atmosphere is fostered by an adequate to changes on the demand side (the need for  new experiences ) developments eg with the new location policy. Other policies that
mix of three types of users: city dwellers, people who return there leisure companies from previously distinct domains are joining Dutch local authorities employ with this in mind are:
on a regular basis (commuters, business people) and tourists.3 forces, with a consequent scaling up to form mega leisure  Town centre management as a joint venture of the local
complexes. In turn, this makes services of this kind increasing authority and private partners; about 100 towns in the
Central urban areas in general still attract large crowds of people in relevant for the definition and design of space in the wider urban Netherlands now have such programmes.
search of a wide variety of amenities for  knowledge and context.   New life in towns through new mixed use developments:
entertainment ( lering en vermaak ) because of the continual housing, business and leisure, preferably a mix of large and Y
NIROV/NovaTerra/jg2/#2.def 31-05-2002 11:06 Pagina 34
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 34 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 35
wetenschappelijk verantwoord
meervoudig ruimtegebruik
Ontwikkelingen in de openbare ruimte
small, to generate a  new image with high standards of urban In other words, the objective should be urban renewal in intensified
design and architecture. A good example of this is the Urban shape, in which leisure as an explicit 21th century life style feature
Key Project  Den Haag Nieuw Centrum as an extension of the has a place of its own. Policy tools such as the multiple and
existing city centre of The Hague. Such developments can at the intensive use of space and a more flexible approach to planning Meervoudig ruimtegebruik
same time mitigate the impact of and dependency on the car should offer opportunities for effective city management that can
through the proximity of railway services (especially the High accommodate the shifting preferences of users and consumers.
Speed Train) and other local and regional public transport A key requirement is an urban backdrop of timeless, high quality als culturele opgave
terminals. architecture with a mix of large and small-scale buildings. Ries van der Wouden, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag
The Rockefeller Center in New York, now well over sixty years old,
risks provides an excellent example.
Bij de discussies over meervoudig en intensief ruimtegebruik gaat veel aandacht
In promoting multiple and intensive use of space, the authorities
uit naar het ontwerp van nieuwe openbare ruimten. Wie afgaat op de publicaties
concerned run the risk that private parties (estate agencies, The new location policy can give additional support for intensifying
developers) may have different opinions or demands about exactly and transforming the existing use of space if municipal authorities
over dit onderwerp krijgt snel de indruk dat de kern van meervoudig ruimte-
what intensive uses should be developed and where; sometimes pursue detailed location policies and give keen attention to
gebruik vooral gelegen is in de techniek van het stapelen en combineren van
public and private partners want the same developments but with implementation and maintenance. Drawing on contributions from
different locations in mind. stakeholders, they should also encourage more experiments (eg
functies. Maar  gebruik is iets anders dan  ontwerp . Gebruikspatronen komen
In addition, a discussion about external safety policy has recently temporary buildings with a leisure function) and emphasise the
dikwijls pas tot stand in de vele jaren en decennia die volgen op ontwerp en
gained momentum in the Netherlands as a consequence of two contribution of design. The spatial planning profession should
accidents - the explosion of a fireworks depot in the middle of a restore the importance of urban design because good design and
bouw. Ruimtegebruik wordt vooral bepaald door culturele ontwikkelingen op de
residential district in Enschede (in the east), and a pub fire in good  housekeeping are capable to attract visitors from a wide
lange termijn en niet zozeer door de ontwerptechniek.
Volendam during a New Year party. Both resulted in a considerable area over and over again to come anew  into town .
loss of life. Bringing new attractions into town in the vicinity of
safety risks (eg storage and transport of hazardous goods and Reacties kunnen gestuurd worden naar [e-mail]
liquids) raises the issue of external safety. This is illustrated by a Meervoudig ruimtegebruik in de culturele perifere winkelcentra en recreatieve centra. verschillend. Grof gezegd is het ordenend
recent municipal initiative in Rotterdam to create a large floating Bibliography zin van het woord wordt vooral zichtbaar in Maar ook de oude openbare ruimten bleven principe  plaats gedurende de laatste twee
pavement cafe on barges moored on the quayside. The proposed 1 J. Molema, The New Movement in the Netherlands, 1996. de stedelijke openbare ruimte. De culturele niet onberoerd door de mobiliteit. Steden of drie millennia in de westerse steden is
project had to be abandoned because of the risks of passing 2 Over de culturele dimensie van de ruimte, 2001. wortels van het meervoudig en intensief proberen in onderlinge concurrentie steeds ontstaan, het principe  mobiliteit geduren-
rivercraft that carry gasoline. To use the barges all the same a 3 R. Boomkens, De stad tussen pretpark en geweldsvrije zone, Vrijetijdsstudies 2000. gebruik van de openbare ruimte liggen diep meer bezoekers te trekken door middel van de de laatste eeuw, en het principe  virtua-
new project has been envisaged by the Rotterdam development verankerd in de westerse stad. De Atheense evenementen en festivals, die met name in liteit gedurende de laatste twee decennia.
company: situated in a nearby long term mooring (Parkhaven) the Large leisure facilities can play an important role in enhancing the agora, de straten en pleinen van de renais- de binnensteden plaatsvinden. De ontwikke- Zij brengen alle drie hun eigen tijdsordening
barges will be used to display a large-scale work of art of the economic and cultural vitality and spatial quality of central urban sancesteden, de steden uit de gouden eeuw lingen in de traditionele en de nieuwe open- met zich mee. Bij de kolom  plaats is dat de
contemporary Rotterdam artist Joep van Lieshout. areas. In the Netherlands the new national spatial planning policy en de negentiende-eeuwse metropolen bare ruimten weerspiegelen de culturele historische tijd en die van het dagelijks
gives a key role to local authorities in developing integrated zijn de klassieke iconen van deze cultuur. trends, die het onderwerp zijn van dit artikel. levensritme, bij mobiliteit is dat de ordening
Local and regional authorities should try to prevent the formation location policies for businesses, services and leisure amenities, Het gebruik van deze plaatsen weerspiegel- van de reistijd, bij virtualiteit is dat de orde-
of  islands of large leisure facilities on a local or regional scale. in cooperation with private partners and backed by town centre de de heterogeniteit van het stedelijk leven, openbare ruimte in meervoud ning van de onmiddellijkheid en de gelijk-
They should make a conscious effort to integrate them within the management strategies. The aim is to reverse the trend towards de sociale gelaagdheid en de culturele diver- Met de spreiding van de verstedelijking tijdigheid.
existing urban fabric and ensure that the conditions are right the construction of mega leisure and retail complexes in edge-of- siteit van de stadsbewoners. Die hetero- en het ontstaan van de stedelijke netwerken
for their profitable operation, in order to generate economic and town locations. Large leisure facilities will also be a major geniteit is de culturele vertaling van zijn nieuwe openbare ruimten ontstaan. De principes van de  mobiliteit en  virtua-
social spin-offs, eg by creating job opportunities for people from component in the programme of major mixed-use urban meervoudigheid. Bij het ontstaan van die nieuwe openbare liteit hebben niet de  plaats vervangen,
surrounding neighbourhoods. development projects around the main railway stations and other ruimten speelt de mobiliteit een hoofdrol. maar zijn ernaast of erbinnen genesteld.
public transport terminals. Certain risks associated with city De stedelijke openbare ruimte is echter al De laatste decennia zijn daar de virtuele Binnen het bestaande stedelijk weefsel zijn
conclusion centre mixed use environments require further consideration. Z lang niet meer beperkt tot de traditionele netwerken van de informatiemaatschappij ze dus doorgaans alle drie aan te treffen.
What does this imply for present day (large) leisure developments stadscentra. Mobiliteit zorgde voor een ver- bijgekomen. De oude en de nieuwe openbare De plaatsen waar verschillende ordenende
in the Netherlands? The four cities and the intervening towns that spreiding van het verstedelijkingspatroon. ruimten kunnen in de vorm van een typo- principes elkaar overlappen hebben dikwijls
together form the Randstad are cooperating in the urban network Steden groeiden aaneen tot stedelijke logie worden weergegeven (zie tabel 1). een bijzondere betekenis voor meervoudig
 Delta Metropolis , listed in the Fifth National Policy Document on netwerken, en tussenliggende gebieden ruimtegebruik.
Spatial Planning. Of the four cities, both Rotterdam and The Hague veranderden in economische centra en Op de horizontale as zijn de ruimten gerang- De ruimten zijn op de verticale as geordend
are preparing plans for large leisure services, including mega woonlocaties. Nieuwe openbare ruimten schikt naar drie ordenende principes, name- naar mate van openbaarheid: openbaar,
cinemas, as a part of the Urban Key Projects (around the new High ontstonden op verschillende plaatsen in het lijk plaats, mobiliteit en virtualiteit. De semi-openbaar, en voor de volledigheid ook
Speed Train terminals), that also include proposals for high quality stedelijk veld, zoals vervoersknooppunten, historische wortels van de drie principes zijn het private pendant. Die private categorie Y
business and residential areas.
NIROV/NovaTerra/jg2/#2.def 31-05-2002 11:06 Pagina 36
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 36 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 37
Het museum, een voorbeeld van een  parochiale ruimte.
(foto: Johannes Abeling, Amsterdam)
stadsleven, en doet men de kennis op die de woonomgeving: monocultuur onder gen naar de omliggende wijk, aan te koppe-
nodig is voor een volwaardig stadsburger- herstructurering len. Heterogeniteit en culturele integratie
schap, aldus het republikeins ideaal van de De woonomgeving maakt net als de ontstaat ook als andere bevolkingscatego-
stedelijke burgerij. agora deel uit van de traditionele stadsorde- rie�n dan de bewoners van een wijk vol-
ning. Ze bevindt zich overal, waar het dage- doende reden hebben om een tijdje in die
Een agora heeft altijd een zekere ambivalen- lijks leven rondom het private (t)huis zich wijk te verblijven of om er regelmatig terug
tie. Aan de ene kant veronderstelt de agorale afspeelt. De woning, winkelstraat, de school te keren. In het kader van de stedelijke
democratie dat het sociale onderscheid er en het zwembad behoren hiertoe. Het semi- herstructurering zouden clusters van
niet meer toe doet en dat alle stadsburgers openbare karakter van de woon- en leef- publiekstrekkende instellingen in de naoor-
gelijkwaardig zijn, aan de andere kant is omgeving wordt het best aangeduid met logse wijken geplaatst kunnen worden, bij
deze openbare ruimte ook altijd de plaats de zegswijze dat de leefomgeving in woon- voorkeur in de nabijheid van al bestaande
om zich te manifesteren en te onderscheiden. wijken de  huiskamer van de buurt is. voorzieningen. Gezien het vaak uitgespreide
Vandaar dat de agora ook altijd het centrum Weliswaar zijn vrijwel al die ruimten de jure karakter van de naoorlogse wijken kan dat
is van de strijd om de ruimte in de stad. openbaar, maar de facto worden ze vooral natuurlijk niet overal in die wijken, en dat
De Amsterdamse Dam in 17e eeuw is daar door de bewoners benut en leidt de komst zou ook niet wenselijk zijn. De opgave is om
een voorbeeld van. Vlak na de bouw van het van al te veel  anderen in die ruimten vaak op een beperkt aantal strategische plaatsen
Ordenend principe nieuwe stadhuis, het huidige Paleis, streden tot verwondering en soms tot verzet. in een wijk  drukte van bezoekers te schep-
Tabel 1 Plaats Mobiliteit Virtualiteit de politieke (het stadhuis), de religieuze Woonomgevingen vindt men overal in de pen, door middel van aansluiting bij de
Mate van openbaarheid
(de Nieuwe kerk) en de commerci�le func- stad waar woningen zijn, maar de plekken mobiliteitscorridors en combinaties van
Typologie van Openbaar Agora Passage Virtueel forum
ties (De Waag, de vismarkt en het achter de waar de openbare ruimte vrijwel uitsluitend publieke en private voorzieningen. Zo begint
Kenmerk: economische Kenmerk: doorstroming, Kenmerk: toegang tot
en culturele uitwisseling geleiding van mobiliteit informatie, tweezijdig-
openbare, semi- Dam aan het Rokin gelegen Beursgebouw) bestaat uit deze categorie zijn vooral te vin- er nu in het Amsterdamse Arena-gebied en
tussen burgers Vormen: havens, stations, heid communicatie
om voorrang.1 Een zo grote diversiteit van den in de buitenwijken, van de vroeg-naoor- het winkelcentrum De Amsterdamse Poort
Vormen: pleinen, straten, vliegvelden, (snel)wegen Vormen: algemene inter-
openbare en
het ruimtegebruik is nog zelden op de stad- logse wijken tot de VINEX-wijk. Vanwege de eindelijk een verbinding te ontstaan tussen
parken, markten net-sites, digitale steden
priv�-ruimten. pleinen te vinden, en zeker niet op de Dam. gehanteerde functiescheiding bij de vorm- het bedrijfsgebied aan de westzijde van het
Semi-openbaar Woonomgeving Parochiale ruimte Nieuwsgroep
De huidige Dam is  nationale plaats in deel- geving van deze wijken hebben deze een spoor en het woongebied aan de oostzijde.
Kenmerk: ruimte rondom Kenmerk: ontmoetings- Kenmerk: uitwisseling
tijd (Paleis en Monument tijdens staatsbe- sterk monofunctioneel karakter, waarbij de Hier ontstaan interessante schakels tussen
woning,  dorp in de stad plaats gelijkge�nteres- informatie onder gelijk-
Vormen: woonbuurt, seerden, subcultuur, vrije ge�nteresseerden.
zoek en op 4 mei), deels een toeristenplaats monofunctionaliteit een veel grotere ruimte- de schaal van de woonwijk en die van de
dagelijkse leefruimte, tijd. Vormen:  webcommuni-
en een doorlooproute tussen winkelstraten. lijke schaal heeft dan in de oudere woon- voorzieningen op de schaal van het stedelijk
winkel, school Vormen: caf�, museum, ties met hypergespeciali-
 scene , festival, stadion, seerde belangstelling Die functieverdunning is niet beperkt tot wijken. netwerk (de meubelboulevard Villa Arena,
terras,  rive gauche
de Dam alleen. De pleinen en parken in de de megabioscoop, het stadion). Uitbouw van
binnensteden worden tegenwoordig gedo- Veel van de naoorlogse wijken hebben een de overlapping tussen de Bijlmer-woon-
Priv� Thuis Mobiele of tijdelijke leef- Virtueel thuisadres
Kenmerk: geborgenheid, ruimten Kenmerk: opslag en basis mineerd door de recreatieve economie. eenzijdige en goedkope woningvoorraad, omgeving en de passage-achtige openbare
leefstijl, status Kenmerk: tijdelijk comfort persoonlijke informatie
Die trend wordt versterkt door de onderlinge waardoor een selectie van bewoners heeft ruimte in het Arena-gebied biedt perspec-
Vormen: woningen van en bescherming en communicatie
wedijver tussen steden om zoveel mogelijk plaatsgevonden langs sociaal-economische tieven voor de integratie van de bewoners,
allerlei aard Vormen: tweede huis, Vormen: mailbox, home-
hotelkamer, auto, caravan page
bezoekers te trekken via festivals en evene- en etnische lijnen. Zij zijn de laatste jaren bijvoorbeeld via nieuwe werkgelegenheid.
menten. Bedrijven uit andere dan recreatieve onderwerp van stedelijke vernieuwing en
sectoren vertrekken uit de binnensteden en herstructurering, waarbij het heterogeen passage: spontane verstedelijking
laat ik hier in de bespreking verder buiten de agora: van centrale plaats tot podium De Agora omvat de grote openbare ruimten, vestigen zich langs de stadsranden2. Herstel bouwen als middel tot integratie wordt Naast deze traditionele plaatsgebonden
beschouwing, omdat de meervoudigheid voor recreatie die zich dikwijls in het centrum bevinden: de van de agora in oude glorie is pure nostalgie. gezien. Die fixatie op wonen is te beperkt. ruimten zijn er andere ontstaan, die hun
vooral te vinden is in de openbare en semi- De linkerkolom bevat de ruimten waar- pleinen, markten, straten en parken. Als we Heterogeniteit in het gebruik zou eerder Juist in combinatie met een variatie in de betekenis niet ontlenen aan de plaats, maar
openbare ruimten. De typologie is een socio- van de plaats het belangrijkste kenmerk is. het over  de stedelijke openbare ruimte en moeten worden gezocht binnen de recrea- openbare ruimte kan een veel krachtiger aan het systeem van mobiliteit. Deze mobili-
logische indeling, en niet een juridische. Dit is het traditionele ordeningsprincipe van  het stedelijk publiek domein hebben, dan tieve economie. Uit deze, vanwege de ruim- sfeer van integratie worden gecre�erd. Dan teitsgeordende openbare ruimten zijn te
Zo zijn de openbare en semi-openbare ruim- stedelijke ruimten. De pleinen, hoofdstraten, verwijzen we vrijwel automatisch naar deze telijke ontwikkeling bijna niet te ontlopen moet worden gebruik gemaakt van het feit vinden in de middenkolom van het schema.
ten in principe voor iedereen toegankelijk, parken en woonwijken ontlenen er hun traditionele stedelijke ruimten. Dit zijn de trend van  verdunning van de traditionele dat veel van deze herstructureringswijken Opnieuw is er een onderscheid tussen de
alleen kijkt men er op de Dam of op het betekenis en status aan. Dit ordeningsprin- plekken, waarop de economische, politieke agora is echter een belangrijke opgave voor niet meer in de periferie van de oude stad meest openbare en de semi-openbare
Schouwburgplein niet van op, dat men zich cipe is ontstaan in een maatschappij, waarin en culturele uitwisseling tussen stads- de andere openbare ruimten af te leiden, en gebied, maar in de nabijheid van knoop- ruimten. In de categorie die ik Passage heb
tussen een grote groep onbekenden bevindt, mobliteit niet of nog niet het dominante burgers plaatsvindt, en waar de centrale wel het vinden en vormgeven van agorale punten van de nieuwe stedelijke netwerken gedoopt, bevinden zich de grote knopen in
en in een rustige woonstraat w�l. kenmerk is. Vrijwel alle historische steden waarden en machtsverhoudingen in een plekken binnen die andere openbare ruimten. liggen. Die knooppunten, met hun drukte en het mobiliteitssysteem, de havens, vliegvel-
hebben een plattegrond, waaraan dit ken- stad het meest zichtbaar zijn. Op de agora dichtheid, zouden moeten worden benut om den en stations. Die passages zijn overigens
merk is af te lezen. maakt men kennis met de volheid van het er nieuwe openbare ruimten, met verbindin- ook al ruim aanwezig in de wereld van het Y
NIROV/NovaTerra/jg2/#2.def 31-05-2002 11:06 Pagina 38
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 38 NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 39
meervoudig ruimtegebruik, omdat zij bij Schiphol-gebied al lang niet meer het geval), traties van specifieke uitgaansplekken te vin- Als een openbare ruimte zich kan
uitstek uitdagen tot de techniek van het maar in tegenstelling tot de meeste woon- den. Omdat het hier vooral om subcultureel veranderende behoeften en vormen van
aanpassen aan veranderende
 stapelen . Het vormgeven van een cultureel milieus genereren ze dichtheid en drukte in gespecialiseerde ruimten gaat, moet je gebruik, is er een grote stap gezet naar een
heterogene openbare ruimte is lastiger. de openbare ruimte. Het zijn niet de openbare meestal een bepaalde afstand afleggen om behoeften en vormen van gebruik, duurzame cultuur van intensief en meer-
Kenmerk van deze passages is dat ze gericht ruimten die onmiddellijk met stedelijkheid er te komen. Vandaar dat de betekenis van voudig ruimtegebruik.
is er een grote stap gezet naar een
zijn op doorstroming, op het zo snel en com- en stedelijke cultuur worden geassocieerd. deze ruimten enorm is toegenomen door de
fortabel mogelijk doorgeleiden van grote Het zijn w�l de openbare ruimten die door groei van de mobiliteit, en vandaar dat ze in duurzame cultuur van intensief en Reacties kunnen gestuurd worden naar
groepen mensen. Sommige van de passages de gegroeide mobiliteit in toenemende mate de typologie onder  mobiliteit staan gerang- [e-mail]
meervoudig ruimtegebruik
zijn in de stadscentra te vinden, zoals vele door burgers worden gebruikt. schikt.
Dit artikel is een bewerking van een lezing, gehouden op
stations, andere bevinden zich aan de rand Door het oprukken van de vermaaksecono-
het congres  Meervoudig ruimtegebruik van Habiforum,
of buiten het traditionele stedelijk gebied. Door de groei van de mobiliteit is er een mie is de parochiale ruimte in veel binnen-
Wassenaar 25 oktober 2001.
De laatste hebben een karakteristiek sterke expansie van de passages. Door hun steden sterk ge�xpandeerd. De gegevens
Noten
ruimtelijk spreidingpatroon dat door de drukte en dichtheid is er aanzuiging van over de werkgelegenheid in de steden In het gebied rond de Amsterdamse Arena begint nu eindelijk een verbinding
1 D.H. Couvee, De Dam: geschiedenis van een plein
te ontstaan tussen het bedrijfsgebied aan de westzijde en het woongebied
3
Amerikaanse auteur Garreau gemunt is commerci�le en vrijetijdsfuncties, soms ondersteunen dit: de horecasector is ��n
Utrecht: Oosthoek 1968.
aan de oostzijde. (foto: Johannes Abeling, Amsterdam)
2 Zo is in het centrum van Amsterdam het aantal
banen tussen 1970 en 1996 afgenomen van 176.000
naar 100.000. In arbeidsjaren was de daling nog
forser: van 150.000 naar 74.000. Bron: Stichting
voor economisch onderzoek SEO, De Amsterdamse
binnenstad als economisch centrum, Amsterdam:
SEO, 1997.
3 J. Garreau. Edge City; Life on the New Frontier.
New York, London etc.: Doubleday, 1991.
4 L. Lofland. A World of strangers. Order and action in
public space. Prospect Heights, Il.: Waveland, 1973;
en: L. Lofland. The public realm. Exploring the city s
quintessential social territory. New York: Aldine de
Gruyter, 1998.
5 R. van der Wouden en E. de Bruijne. De stad in de
omtrek. Problemen en perspectieven van de vier
grootstedelijke gebieden in de Randstad. Den Haag:
Schiphol, de ultieme Nederlandse edge city. (foto: Johannes Abeling, Amsterdam)
Sociaal en Cultureel Planbureau, 2001.
van de grote groeiers.5 Private en publieke virtuele ruimten: onzekere effecten tot slot
6 Zie onder andere Mitchell, W.J. City of Bits.
Cambridge MA en Londen: MIT Press, 1995; en M.
instellingen vormen soms heterogene en Tenslotte zijn in de rechterkolom van de Het merendeel der opgaven, die hier voor
Castells. The Rise of the Network Society. Oxford:
met de term edge city: nieuwe stedelijke treedt  spontane verstedelijking op. Met complementaire clusters: universiteiten en typologie de virtuele ruimten te zien. Hun de verschillende typen openbare en semi-
Blackwell, 1996 (The Information Age: Economy,
concentraties op de knooppunten van ver- name daar is het een belangrijke opgave om musea worden geflankeerd door terrassen, opkomst is van recente datum, en over hun openbare ruimten zijn geformuleerd, laten
Society and Culture Volume I).
voersassen. Zij kennen een hoge mate van naast de op doorstroming gerichte ruimten caf�s en restaurants. Soms is in de clusters invloed op de ruimte wordt veel gespecu- zich samenvatten onder ��n noemer: het
concentratie, en hebben doorgaans meer ook agorale plaatsen te laten ontstaan, die ��n leefstijl geconcentreerd, zoals de leerd,6 maar nog maar weinig van die specu- vergroten van de agorale kwaliteit van deze The use of space is more of a cultural
arbeidsplaatsen dan slaapplaatsen. geschikt zijn voor verblijf en ontmoeting. homobars die in elkaars nabijheid in de laties zijn op onderzoek gebaseerd. Over de ruimten. Dat betekent niet het herstel van phenomenon than a matter of technical
Het meest voortgeschreden voorbeeld in De culturele heterogeniteit van de  doorstro- Amsterdamse Reguliersdwarsstraat te vinden effecten van de virtuele ruimten zijn dus de klassieke stedelijke agora in zijn volle glo- design. To study the cultural meaning of
Nederland is het gebied rond Schiphol, maar mers is vaak groot, en die zou ook in deze zijn. Dat geldt ook voor de allochtone nog veel vragen, waarvan het antwoord in rie, maar het vertalen van enkele essenti�le space, use can be made of a two dimensional
ook meubelboulevards, attractieparken en nieuwe agorale plaatsen kunnen terugkeren. clusters van winkels en reisbureaus rond de de toekomst ligt. Versterkt de virtualiteit de eigenschappen van die agora naar de nieuwe matrix in which  place ,  mobility and
campusuniversiteiten behoren hiertoe. In de moskee�n. ruimtelijke verstrooiing of ontstaan er ook ruimten. Het gaat daarbij ondermeer om  virtuality occupy one dimension and
meeste van deze edge cities heeft de open- parochiale ruimten: specialisatie en nieuwe concentraties? Leidt de informatie het scheppen van verblijfs- en ontmoetings- public, semi-public and private space make
bare ruimte wel een heel specifiek karakter. clustering De parochiale ruimten hebben een neiging en uitwisseling via het internet tot nieuwe plaatsen bij  doorstromingsplaatsen up the second dimension. These factors
Ze zijn niet bestemd voor langdurig gebruik De term Parochiale ruimte is afkomstig tot specialisatie op leefstijl, waarbij een vormen van publiek domein? In hoeverre (passage), het doorbreken van culturele influence the cultural meaning of specific
door bewoners, maar voor kort bezoek van van de sociologe Lyn Lofland.4 Zij duidt er zekere eilandvorming optreedt. Vanwege ontstaan door de mogelijkheid van telewer- homogeniteit door het aantrekken van locations, although the impact of virtuality
passanten. Ze zijn bovendien in de juridische de ruimten mee aan waar je in je vrije tijd de afhankelijkheid van de mobiliteit zijn ze ken en uitwisseling op afstand nieuwe vor- bezoekers via de openbare ruimten (woon- is very uncertain. Urban designers should
zin dikwijls niet echt openbaar: ze worden  halve bekenden ontmoet, mensen met wie vaak te vinden in de buurt van de toeristi- men van  post-industri�le ambachtelijkheid , gebieden) en het versterken van de culturele be aware of these meanings and can use
bijvoorbeeld beheerd door een bedrijf met je een belangrijk kenmerk deelt, zoals een sche centra of de passages. Daar ligt de combinaties van wonen en werken in de heterogeniteit door combinaties van sub- them to make their designs more effective
particuliere en publieke aandeelhouders. culturele of sportieve belangstelling. Een belangrijkste opgave: een combinatie van woonomgeving? Met name aan de laatste cuturen (parochiale ruimten). Ontwerp en for achieving their goals. Z
Deze mengeling van halve openbaarheid en hele reeks ruimten valt hieronder, zoals het passages en parochiale ruimten is op zich trend zou een belangrijke ontwerpopgave planning van deze ruimten doen weliswaar
privaat beheer of eigendom is kenmerkend voetbalstadion, de terrassen, de culturele nog geen agora, maar kan wel agorale gekoppeld zijn. Het vraagt zowel om een ter zake, maar de culturele heterogeniteit
voor vele van de edge city-achtige ruimten, festivals, de rive gauche-caf�s in Parijs, maar trekken krijgen. Parochiale ruimten kunnen flexibilisering van de woningbouw als om moet zich uiteindelijk toch bewijzen in de
of dat nu gaat om pretparken, perifere ook de house parties en de drugscenes. Er is het verblijfskarakter van een passage het scheppen van meer voorzieningen in de loop der tijd. Daarom is nog een ander ele-
winkelcentra of vliegvelden. Zij zijn vaak in een op leefstijl afgestemde specialisatie versterken, combinaties van parochiale woonomgeving, waardoor de homogeniteit ment van belang, en wel flexibiliteit. Als een
aanvang monofunctioneel (al is dit in het opgetreden: voor elke leefstijl zijn er concen- ruimten de culturele heterogeniteit. van die woonomgeving afneemt. openbare ruimte zich kan aanpassen aan
NIROV/NovaTerra/jg2/#2.def 31-05-2002 11:06 Pagina 40
NovaTerra / Jaargang 2 / Nummer 2 / juni 2002 / 40
column door een stakeholder uit het vakgebied
Gert Middelkoop, Bureau Middelkoop, Heemstede
Nederland
Ontwikkel(ings)land
 Amstelland niet blij met miljoenen kopte Cobouw begin mei. De opmaat voor een moeizaam ontwikkelproces. Kern van de zaak is dat
miljoenen waarmee Amstelland niet blij is, zijn afkomstig uit de ver- er nog steeds geen effici�nte nieuwe ontwikkelpraktijk is ontstaan.
plichte herwaardering van de grondportefeuille. Niet de aankoop- Veel geroep om regie terwijl het toneelstuk ongeschreven is en de
prijs, maar de marktwaarde moet in de boeken komen. Amstelland is gekozen acteurs een willekeurig samenraapsel zijn. De economische
toch een professionele winstbeogende instelling. In de bouw gaat spelregels zijn zo absurd dat welvaart zich nog niet vertaald in fraaie
kennelijk alles anders, en daarom werd ooit op de Universiteit van gebouwen, maar deze doet verschrompelen tot een bedenkelijk
Amsterdam het inmiddels opgeheven vak bouweconomie gedoceerd. minimum. Kwaliteit met een weinig duurzame uitstraling. De ont-
Nadere bestudering van het interview gaf de alledaagse vanzelf- wikkelpraktijk is ook nog eens kwetsbaar, IJburg in Amsterdam laat
sprekendheid van een getergde bestuurder weer. Het op strategische zien dat bij windkracht 1 tegen het hele peloton krakelend stil valt.
momenten winsten uit de hoed te toveren, is voor een bestuurder
prettiger dan op vastgelegde verwachtingen te worden afgerekend.
IJburg in Amsterdam
Geen mooiere reserve dan een stille reserve. Dat snappen we.
laat zien dat bij wind-
Het vervolg (aanpak VINEX niet professioneel) is interessanter en
kracht 1 tegen het hele
legt genadeloos de lacunes van de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening
bloot. De al door Lubbers gelanceerde slogan  meer markt, minder
peloton krakelend stil
overheid wil maar moeizaam neerdalen in ruimtelijk ontwikkelings-
land.  Als je nu nog bezig bent met de rol en verantwoordelijkheid
valt
van partijen, dan is dat niet helemaal goed gegaan , staat onder de
foto van de getergde bestuurder tegen de achtergrond van een
absoluut verkeerd neo-classicistisch gebouw.
Heel soms lukt het wel en wordt de loftrompet gestoken over de Zeer voorzichtig dringt door dat er wat moet veranderen. Onver-
periferie van de bouwopgave: in Groningen wordt met professionele korte toepassing van grondquote bij grondprijsvaststelling is
marktpartijen op professionele wijze een Disneyland voor senioren onlangs in een convenant ten grave gedragen. Amsterdam heeft bij
uit de grond gestampt. Wel Ź 125 miljoen gedeeld door vier ge�n- de Zuidas zeer bescheiden ge�xperimenteerd met air rights die kun-
vesteerd in een grondbank! Best een riskant experiment, maar het nen worden ingezet voor kwaliteitsverbetering zonder dat de plan-
toont tevens de absolute onmacht van de marktpartijen en de abso- economie omrolt. Op basis van het vastgestelde programma wordt
lute lafheid en onbenul van het openbaar bestuur bij ingrijpende residueel een minimale grondprijs bepaald. De ontwikkelaar krijgt
ruimtelijke ontwikkelingen. Stel dat het Groningen lukt een perma- het recht extra vierkante meters te maken, waarover geen extra
nent bewoond sporthuiscentrumcomplex te ontwikkelen, iets dat in grondprijs wordt gerekend. Wel moeten deze extra opbrengsten in
de USA al sinds mensenheugenis wordt vertoond. Duidelijk is dat we kwaliteit worden gestoken. Hoog tijd dat de ontwikkelpraktijk eens
hier niet de kern van de ruimtelijke opgave van Nederland raken. kritisch tegen het licht wordt gehouden, op basis van het inzicht dat
spelregels een zekere relatie hebben met de spelkwaliteit. De gang-
Bij echt belangrijke projecten als de HSL-stations, de verknoping van bare ontwikkelpraktijk is afdoende voor het stampen van rijtjes
infrastructuur en de transformatie van de naoorlogse wijken blijft in de wei. Voor het maken van aansprekende kwaliteit en de in het
het natuurlijk armoe troef. Het is geklooi dat voorbij gaat aan de verschiet liggende opgave van intensief ruimtegebruik schiet het
definitie van programma s waar iedereen geloof in heeft, een tekort. Iets voor het nieuwe kabinet. Zelf bedenk ik wel een oplos-
bestuurlijk gedragen ontwikkelingsstrategie. Veeleer is sprake van sing voor de miljoenen van Amstelland.
merkwaardige selecties waar de deelnemers geen idee hebben of
de wedstrijd gaat over koekhappen, zaklopen of verspringen, als Reacties kunnen gestuurd worden naar [e-mail]