Robert Dziewulski, Marcin Cecot
Najważniejsze konsekwencje członkostwa Turcji w UE
Spis treści:
Uwagi wstępne ........................................................................................................................... 2
1. Polityczne uwarunkowania i konsekwencje przystÄ…pienia Turcji do UE............................ 6
1.1  Europejskość Turcji.................................................................................................................. 8
1.2 Względy polityczne i bezpieczeństwa .......................................................................................... 13
2. Sytuacja gospodarcza Turcji oraz konsekwencje ekonomiczne akcesji Turcji do UE ..... 18
2.1 Sytuacja gospodarcza Turcji  najważniejsze wskaz
niki makroekonomiczne.......................... 18
2.2 Skutki makroekonomiczne włączenia do Rynku Wewnętrznego .............................................. 25
3. Najważniejsze implikacje w obszarze migracji ................................................................... 33
3.1 Struktura i wielkość migracji...................................................................................................... 33
3.2 Czynniki decydujÄ…ce o migracji.................................................................................................. 35
3.3 Kraje docelowe emigracji z Turcji do UE .................................................................................. 36
3.4 Skutki gospodarcze migracji....................................................................................................... 38
4. Skutki akcesji dla budżetu UE ............................................................................................ 41
4.1 Najważniejsze implikacje akcesji dla budżetu UE  podsumowanie najważniejszych
szacunków ......................................................................................................................................... 41
4.2 Fundusze Strukturalne ............................................................................................................... 47
4.3 Integracja w ramach Wspólnej Polityki Rolnej ......................................................................... 52
Podsumowanie......................................................................................................................... 53
Spis Tabel................................................................................................................................. 57
Bibliografia.............................................................................................................................. 58
Uwagi wstępne
Turcja jest państwem najdłużej oczekującym na członkostwo w Unii Europejskiej w historii
tej organizacji. Wniosek o członkostwo Turcja złożyła 12 kwietnia 1987 r. Znacznie
wcześniej, bo już 12 września 1963 r. podpisany został Układ Stowarzyszeniowy (wszedł w
życie 1 grudnia 1964 r.). 31 grudnia 1995 ustanowiono Unię Celną pomiędzy Unią
EuropejskÄ… i TurcjÄ….
Rozwój stosunków politycznych nabrał dynamiki pod koniec lat 90-tych ubiegłego wieku i
wówczas także istotnie przybliżyła się perspektywa akcesji Turcji do UE. Kluczowe
znaczenie miała podjęta w dniach 10  11 grudnia 1999 r. przez Radę Europejską w
Helsinkach decyzja o przyznaniu Turcji statusu kandydata do UE i objęciu jej strategią
przedczłonkowską. 13 grudnia 2002 r. Rada Europejska w Kopenhadze zapowiedziała
podjęcie decyzji o ewentualnym rozpoczęciu negocjacji akcesyjnych z Turcją w grudniu
2004 r. Szefowie państw lub rządów 17 grudnia 2004 r. postanowili, że negocjacje akcesyjne
z TurcjÄ… rozpocznÄ… siÄ™ 3 paz
dziernika 2005 r. Rada Europejska uznała, że inaczej niż
dotychczas negocjacje z poszczególnymi krajami kandydującymi w sprawie przystąpienia
będą prowadzone na podstawie specjalnych, szczegółowych ram negocjacji. Na wniosek
Komisji Rada UE ustali takie ramy dla każdego z krajów kandydujących1 z uwzględnieniem
doświadczeń wynikających z procesu piątego rozszerzenia Unii oraz ewolucji dorobku
prawnego UE, a także biorąc pod uwagę ich zasługi i szczególne uwarunkowania, jak również
cechy charakterystyczne dla każdego z krajów kandydujących. Rada Europejska
sformułowała ogólne wytyczne dla ram negocjacji2, w których podtrzymała najważniejsze
zalecenia Komisji Europejskiej prowadzenia negocjacji z TurcjÄ… z paz
dziernika 2004 r. Do
najważniejszych, nowych zasad prowadzenia negocjacji należą m.in.: zasada ustanowienia
przed zakończeniem negocjacji ram finansowych na okres od 2014 r. wraz z wynikającymi z
nich ewentualnymi reformami finansowymi, określenie przystąpienia do Unii jako wspólnego
celu negocjacji UE oraz kraju kandydującego przy zachowaniu otwartości tego procesu,
którego wyniku nie można z góry przewidzieć (open ended process). Istotne znaczenie ma
zapewnienie silnego zwiÄ…zku kraju kandydujÄ…cego ze strukturami europejskimi, w przypadku,
gdy nie będzie mógł przyjąć w pełni zobowiązań wynikających z członkostwa. Rada
Europejska wprowadziła również możliwość zawieszenia negocjacji akcesyjnych w
1
Szczegółowe ramy negocjacyjne zostaną ustanowione również w zbliżających się negocjacjach UE z
ChorwacjÄ….
2
przypadku poważnego trwałego łamania przez kraj kandydujący zasad wolności, demokracji
poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz państwa prawa. W takim
przypadku Komisja, z własnej inicjatywy lub na wniosek jednej trzeciej państw
członkowskich, zaleci zawieszenie negocjacji oraz zaproponuje warunki ewentualnego ich
wznowienia. Na podstawie takiego zalecenia i po wysłuchaniu kraju kandydującego, Rada
stanowiąc większością kwalifikowaną, podejmie decyzję dotyczącą zawieszenia negocjacji
oraz warunków ich wznowienia. Rada Europejska podkreśliła również, że zdolność Unii do
przyjęcia nowych członków, przy zachowaniu tempa integracji europejskiej, jest ważnym
elementem branym pod uwagę w ogólnym interesie zarówno Unii jak i krajów
kandydujÄ…cych3.
Podejmując decyzję o rozpoczęciu negocjacji akcesyjnych z Turcją oraz powyższe wytyczne
w sprawie ram negocjacji, Rada Europejska kierowała się dokonaną w paz
dzierniku 2004 r.
przez Komisję Europejską pogłębioną oceną postępów Turcji na drodze do członkostwa w
UE, ze szczególnym uwzględnieniem wypełniania przez ten kraj politycznych kryteriów
kopenhaskich4 oraz zawartymi w specjalnym Komunikacie5 (wydany równolegle z Raportem
Okresowym) konkluzjami i rekomendacjami dotyczącymi rozpoczęcia i prowadzenia z Turcją
negocjacji akcesyjnych.
Wobec całościowych postępów osiągniętych w realizacji reform oraz pod warunkiem
wdrożenia przez Turcję wymienionej przez Komisję w Komunikacie legislacji (m.in. nie
wdrożone: ustawa o zgromadzeniach, nowy kodeks karny oraz ustawa o sądach apelacyjnych6
oraz nie uchwalone: kodeks postępowania karnego, ustawodawstwo ustanawiające policję
sądową oraz prawo karne wykonawcze), Komisja uznała, że Turcja spełnia polityczne
kryteria członkostwa i zarekomendowała rozpoczęcie negocjacji akcesyjnych z tym krajem.
Komisja w swoim komunikacie zaproponowała przyjęcie szczególnej strategii w negocjacjach
akcesyjnych z Turcją złożonej z trzech filarów:
Filar pierwszy  współpraca na rzecz wsparcia reform w Turcji, w szczególności
służących wypełnianiu politycznego kryterium członkostwa. Komisja zapowiedziała
ścisłe monitorowanie postępów Turcji w tym obszarze. Raporty monitorujące
2
Rada Europejska Konkluzje Prezydencji, 16238/04, Bruksela, 16-17 grudnia 2004 r., ust. 23, s. 6-8.
3
Ibidem, ust. 5, s. 2.
4
Komisja Europejska: 2004 Regular Report on Turkey s progress towards accession, SEC (2004)1201.
5
Komisja Europejska: Communication from the Commission to the Council and the European Parliament:
Recommendation of the European Commission on Turkey s progress towards accession, COM (2004) 656 final.
6
ang. Intermediate Courts.
3
przygotowywane będą raz do roku. Pierwszy Raport Komisja przedstawi w grudniu
2005 r.
Filar drugi  propozycja szczególnych zasad prowadzenia negocjacji akcesyjnych z Turcją:
f& negocjacje będą prowadzone na forum Konferencji Międzyrządowej (do podjęcia
istotnych decyzji wymagana jest jednomyślność państw członkowskich),
f& w przypadku każdego rozdziału Rada ustali warunki niezbędne do jego otwarcia i
zamknięcia,
f& niezbędne dostosowania prawne muszą zostać poczynione jeszcze przed otwarciem
odpowiedniego rozdziału,
f& w obszarach takich jak rolnictwo czy polityka strukturalna mogą być niezbędne
specjalne rozwiązania przejściowe,
f& w odniesieniu do swobodnego przepływu pracowników należy rozważyć możliwość
zastosowania bezterminowych klauzul ochronnych (permanent safeguards),
f& perspektywa finansowa rozpoczynająca się po roku 2014 będzie ustalona przed
zakończeniem negocjacji z Turcją,
f& Komisja będzie monitorować podczas negocjacji zdolność Unii do przyjęcia nowych
członków oraz dalszego pogłębiania integracji, biorąc pod uwagę cele traktatowe oraz
wspólne polityki i zasadę solidarności.
Filar trzeci  działania na rzecz znaczącego wzmocnienia dialogu politycznego oraz
kulturowego pomiędzy mieszkańcami UE i Turcji.
Jednocześnie Komisja zaproponowała, żeby negocjacje z Turcją nie były procesem o z góry
ustalonym zakończeniu (nie muszą zakończyć się akcesją).
Podjęcie negocjacji z Turcją poparł również w specjalnej rezolucji Parlament Europejski,
który 15 grudnia 2004 r. wezwał Radę Europejską do ich rozpoczęcia "bez zbędnej zwłoki".
W tajnym głosowaniu (utajniono je na wniosek Europejskiej Partii Ludowej) rezolucję
poparło 407 deputowanych, 262 wyraziło swój sprzeciw, a 29 wstrzymało się od głosu.
Przyjęta rezolucja określa, że negocjacje są "procesem otwartym, który nie prowadzi a priori
ani automatycznie do przyjęcia do UE".
Rozpoczęcie negocjacji oraz sama perspektywa akcesji Turcji do Unii Europejskiej budzi
wiele emocji oraz wywołuje kontrowersje w niektórych państwach członkowskich Unii,
dlatego też należy oczekiwać, że na przebieg procesu negocjacji i akcesji Turcji  oprócz
tempa niezbędnych dostosowań po stronie tureckiej  duży wpływ będą miały decyzje
4
polityczne państw członkowskich w tej sprawie. Ewentualna akcesja Turcji do UE oprócz
istotnych implikacji politycznych rodzi określone konsekwencje gospodarcze i finansowe.
Poniżej przedstawiono najważniejsze wyniki analiz Komisji Europejskiej oraz ośrodków
badawczych dotyczące możliwych politycznych, gospodarczych i finansowych konsekwencji
akcesji Turcji do Unii Europejskiej. W zakończeniu dokonano podsumowania i oceny
implikacji przystąpienia Turcji dla Polski. Niniejsza próba ich oceny dokonana została z
wykorzystaniem wyników analiz Komisji Europejskiej oraz ośrodków badawczych.
5
1. Polityczne uwarunkowania i konsekwencje przystÄ…pienia Turcji do UE
Polityczna debata na temat przyjęcia Turcji do grona pełnoprawnych członków Unii
Europejskiej koncentruje się głównie na trzech kwestiach:
 europejskość Turcji,
względy polityczne (w tym pozycja Turcji w instytucjach UE) i bezpieczeństwa,
obawie  przeciążenia ekonomicznego i społecznego UE.
Pierwsze dwie kwestie zostały omówione poniżej w kolejnych podrozdziałach rozdziału 1.
Natomiast zagadnienie trzecie, choć uwarunkowane także politycznie, związane jest z
kosztami przyjęcia Turcji do Unii (obciążenia budżetowe) oraz implikacjami w obszarze
migracji i zostało przedstawione w rozdziałach 2, 3 i 4.
Analizując uwarunkowania oraz konsekwencje polityczne członkostwa Turcji w Unii
Europejskiej należy odnotować, że będą one miały duży wpływ na przebieg oraz klimat
negocjacji Unii z Turcją. W okresie negocjacji należy spodziewać się gorącej debaty
pomiędzy zwolennikami pełnoprawnego członkostwa Turcji (z ewentualnymi trwałymi
derogacjami) oraz państwami lansującymi koncepcję tzw.  uprzywilejowanego partnerstwa .
Koncepcja ta stanowi odpowiedz
na podnoszone w debacie politycznej negatywne skutki
pełnej integracji Turcji z Unią Europejską i stanowi formułę pośrednią pomiędzy
członkostwem a obecnymi ramami prawnymi współpracy. Została ona sformułowana przez
największe niemieckie partie opozycyjne CDU i CSU7 i zyskała poparcie istotnych sił
politycznych w Austrii, Słowacji, Danii i Francji.  Uprzywilejowane partnerstwo zakłada
utworzenie strefy wolnego handlu, obejmującej wszystkie grupy towarów; współpracę w
dziedzinie ochrony środowiska, edukacji, ochrony zdrowia, wzmacniania społeczeństwa
obywatelskiego oraz wspierania MiŚP; stopniowe wprowadzanie Turcji do Wspólnej Polityki
Zagranicznej i Bezpieczeństwa (WPZiB) oraz Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony
(EPBiO); intensyfikację współpracy urzędów i instytucji w dziedzinie spraw wewnętrznych i
wymiaru sprawiedliwości, a także służb wywiadowczych w celu zwalczania terroryzmu,
ekstremizmu i zorganizowanej przestępczości.
7
CDU i CSU: Privilegierte Partnerschaft. Die europäische Perspektive für die Türkei, uchwaÅ‚a prezydiów Unii
Chrześcijańsko-Demokratyczej i Unii Chrześcijańsko-Socjalnej z dnia 7 marca 2004 r. URL:
http://www.cdu.de/politik-a-z/parteitag/080304-beschluss-tuerkei.pdf.
6
Na uwagę zasługuje fakt, że perspektywa akcesji Turcji rodzi głębokie podziały wśród
europejskich partii politycznych, elit oraz społeczeństw. Z tego względu trudno jest
jednoznacznie wskazać kraje zdecydowanie popierające akcesję Turcji oraz ją odrzucające.
Do najgorętszym zwolenników akcesji Turcji należy rządząca brytyjska Partia Pracy, ale
przychylna temu projektowi pozostaje również opozycyjna brytyjska Partia Konserwatywna.
W przypadku Wielkiej Brytanii udzielane poparcie wynika m.in. z niewielkiego
partycypowania Brytyjczyków w kosztach kolejnych rozszerzeń za sprawą otrzymanego
przed laty rabatu budżetowego oraz z przyjętej wizji integracji europejskiej, zakładającej
powolne i stopniowe jej pogłębianie oraz utrzymanie istotnych kompetencji w gestii państw
narodowych. W opinii Brytyjczyków akcesja Turcji do UE pozwoli zahamować zbyt szybkie
pogłębianie integracji w ramach Unii. Akcesja Turcji cieszy się również poparciem państw
leżących na południu Europy, w tym zdecydowanym poparciem Grecji, a nawet
umiarkowanym poparciem Cypru. Decydują o tym względy strategiczne i geopolityczne, w
tym chęć dalszego wzmocnienia południowego  wymiaru Unii Europejskiej. W większości
pozostałych państw członkowskich kwestia akcesji Turcji dzieli scenę polityczną.
Szczególnie widoczne jest to w Niemczech  rządzący socjaldemokraci opowiadają się
zdecydowanie za akcesją Turcji w przyszłości, podczas gdy chadecja ją zdecydowanie
odrzuca. We Francji za rozpoczęciem negocjacji z Turcją opowiedział się J. Chirac, choć
stanowiąca jego zaplecze UMP wykazała w tej kwestii sceptycyzm i to jej głosy przesądziły o
wprowadzeniu pod koniec stycznia 2005 r. do francuskiej konstytucji poprawki
przewidującej, iż ratyfikacja traktatów akcesyjnych z kolejnymi państwami przystępującymi
do UE (z wyjątkiem rozszerzenia o Bułgarię i Rumunię oraz Chorwację) będzie
przeprowadzona w oparciu o zgodę narodu wyrażoną w referendum. Francuska opozycja
socjalistyczna jest w kwestii akcesji Turcji bardzo podzielona. Ostrożne stanowisko zajęła
również duńska prawica. Również słowackie partie polityczne oraz elity są podzielone w
ocenie skutków akcesji Turcji. Najbardziej sceptyczne w stosunku do akcesji Turcji w UE są
najważniejsze siły polityczne w Austrii, które opowiadają się, podobnie jak niemiecka
chadecja, za  uprzywilejowanym partnerstwem w stosunkach UE z Turcją. Wskazane wyżej
kontrowersje i podziały europejskiej sceny politycznej bez wątpienia przełożą się na tempo
oraz klimat negocjacji akcesyjnych z Turcją. Szczególnie istotne znaczenie dla akcesji Turcji
może mieć sceptyczne stanowisko francuskiej sceny politycznej oraz francuskiego
społeczeństwa, które może znalez
ć odzwierciedlenie w planowanym bezpośrednio przed
akcesjÄ… Turcji referendum oraz zapowiedz
niemieckiej chadecji zablokowania po dojściu do
władzy rozmów o członkostwo. W świetle tych zapowiedzi oraz przyjętych w grudniu 2004 r.
7
przez Radę Europejską ram negocjacji, zgodnie z którymi  negocjacje będą procesem
otwartym, którego wyniku nie można z góry przewidzieć , równie prawdopodobne jak
pełnoprawne członkostwo Turcji w UE wydaje się dziś możliwość uzyskania przez ten kraj w
przyszłości alternatywnego statusu zbliżonego do członkostwa. Rząd turecki jednak
zdecydowanie odrzuca koncepcję  partnerstwa uprzywilejowanego i każdy inny status
specjalny, twierdząc, że finałem negocjacji może być tylko pełne członkostwo8.
W dalszej części opracowania najczęściej pojawiające się w dyskusji argumenty
przemawiające zarówno za pozytywnymi jak i negatywnymi politycznymi implikacjami
akcesji Turcji do Unii Europejskiej wyeksponowano w ramkach.
1.1  Europejskość Turcji
Znaczenie pytania o  europejskość Turcji wiąże się bezpośrednio z postanowieniem art. 49
Traktatu o Unii Europejskiej (TUE), stanowiącym, że o członkostwo w Unii może się ubiegać
każde państwo europejskie, które szanuje prawa człowieka i podstawowe wolności oraz
zasady demokracji, wolności i państwa prawa. Do powyższego kanonu wartości wspólnych
państwom członkowskim Traktat Konstytucyjny9 dodaje poszanowanie praw osób należących
do mniejszości. Traktat o Unii Europejskiej nie precyzuje jednak gdzie przebiegają granice
Europy. W debacie politycznej z udziałem państw członkowskich temat granic UE jest
tematem kontrowersyjnym oraz wywołującym emocje, w szczególności w kontekście
kolejnego rozszerzenia. Wielu polityków nawołuje do przeprowadzenia przez państwa
członkowskie szerszej debaty na temat granic UE, wyrażając oczekiwania, iż ich delimitacja
zapobiegnie paraliżowi decyzyjnemu UE, który groziłby jej w przypadku przyjęcia zbyt wielu
państw. Z drugiej strony silne są w UE głosy o potrzebie zachowania otwartości Unii.
Wyrażane są obawy, że wyraz
na delimitacja granic UE może zamknąć drogę do członkostwa
w niej również państwom europejskim, na przykład Ukrainie. Najważniejsze kryteria, w
oparciu o które można rozpatrywać  europejskość Turcji mają charakter polityczny,
geograficzny oraz historyczno- polityczny.
8
A. Szostkiewicz: Turcy u bram, w: Polityka nr 46/2004 (2479).
9
Art. I-2 oraz I-58 Traktatu ustanawiajÄ…cego KonstytucjÄ™ dla Europy podpisanego w Rzymie 29 paz
dziernika
2004 r.
8
Czy geograficznie Turcja stanowi część Europy?
NIE: Określony jeszcze w czasach antycznych fragment granicy między Azją a Europą przebiega przez
dzisiejszą Turcję10. Jedynie 3% powierzchni kraju (turecka Tracja) znajduje się na kontynencie
europejskim11. Przyjęcie Turcji przekształciłoby UE w unię euroazjatycką12.
TAK: Odgraniczenia przestrzenne są jedynie społecznymi konwencjami. Geografia nie określa
dokładnie gdzie się kończy Europa, a tradycyjne wyobrażenia powinny zostać dostosowane do
politycznych realiów13. Dlatego 1 maja 2004 r. członkiem UE mógł zostać Cypr, który geograficznie
należy do Azji.
Przyjęcie Turcji do UE mogłoby mieć istotne implikacje dla postrzegania oraz określenia
granic UE. Wydaje się, że taki krok powinien otworzyć drogę do członkostwa w UE nie mniej
europejskimi krajom: Ukrainie, Mołdowie, Rosji, a nawet państwom kaukaskim: Gruzji,
Armenii i Azerbejdżanowi. Wszystkie te państwa, podobnie jak Turcja, są również członkami
Rady Europy. Tak znaczące przesunięcie granic UE na Południe i Wschód
usprawiedliwiałoby w znacznym stopniu starania o członkostwo w niej również Izraela, czy
Maroka, które w przeszłości złożyło wniosek o członkostwo w Unii Europejskiej. Na
możliwość pobudzenia europejskich aspiracji innych krajów na bazie tureckiego precedensu
wskazują m.in. byli ministrowie spraw zagranicznych RP Bronisław Geremek14 i Władysław
Bartoszewski15.
Czy w ujęciu historyczno-kulturowym Turcja należy do Europy?
NIE: Europa jest kulturową jednością uformowaną przez antyk i chrześcijaństwo16. Korzenie
europejskiej cywilizacji sięgają do antycznej Grecji, Imperium Rzymskiego i Bizantyjskiego oraz
Palestyny17. Dlatego muzułmańska18 Turcja kulturowo nie należy do Europy. Zgodnie z teorią
 zderzenia cywilizacji Huntingtona19 kraje muzułmańskie i prawosławne w swej historii w niewielkiej
części podlegały wpływowi takich idei i wydarzeń jak feudalizm, renesans, reformacja, oświecenie,
rewolucja francuska lub przemysłowa. Dlatego w mniejszym stopniu niż kraje katolickie lub
10
H. Fassmann: Wo endet Europa? Anmerkungen zur Territorialität Europas und der EU, naukowy wykÅ‚ad
inauguracyjny z 23 września 2002 r., URL: http://nibis.ni.schule.de/~vdsg/Seiten/sin/sin_24/europa_1.htm.
11
Der Fischer Weltalmanach 2004, Frankfurt nad Menem 2003, Fischer Taschenbuch, s. 835.
12
D. Kleinert: Es wäre der Tod der EU, w: Die Presse (2003-01-07).
13
H. Fassmann, op.cit.
14
B. Geremek: Polski głos o Europie, w: Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 2000, s. 10..
15
W. Bartoszewski: Wizja i możliwości integracji europejskiej, w: Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 2001,
Akademia Dyplomatyczna MSZ, s. 19.
16
Das große Wörterbuch der deutschen Sprache in sechs Bänden, Mannheim 1976, Duden, s. 763.
17
The New Encyclopedia Britanica, tom 18, 1997, s. 522.
18
99% ludności stanowią muzułmanie, z czego 70% Sunici, 15-20% Alewici. y
ródło: Der Fischer
Weltalmanach 2004, op.cit., 835.
19
S.P. Huntington: The Clash of Civilizations?, w: Foreign Affairs, tom 72, nr 3/1993, s. 30 i n.
9
protestanckie są zdolne rozwinąć stabilny system demokratyczny. Huntington nazywa Turcję  krajem
rozdartym 20 - jej elity widzÄ… swojÄ… ojczyznÄ™ jako fragment cywilizacji Zachodu, czego nie akceptujÄ…
ani elity zachodnie ani duża część tureckiego społeczeństwa. Poza tym członkostwo Turcji w UE
osłabiałoby w Europejczykach świadomość przynależności do szczególnej wspólnoty. Bez tej
świadomości niemożliwe będzie utworzenie unii politycznej.21
TAK: Turcja, podobnie jak Cypr, wykazuje elementy kultury europejskiej i dlatego może być uważana
za część Europy22. Islam ma długą historię na kontynencie europejskim. Wpłynął na kulturę takich
regionów jak Półwysep Iberyjski czy Bałkany23. Dzisiaj jest częścią Starego Kontynentu, czego
dowodem jest obecność licznych wspólnot muzułmańskich w takich krajach jak Francja (4,5 mln
wyznawców Islamu w roku 2003), Niemcy (3 mln) i Wielka Brytania (1,4 mln)24. Niektóre państwa
bałkańskie zamieszkiwane są w zdecydowanej większości przez ludność wyznającą Islam (Albania,
Bośnia i Hercegowina). Państwa te są uznawane przez Unię Europejską za potencjalnych kandydatów
do członkostwa w niej. Odrzucenie kandydatury Turcji tylko ze względów religijnych jest niepoprawne
w erze dialogu ekumenicznego25. UE nie jest  klubem chrześcijańskim , czego dowodem może być
spór o odniesienie do religii w preambule Traktatu Konstytucyjnego26. Ponadto krytykowana jest
domniemana historyczna homogeniczność europejskiej kultury27. Sama UE formułuje postulat
kulturowej różnorodności Europy, którą wspiera w ramach polityki kulturalnej28. Definiowaniu Europy
jako ostoi wspólnych wartości, tradycji filozoficznych i rozwoju społecznego przeciwstawia się tragedię
Kosowa, Sarajewa lub Londonderry29 a także biedę na peryferiach kontynentu.
Jedną z zasad, na których opiera się Unia Europejska (wg art. 6 TUE) i które jednocześnie
należą do politycznych kryteriów kopenhaskich, jest poszanowanie praw człowieka i
podstawowych wolności, w tym praw zagwarantowanych w Europejskiej Konwencji Praw
Człowieka (ECHR)30 Rady Europy. Turcja należy do grupy państw, które jako pierwsze
podpisały Konwencję już 4 listopada 1950 r. (weszła w życie w 1954 r.). Jeszcze w latach 80-
tych Ankara ratyfikowała Europejską konwencję o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu
lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu. Ratyfikując w 2003 r. Protokół nr 6 do ECHR,
20
Ibidem, s. 42.
21
H.A. Winkler: Grenzen der Erweiterung. Die Türkei ist kein Teil des  Projekts Europa , w: Internationale
Politik, tom 58, nr 2/2003, s. 66.
22
The New Encyclopedia Britanica, op.cit., s. 522.
23
Ibidem, s. 541.
24
W: Focus, nr 13/2004 (2004-03-22), s. 15.
25
A. Kohl: Verantwortung vor Gott, w: Profil, nr 24/2004 (2004-06-07), s. 32.
26
W. Pięciak: Między Brukselą, Waszyngtonem i Bagdadem, w: Tygodnik Powszechny nr 14(2804) 2003-04-06.
27
G. Stourzh: Staat eines Vorworts: Europa, aber wo liegt es?, w: G. Stourzh (Hrsg.): Annäherungen an eine
europäische Geschichtsschreibung, WiedeÅ„ 2002, Austriacka Akademia Nauk, s. XX.
28
Portal Europa: http://europa.eu.int/pol/cult/overview_en.htm.
29
Miasto w Irlandii Północnej, w którym miały miejsce krwawe starcia między protestantami a katolikami.
30
Nazwa oficjalna: Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, tekst na stronie:
http://conventions.coe.int/treaty/en/Treaties/Html/005.htm.
10
Turcja zniosła karę śmierci w czasie pokoju. Podpisany w styczniu 2004 r. (jeszcze nie
ratyfikowany) Protokół nr 13 do ECHR znosi karę śmierci w każdej sytuacji.
Jednak zarówno organizacje działające w obszarze praw człowieka, jak i instytucje UE
regularnie poddają krytyce poziom ochrony praw człowieka w Turcji. W opinii Komisji
Europejskiej, wyrażonej w Raporcie Okresowym z postępów Turcji na drodze do
członkostwa z 2004 r.31, tortury i maltretowanie wciąż pozostają problemem w Turcji,
pomimo prowadzonej przez rzÄ…d w Ankarze polityki zera tolerancji dla tego typu praktyk (w
roku 2003 za tego rodzaju przestępstwa zostały skazane 854 osoby).
Chociaż równość praw mężczyzn i kobiet oraz ich ochronę przez państwo gwarantuje art. 10
tureckiej konstytucji, Komisja Europejska zwraca uwagÄ™ na problem dyskryminacji kobiet w
tym kraju. Jedną z przyczyn dyskryminacji pozostaje ograniczony dostęp do edukacji oraz
analfabetyzm kobiet. Ta niekorzystna sytuacja kobiet znajduje odzwierciedlenie w udziale
kobiet w życiu politycznym i publicznym: w szczególności udziale kobiet w parlamencie
(4%), rządzie (1 kobieta) oraz samorządzie lokalnym (25 na 3234 burmistrzów)32.
W kontekście ochrony praw mniejszości narodowych, należy zaznaczyć, że Turcja nie
podpisała ramowej konwencji Rady Europy o ochronie praw mniejszości narodowych
(podobnie jak Francja)33. Problemem pozostają dążenia autonomiczne i niepodległościowe
ludności kurdyjskiej, które w latach 80-tych i 90-tych XX wieku doprowadziły do konfliktu
zbrojnego. W ostatnich kilkunastu miesiącach sytuacja ludności kurdyjskiej uległa poprawie
dotyczy to zwłaszcza możliwości używania w niektórych sytuacjach języka kurdyjskiego.
Zmiany w legislacji umożliwiły transmisję radiowo-telewizyjną oraz nauczanie w języku
innym niż turecki. Ograniczenie posługiwania się językiem kurdyjskim dotyczy jednak wciąż
działalności partii politycznych34. Zdaniem Komisji Europejskiej w Turcji potrzebne są dalsze
znaczne działania na polu ochrony praw kulturowych mniejszości narodowych35.
Powyższe przykłady dowodzą, że w ostatnich kilkunastu latach dokonały się w Turcji
znaczące postępy reform w zakresie wypełniania kryteriów politycznych członkostwa w Unii
Europejskiej, jednocześnie znaczące odstępstwa od standardów europejskich uniemożliwiają
uznanie Turcji za państwo wypełniające polityczne kryteria członkostwa w UE. W Raporcie
Okresowym z 2004 r. Komisja Europejska pozytywnie oceniła postęp Turcji w tym zakresie
31
Komisja Europejska: 2004 Regular Report on Turkey s progress towards accession, 2004-10-06, s.34.
32
Komisja Europejska: 2004..., op.cit., s. 45-46.
33
Konwencji ramowej o ochronie praw mniejszości narodowych (1995) nie podpisały także Andora i Monako, a
nie ratyfikowały Belgia, Grecja, Gruzja, Holandia, Islandia, Luksemburg i A
otwa. y
ródło: Rada Europy.
34
Ibidem, s. 49.
11
Bez wątpienia silną motywacją do wprowadzenia zmian były tureckie starania o rozpoczęcie
negocjacji akcesyjnych z UE.
Czy pod względem politycznym Turcja jest częścią Europy?
NIE: Turcja nie spełnia politycznych kryteriów kopenhaskich. Demokracja jako system sekularny jest
niekompatybilna z Islamem, który teoretycznie nie uznaje rozdziału pomiędzy państwem a religią36.
Sekularyzacja Turcji zapoczÄ…tkowana reformami Atatürka wprowadzona zostaÅ‚a pod przymusem i nie
cieszy się poparciem społecznym. Olbrzymie znaczenie armii w życiu politycznym oraz jej udział w
rządzeniu krajem nie odpowiada zachodniemu modelowi demokracji37. Mówi się nawet o  kartelu elit
wojskowo-biurokratycznych w Turcji38. Armia jest najważniejszym jeśli nie jedynym strażnikiem
świeckości państwa. W roku 2003 armia zagroziła przeprowadzeniem puczu  jeśli uzna, że zagrożone
są świeckie fundamenty państwa tureckiego 39. Jak dotychczas w obronie świeckości państwa
interweniowała w latach 1960, 1980 i 1997. Z niewłaściwego funkcjonowania demokracji wynika brak
poszanowania praw człowieka w Turcji40. Innym problemem jest nie spełnianie przez Turcji
standardów unijnych w zakresie polityki wobec mniejszości narodowych oraz nie spełnianie
standardów państwa prawa.
TAK: Dotychczas w żadnym z państw, w których dominuje religia muzułmańska w pełni nie przyjęła
się demokracja. Sytuacja ta nie wynika jednak z zasad Islamu (i ich sprzeczności z zasadami
demokracji) lecz z katastrofalnej sytuacji w obszarze edukacji, problemów gospodarczych,
przestarzałych struktur socjalnych i kryzysu kultury religijnej41. Turcja spełnia polityczne kryteria
kopenhaskie, czego dowodem jest decyzja Rady Europejskiej z grudnia 2004 o rozpoczęciu negocjacji
akcesyjnych. W czerwcu 2004 r. Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy zakończyło monitorowanie
przestrzegania zasad demokracji oraz praw człowieka w Turcji, stwierdzając, że kraj ten spełnił
statutowe zobowiązania tej organizacji (akceptacja zasady państwa prawa, ochrona praw człowieka i
podstawowych wolności). Rada Europy wielokrotnie wzywała jednocześnie Turcję do wprowadzenia w
życie przeprowadzonych reform. Turcja jest członkiem Rady Europy od 1949 r., członkiem-
założycielem OBWE i OEEC/OECD42, a także należy do takich organizacji międzynarodowych jak
Europejska Konfederacja Związków Zawodowych (ETUC), Unia Europejskich Zrzeszeń Piłkarskich
(UEFA) czy Europejska Unia Nadawców (EBU).
35
Ibidem, s. 55.
36
Y. Sezgin: Does Islam Pose a Threath to the West?, w: Perceptions, tom 5, nr 2/2000, s. 75.
37
H.A. Winkler, op.cit., s. 62.
38
D. Jung: Wie europäisch ist die Türkei?, w: Blätter für deutsche und internationale Politik, rok 43, nr 4/1998,
s. 412 i n.
39
J. Pawlicki: Generał grozi, w: Gazeta Wyborcza (2003-05-28), s. 12.
40
Y. Sezgin, op.cit., s. 74.
41
N. Kermani: Das heilige Phantasma, w: Die Zeit, 02/2003.
42
Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEEC) powołano w 1948 r. do zarządzania  planem
Marshalla . W 1961 r. została przekształcona w Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD).
12
1.2 Względy polityczne i bezpieczeństwa
Wśród najważniejszych wymiernych następstw politycznych ewentualnej akcesji Turcji do
UE na pierwszy plan wysuwa siÄ™ jej bardzo silna pozycja w instytucjach UE. Turcja w Unii
Europejskiej byłaby nie tylko największym powierzchniowo, ale także pod względem liczby
ludności państwem członkowskim (72 mln) i z tego względu odgrywałaby istotną rolę w
procesie decyzyjnym. Jest to oczywiste w świetle obowiązujących w UE zasad reprezentacji
państw członkowskich w niektórych najważniejszych instytucjach (m.in. Rada UE i
Parlament Europejski), będących odzwierciedleniem ich potencjału ludnościowego. Pozycję
Turcji wzmacniałyby dodatkowo tendencje demograficzne, które wskazują na stosunkowo
wysoki wzrost populacji Turcji (ok. 1,42% rocznie), przy ujemnej stopie wzrostu dla UE
(szerzej rozdział 3). Zważywszy na obecność mniejszości tureckich w niektórych państwach
(zwłaszcza Niemiec i Francji) nie można przy tym wykluczyć zależności pomiędzy akcesją
Turcji a ich  zachowaniami decyzyjnymi .
Kluczowe znaczenie będzie miał w szczególności udział Turcji w Radzie UE, głównym
organie decyzyjnym Unii, który podejmuje decyzje przede wszystkim większością
kwalifikowaną lub jednomyślnie43. W przypadku głosowania jednomyślnego w Radzie
obowiązuje zasada  jedno państwo, jeden głos , stąd pozycja Turcji byłaby taka sama jak
każdego innego państwa członkowskiego, bez względu na jego wielkość. Niezależnie jednak
od formalnych zasad, ewentualne blokowanie decyzji przez Turcję miałoby znacznie większe
znaczenie polityczne i siłę oddziaływania niż sprzeciw państwa małego bądz
średniego. Nie
należy tego lekceważyć, szczególnie w związku z tym, że zasada jednomyślności obowiązuje
w odniesieniu do spraw szczególnie wrażliwych z punktu widzenia interesów narodowych
państw członkowskich (najważniejsze sprawy traktatowe, w szczególności o znaczeniu
konstytucyjnym i quasi-konstytucyjnym). Oznacza to, że wszystkie kluczowe decyzje
podejmowane w UE wymagałyby zgody Turcji. Z drugiej jednak strony, zasada
jednomyślności ma jednak stosunkowo ograniczony zakres obowiązywania, który dodatkowo
ulegnie zmniejszeniu po wejściu w życie Traktatu Konstytucyjnego (przy założeniu
pozytywnego wyniku jego ratyfikacji).
Dlatego też, ocena konsekwencji członkostwa Turcji w UE z perspektywy jej udziału w
unijnym procesie decyzyjnym koncentruje się przede wszystkim wokół wpływu Turcji na
43
Zgodnie z art. 205 TWE Rada podejmuje decyzje także większością zwykłą, jednak ten sposób głosowania
zastrzeżony jest dla niewielkiej ilości spraw i z reguły o relatywnie niewielkim znaczeniu (głównie sprawy
proceduralne i techniczne).
13
podejmowanie decyzji w Radzie UE w tym zakresie, w jakim instytucja ta rozstrzyga
większością kwalifikowaną (QMV). Zasada ta ma obecnie największe zastosowanie, które w
świetle TK ulegnie dalszemu rozszerzeniu. Dokonanie powyższej oceny napotyka jednak na
wiele trudności, związanych głównie z niewiadomymi, co do liczebnego składu UE i
dokładnego kształtu QMV w momencie ewentualnego przystępowania Turcji do UE.
Zakładając , że TK wejdzie w życie i obowiązywać będzie tzw. podwójna większość, oraz że
Turcja będzie 29 członkiem UE (UE-25+Rumunia, Bułgaria i Chorwacja) wpływ jej akcesji
na unijny proces decyzyjny obejmie zmiany w równowadze sił i potencjale poszczególnych
państw44. Podstawą ich oceny są tzw. wskaz
niki pomiaru siły, z których najbardziej
rozpowszechniony stanowi tzw. znormalizowany wskaz
nik Banzhafa45.
Zakładając realizację powyższych uwarunkowań rozszerzenie UE o Turcję w niewielkim
stopniu wpłynie na obniżenie potencjału państw największych: Niemiec, Włoch, Polski i
Hiszpanii, zaś w istotny sposób zmniejszy siłę państw średnich i małych. W tym wariancie
potencjał Turcji wynosić będzie 9,9 a przykładowo Niemiec 10,2 Polski 5,4 Grecji 3,0 Węgier
2,5 Malty 1,4. W porównaniu z UE-25 (przy założeniu obowiązywania w UE-25 zasady
podwójnej większości) Polska straci na swojej sile jedynie 3%, a przykładowo Niemcy 2%,
Grecja, Węgry, Czechy, Belgia po ok. 25%, Słowacja i Dania po 32%, natomiast Luksemburg
i Malta po blisko 43% swojego potencjału. Im mniejsze państwo, tym straty na jego sile są
większe. Generalnie w efekcie członkostwa Turcji potencjał państw dużych ulegnie
wzmocnieniu wobec osłabienia potencjału państw małych.
Ważnym przejawem wykorzystywania przez Turcję swojego potencjału będzie jej
przynależność do określonych koalicji interesów. Należy założyć, że Turcja generalnie
wzmocni potencjał tzw. państw kohezyjnych, co należy uznać za korzystne ze względu na
zbieżność z polskimi interesami. Państwa te w UE-29 stanowić będą ok. 12 państw
reprezentujących ok. 36,5% ludności (bez Hiszpanii, Słowenii, Cypru, które do czasu
przystąpienia Turcji najprawdopodobniej przestaną być zaliczane do państw kohezyjnych). Z
drugiej jednak strony może domagać się np. wzmocnienia południowego wymiaru UE, co
może kolidować z polskimi aspiracjami rozwijania wymiaru wschodniego. Podstawą
zawierania koalicji oraz szerzej uczestnictwa w procesie decyzyjnym UE jest unijna kultura
44
Przyjmując inne założenie np. że TK zostanie odrzucony i obowiązywać będzie większość kwalifikowana
oparta na ekstrapolacji obecnego systemu, uzgodnionego w Traktacie Nicejskim, eksperci uwzględniają
dodatkowo wpływ akcesji Turcji na efektywność sytemu decyzyjnego. Szerzej: R. Baldwin, M. Widgren: The
Impact of Turkey s Membership on EU Voting, CEPS Policy Brief nr 62, luty 2005.
45
J. F. Banzhaf,  Weighted Voting Does not Work: A Mathematical Analysis , Rutgers Law Review 1965, Vol.
35, pp. 317-343.
14
konsensusu i kompromisu wypracowywanego w drodze negocjacji. Otwartym pozostaje
pytanie czy Turcja będzie potrafiła te wartości szybko przyswoić.
Istotny jest również udział Turcji w Parlamencie Europejskim, którego rola w procesie
decyzyjnym w procedurze współdecydowania jest równa Radzie i w perspektywie zmian
Traktatu Konstytucyjnego (stosunkowo szerokie obowiązywanie tzw. zwykłej procedury
legislacyjnej) będzie wzrastać. Jak pokazują dotychczasowe doświadczenia, deputowani w
Parlamencie Europejskim częściej skłonni są głosować zgodnie z przynależnością do grup
politycznych niż grup narodowych (choć są od tej zasady częste wyjątki). Trudno jest jednak
ocenić na ile ewentualni tureccy eurodeputowani będą się w stanie programowo utożsamiać z
partiami politycznymi w Parlamencie Europejskim. Tym bardziej, że niewiadomą jest także
kształt tureckiej sceny politycznej w perspektywie najbliższych kilku i kilkunastu lat. Nie
można wykluczyć wzmocnienia pozycji lub dojścia do władzy w tym okresie partii mniej
sprzyjajÄ…cych integracji z Zachodem.
W przypadku następstw geopolitycznych oraz wpływu akcesji Turcji na bezpieczeństwo
regionu, w którym położony jest ten kraj, zwrócić należy przede wszystkim uwagę na
niestabilne sąsiedztwo Turcji. Położona na pograniczu Europy i Azji, Turcja graniczy z
krajami niestabilnymi, często rządzonymi w sposób autokratyczny (Syria, Irak, Iran, państwa
kaukaskie), z których część oskarżana jest o wspieranie terroryzmu. Politycy oraz eksperci nie
są zgodni w ocenie geopolitycznych skutków członkostwa Turcji w UE, w tym wpływu na
bezpieczeństwo w regionie.
Z jednej strony istnieje możliwość wzmocnienia obszaru stabilności i bezpieczeństwa w
rezultacie zakorzenienia Turcji poprzez członkostwo w obszarze wartości europejskich oraz
uczynienie z tego kraju  wzoru dla innych krajów muzułmańskich, zwłaszcza tych
wspierających obecnie terroryzm ( okcydentalizacja świata muzułmańskiego). W tym
kontekście należy wskazać na możliwe negatywne konsekwencje ewentualnego odrzucenia
tureckiej aplikacji o członkostwo w UE. Rozczarowanie społeczeństwa tureckiego
 utrudniłoby lub wręcz uniemożliwiło dalsze reformy demokratyczne w tym kraju i mogłoby
stanowić podatny grunt dla islamskiego ekstremizmu46. O realności takiego zagrożenia
świadczą działające w Turcji grupy terrorystyczne stojące za zamachami z listopada 2003 r.
oraz maja i sierpnia 2004 r. Odepchnięta przez Unię Turcja mogłaby zwrócić się w stronę
Kaukazu i Środkowego Wschodu czego konsekwencją byłby brak stabilności na południowo-
46
D. Pszczółkowska: Turcja chce być Europą, w: Gazeta Wyborcza (2004-06-01), s. 10.
15
wschodniej granicy Europy47. Według innego scenariusza  obrażona na Europę Turcja
mogłaby rozbudować jeszcze bliższe stosunki z USA, które w dialogu z UE zdecydowanie
popierają akcesję Turcji, co mogłoby kosztować Unię utratę wpływu w sąsiadujących z
Turcją regionach, w których ma ona olbrzymie interesy i wpływy polityczne oraz
gospodarcze, m.in. w regionie Kaukazu48. Natomiast w przypadku akcesji Turcji UE mogłaby
wykorzystać bliskie relacje między Ankarą a Waszyngtonem do poprawy stosunków z USA
oraz wzmocnienia NATO (choć jest to efekt, którego należy oczekiwać już po obecnym
rozszerzeniu ze względu na przystąpienie do UE państw Europy Środkowej i Wschodniej)49.
Z drugiej zaś strony nie można wykluczyć, że właśnie członkostwo Turcji w Unii
Europejskiej, a nie jego odrzucenie, stałoby się przyczyną wewnętrznego i zewnętrznego
zagrożenia bezpieczeństwa Unii. Ryzyko wewnętrzne polegałoby na  renesansie
nacjonalizmów w wyniku bezgranicznego rozciągania Unii i tworzenia Europy bez
świadomości własnej tożsamości  z negatywnymi skutkami dla całego kontynentu50.
Przyjęcie Turcji bez legitymizacji Europejczyków (referendum) prowadziłoby do ogólnego
niezadowolenia z procesu integracji europejskiej51. Natomiast ryzyko zewnętrzne miałoby
związek ze zbliżeniem granic UE do tak niestabilnego obszaru geograficznego jak Bliski i
Środkowy Wschód oraz z  importem konfliktów w jakich uczestniczy Turcja. Dotyczy to
zarówno tzw.  kwestii kurdyjskiej , która zagraża integralności państwa tureckiego, jak i
sporów z państwami sąsiadującymi. Wśród nich na czoło wysuwa się nierozwiązany od
kilkudziesięciu lat polityczny problem podziału Cypru. Aktualny podział wyspy cypryjskiej
jest wynikiem konfliktu między społecznościami Greków cypryjskich i Turków cypryjskich
oraz bezpośredniego zaangażowania w ten konflikt Grecji i Turcji. Inspirowany przez Grecję
przewrót wojskowy na wyspie w latach 70-tych, spowodował inwazję militarną Turcji na
północną część wyspy, co w konsekwencji doprowadziło do faktycznego podziału Cypru.
Jeszcze przed przystąpieniem Cypru do UE podejmowane były - pod auspicjami Sekretarza
Generalnego ONZ i przy wydatnym wsparciu Unii Europejskiej  intensywne działania na
rzecz zjednoczenia wyspy cypryjskiej. Należy odnotować, iż działania te były aktywnie
wspierane przez Turcję. Ankara udzieliła poparcia dla rozwiązań przedstawionych w planie
47
F. Dehouse i W. Coussens: The enlargement of the European Union. Oportunities and Threats, w: Studia
Diplomatica, tom 54, nr 4/2001, s. 63.
48
U. Steinbach: Der EU-Beitritt der Türkei. Pro: Sicherheitspolitischer Stabilitätsfaktor, w: Internationale
Politik, rok 55, nr 3/2000, s. 58.
49
Wolę poprawy klimatu stosunków z Europą zapowiedział Prezydent George Bush inaugurując swoją drugą
kadencjÄ™.
50
H.A. Winkler, op.cit., s. 64.
51
H.U. Wehler: Das Problem Tuerkei, w: Die Zeit (2002-09-12).
16
pokojowym przez Sekretarza Generalnego ONZ. Po żmudnych negocjacjach pomiędzy
przedstawicielami Republiki Cypryjskiej oraz północnej części Cypru osiągnięte zostało
porozumienie w sprawie zjednoczenia wyspy. Jednak porozumienie to zostało ostatecznie
odrzucone w referendum w dniu 24 kwietnia 2004 r. przez społeczność Greków cypryjskich,
przy akceptacji ze strony społeczności Turków cypryjskich. W referendum, które odbyło się
niezależnie w obu częściach wsypy, za planem zjednoczenia Cypru głosowało prawie 65%
Turków cypryjskich, a przeciwko około 76% Greków cypryjskich. W przypadku nie
zakończenia do czasu akcesji Turcji podziału Cypru problem ten mógłby stać się istotnym
elementem polityki wewnętrznej UE52.
Analizując implikacje polityczne akcesji Turcji do UE nie należy zapominać o
 historycznych obietnicach składanych Ankarze zarówno przez Unię jak i rządy
poszczególnych państw członkowskich. Już w dniu podpisania Układu Stowarzyszeniowego
w 1963 roku z ust ówczesnego przewodniczącego Komisji Europejskiej Waltera Hallsteina
padły słowa:  Turcja jest częścią Europy [La Turquie faint partie de l'Europe]. (...) Turcja
powinna być pełnoprawnym członkiem Wspólnoty 53. Zarówno dla niego jak i dla Konrada
Adenauera kraj ten był wówczas  oczywistym partnerem  europejskim , któremu nie
powinno się odmawiać możliwości pełnego członkostwa 54.
52
D. Jung, op.cit., s. 413. Wyrażany jest także pogląd, że to właśnie starania Turcji o członkostwo w UE
umożliwią rozwiązanie tego konfliktu, poprzez możliwość zwiększenia presji na Turcję. Zarówno Ankara jak i
Nikozja zadeklarowały chęć wznowienia negocjacji w sprawie zjednoczenia wyspy. y
ródło: B. Bekdil: Once
again, Cyprus stands in Turkey s way toward Europe (2004-12-21) i Another round (2004-12-30) w:
Kathimerini. English Edition.
y
ródło: Nicosia: Yes to resuming talks, w: Kathimerini. English Edition (2005-01-05).
53
Przemówienie Waltera Hallstein a w Ankarze dnia 12. września 1963 r. URL:
http://europa.eu.int/comm/enlargement/turkey/pdf/walter_hallstein.pdf (fr),
http://www.bundesregierung.de/artikel-,413.729538/Rede-von-Walter-Hallstein-zum%20-.htm (de).
54
D. von Kyaw: Grenzen der Erweiterung. Die Türkei ist ein Teil des  Projekts Europa , w: Internationale
Politik, tom 58, nr 3/2003, s. 50.
17
2. Sytuacja gospodarcza Turcji oraz konsekwencje ekonomiczne akcesji
Turcji do UE
2.1 Sytuacja gospodarcza Turcji  najważniejsze wskaz
niki makroekonomiczne
Produkt Krajowy Brutto
Po kryzysie ekonomicznym w 2001 r., kiedy to PKB zmniejszył się o 7,5%, gospodarka
turecka weszła na ścieżkę szybkiego wzrostu (tabela 1): 7,9% (2002), 5,8% (2003), 8,5%
(szacunki na rok 2004). Według analityków utrzymanie w kolejnych latach wzrostu na
poziomie 5-6% będzie uzależnione od kontynuacji przez rząd w Ankarze reform
gospodarczych. Istotnym problemem tureckiej gospodarki jest tzw. szara strefa, której
rozmiary szacuje siÄ™ na poziomie 25-50% oficjalnego PKB55.
TABELA 1: Podstawowe wskaz
niki makroekonomiczne dla Turcji w latach 2001-2006
Wzrost PKB w cenach stałych Wzrost zatrudnienia Bezrobocie Inflacja
Rok
(%) (%) (%) (%)
2001 - 7,5 - 1,0 8,3 54,4
2002 7,9 - 0,8 10,3 45,0
2003 5,8 - 1,0 10,9 25,3
2004* 8,5 2,0 10,8 10,3
2005** 5,0 3,0 10,9 9,1
2006** 5,3 2,9 10,6 7,3
y
ródło: Komisja Europejska: The Economy for the euro area, the European Union, and Candidate countries in 2004  2006. Economic
Forecasts, 26.10.2004, http://europa.eu.int/comm/economy_finance/publications/european_economy/2004/ee504en.pdf; DG Enlargement -
http://www.europa.eu.int/comm/enlargement/turkey/trends.htm.
*szacunki; **prognoza;
Obecnie Turcja byłaby najbiedniejszym państwem członkowskim Unii Europejskiej. W
2003 r. poziom PKB per capita (6200 euro) był niższy od rumuńskiego i wynosił 28,5%
średniej UE-25. Dla porównania analogiczny wskaz
nik dla Polski w 2003 r. wyniósł 47%,
10450 euro)56. W 2003 roku nowe państwa członkowskie (łącznie 75 mln ludności)
wytwarzały 4,5% PKB całej UE-25, podczas gdy PKB Turcji liczącej ponad 72 miliony
55
K. Hughes: Turkey and the European Union: Just another enlargement?, dokument roboczy Przyjaciół
Europy (Friends of Europe) zaprezentowany podczas European Policy Summit w czerwcu 2004, s. 10.
56
y
ródło: Obliczenia własne na podstawie danych z bazy AMECO Komisji Europejskiej (2004-12-14).
18
ludności w tym samym roku stanowił tylko 2,2% unijnego PKB57. Oznacza to, że potencjał
gospodarki tego kraju odpowiadał w przybliżeniu połowie sumy potencjałów wszystkich
gospodarek dziesięciu państw, które przystąpiły do Unii w maju 2004 roku.
Jednocześnie w Turcji istnieją znaczne różnice w rozwoju pomiędzy poszczególnymi
regionami, w tym w szczególności pomiędzy obszarami wiejskimi i miejskimi, a także
nadmorskim i leżącymi w głębi kraju. Zachodnia połowa państwa jest zamieszkana przez 2/3
ludności, która wytwarza 80% PKB. Produkt krajowy brutto per capita jest tam wyższy o
23% od średniej krajowej i stanowi 41% średniej unijnej. Natomiast w drugiej części kraju
poziom zarobków osiąga ok. 53% średniej krajowej, przy czym w trzech regionach
wschodniej Anatolii tylko 20  50%, tzn. 7  16% średniej unijnej58.
Należy jednak zauważyć, że obecnie Turcja notuje jedną z najwyższych stóp wzrostu PKB w
Europie. Jeśli tempo wzrostu gospodarczego wyniesie w Turcji w kolejnych latach średnio
4,5%, a w UE 2%, to w roku 2014 PKB Turcji będzie stanowić 2,7% PKB unijnego, a w
przeliczeniu na osobę: 32,3%59. W przyszłości czynnikiem wzrostu PKB per capita w Turcji
może być skala migracji tureckiej do UE (por. informacje na s. 37-38).
Dług publiczny i deficyt budżetowy
W roku 2003 deficyt budżetowy wyniósł 8,8% PKB, a dług publiczny 87% PKB60. Większa
część długu ma charakter krótkoterminowy i jest określona w obcej walucie, co powoduje, że
gospodarka turecka jest wysoce wrażliwa na fluktuacje kursów walutowych. Rząd turecki,
podejmując reformy oraz likwidując skutki kryzysu z 2001 r., korzysta z pożyczek
Międzynarodowego Funduszu Walutowego. MFW w programie na 2005 r. postulowało
ograniczenie wydatków budżetowych i kontynuację reform strukturalnych m.in. w sektorze
bankowym61.
Inflacja
Poziom inflacji spada od 2001 r. W 2002 r. inflacja średnioroczna wynosiła 45%, a liczona na
koniec roku - 29% (tabela 1). W 2004 r. inflacja wyniosła 9,8%, co umożliwiło denominację
57
Independent Commission on Turkey, op.cit., s. 46.
58
W. Quaisser, A. Reppegather: EU-Beitrittsreife der Türkei und Konsequenzen einer EU-Mitgliedschaft,
dokument roboczy nr 252 Instytutu Europy Wschodniej w Monachium (Osteuropa-Institut), styczeń 2004, s. 62.
59
Komisja Europejska: Issues arising..., op.cit., s.49.
60
Independent Commission on Turkey, op.cit., s.36.
61
Problemem Turcji jest to, że konieczność prowadzenia stanowczej polityki budżetowej koliduje z potrzebą
wzmocnienia systemu ochrony socjalnej i prowadzenia walki z ubóstwem, K. Hughes, op.cit., s.10-11.
19
liry i wprowadzenie od 1 stycznia 2005 r. nowej liry (YTL). Zgodnie z postanowieniami
umowy pomiędzy tureckim rządem a Międzynarodowym Funduszem Walutowym górny
pułap inflacji w 2005 to r. 8%62. Turcja nie spełnia obecnie żadnego z kryteriów konwergencji
warunkujących przyjęcie wspólnej waluty euro.
Bezrobocie
Oficjalnie bezrobocie w Turcji wynosi ok. 11% (2003), ale jak twierdzÄ… Quaisser i
Reppegather63 należy się liczyć z wyższym, ukrytym bezrobociem zwłaszcza na obszarach
wiejskich. Ich zdaniem oficjalna stopa bezrobocia nie odpowiada rzeczywistości (szara strefa
stanowi 20-30% PKB). Ogólny wskaz
nik zatrudnienia (odsetek populacji w wieku 15-64
aktualnie pracującej) na poziomie 46% jest bardzo niski w porównaniu do średniej UE-25
wynoszącej 63%. Obecnie byłby to najniższy wskaz
nik w rozszerzonej UE. Taka sytuacja jest
spowodowana nadzwyczaj niskim wskaz
nikiem zatrudnienia kobiet wynoszÄ…cym 25,5% (UE-
25: średnia - 55%, najniższy na Malcie - 34%). Wynika to z dyskryminacji na rynku pracy -
kobiety zatrudniane są przede wszystkim w sektorze rolnictwa. Jednocześnie z nieoficjalnych
danych wynika, że zatrudnionych pozostaje ok. milion dzieci w wieku od 6 do 14 lat, z czego
1/3 nie ma jeszcze 12 lat. Zapewne nie bez wpływu na kwalifikacje i bezrobocie ma
niezmiennie wysoki poziom analfabetyzmu, który wynosi 18% (Grecja: 3%); a wśród
młodzieży i kobiet: 24%.
W Turcji jest rekordowo wysoki, jak na warunki europejskie, odsetek siły roboczej
zatrudnionej w rolnictwie (34% ogólnego zatrudnienia, UE-25  5%)64. W ostatnich latach
miała miejsce dość istotna faktyczna migracja ludności z biednych wiejskich regionów do
obszarów zurbanizowanych i zamożnych, której skutkiem był duży wzrost populacji w
miastach oraz powstanie wokół nich stref biedy (Ankara, Istambuł). Turcja i jej gospodarka
potrzebują dalszego przesunięcia siły roboczej z sektora rolnictwa charakteryzującego się
niską produktywnością (11,5% PKB) do sektora usług (61% PKB)65. Takie przesunięcie
będzie nieuniknioną konsekwencją reform strukturalnych, a w przyszłości także całkowitego
otwarcia gospodarki tureckiej na współpracę gospodarczą z UE. Przy tak wysokim
zatrudnieniu w rolnictwie, może to spowodować likwidację miejsc pracy oraz napięcia na
rynku pracy i zwiększać presję migracyjną.
62
Rzeczpospolita, Lira traci 6 zer, nr 304, 28 grudnia 2004.
63
W. Quaisser, A. Reppegather, op.cit., s.62.
64
Komisja Europejska: Issues arising..., op.cit., s.49.
65
K. Hughes, op.cit., s.16.
20
Handel zagraniczny
Handel pomiędzy UE a Turcją jest już w dużym stopniu zliberalizowany w wyniku
funkcjonowania od 1996 roku unii celnej (wyłączając rolnictwo, swobodny przepływ osób
oraz usługi). Jednak pomimo usunięcia wielu barier handlowych pozostały bariery
biurokratyczne występujące w Turcji66.
W roku 2003 wartość obrotów handlowych Turcji kształtowała się na poziomie 29% PKB.
Eksport osiągnął wartość 41,8 mld euro, w tym na UE-15 przypadło 51,8%. Natomiast
wartość importu wyniosła 61,2 mld euro, w tym 45,6% przypadało na państwa  15 . Turcja
odnotowała zatem znaczący deficyt handlowy wynoszący 19,5 mld euro (6 mld euro w
handlu z UE)67. Również we wcześniejszych latach Turcja notowała ujemne saldo w handlu
zagranicznym (Tabela 2). Jednak w handlu z UE Turcja od wielu lat osiąga nadwyżkę. Unia
jest głównym partnerem handlowym Turcji, ale jej udział w wymianie tego kraju z zagranicą
na poziomie około 50% jest niższy niż w przypadku państw EŚiW, które przystąpiły do UE
(60-70%). W przypadku UE handel z Turcją w 2003 roku stanowił 2,4% importu i 2,8%
eksportu68. Kraj ten był siódmym najważniejszym partnerem handlowym Unii jeśli chodzi o
import, natomiast szóstym pod względem eksportu69.
TABELA 2 : Podstawowe dane dotyczÄ…ce handlu zagranicznego Turcji
Mln ECU/Euro
1999 2000 2001 2002 2003
Bilans handlowy -13 387 -29 262 -11 172 -16 341 -19 487
Eksport 24 964 30 182 35 071 38 137
41 761
Import 38 351 59 444 46 243 54 478
61 248
Poprzedni rok = 100
TOT 98,7 91,5 97,7 99,4
103,1
Jako % całości
Eksport do UE-15 54,0 52,2 51,4 51,5 51,8
Import z UE-15 52,6 48,8 44,2 45,5 45,6
y
ródło: Komisja Europejska: 2004 Regular Report on Turkey s progress towards accession, SEC (2004)1201.
Fakt, iż wzajemne powiązania handlowe Turcji i UE są relatywnie mniejsze niż UE i państw
Europy Åšrodkowej i Wschodniej, wynika z regionalnej struktury handlu zagranicznego Turcji,
jej stosunkowo odległego położenia geograficznego, oraz niskiego poziomu zarobków, który
66
K. Hughes, op.cit., s. 11.
67
Komisja Europejska: 2004 Regular Report..., op.cit., s. 181.
68
Komisja Europejska: Issues arising..., op.cit., s. 52.
69
K. Hughes, op.cit., s. 11-12.
21
nie stymuluje popytu na towary z UE70. W ostatnich dekadach nastąpiło jednak pewne
przesunięcie tureckiego handlu z Bliskiego Wschodu do UE. Eksport Turcji przeorientowany
został w kierunku większej wartości dodanej i produktów bardziej zaawansowanych
technologicznie. W szczególności w ostatnich latach wzrósł eksport maszyn i pojazdów
drogowych. W 2003 r. stanowił on 29% tureckiego eksportu wobec 19% w 1998 r.
Tradycyjnie najważniejszą pozycję w tureckim eksporcie do UE zajmują tekstylia - niemal
40%, co stanowi 13% całego importu tekstyliów w UE71.
Istotną rolę w handlu zagranicznym Turcji odgrywają produkty rolno  spożywcze, w których
w ostatnich latach osiągała nadwyżkę. W okresie 1996-2002 odnotowano ujemne saldo tylko
w roku 2000 (301 mln USD) i 2002 (13 mln USD). W całym tym okresie Turcja osiągnęła
72
również wyraz
ną nadwyżkę w handlu z UE - średniorocznie ok. 800 mln USD . Warto
jednak zaznaczyć, że stopniowo maleje znaczenie towarów rolno  spożywczych w bilansie
handlowym Turcji. W latach 1996-2002 ich udział w eksporcie spadł z 21% do 11%, a w
imporcie z 11% do 8%73.
W tureckim eksporcie artykułów rolnych, którego wartość w roku 2002 r. wyniosła 3,93 mld
USD, największą rolę odgrywają owoce i warzywa (61-67% w latach 1996-2002).
Zdecydowanie mniejsze znaczenie mają miód, cukier i słodycze (5,9% w 2002 r.), a także
zboża i produkty zbożowe, których udział w eksporcie zmalał z 14,3% w 1996 do 9,5% w
2002. Głównym odbiorcą tureckich warzyw i owoców jest Unia Europejska, na którą
przypada około 60% tureckiego eksportu. Na rynki unijne trafia także ok. 30% eksportu
produktów tytoniowych, miodu, cukru i słodyczy. Turcja importuje przede wszystkim
materiały włókiennicze (textile fibres and fibre scrap) (1,03 mld USD, 38% z UE), surowe
oraz wyprawione skóry (0,45 mld USD, 50% z UE), zwierzęce i roślinne tłuszcze/oleje, wosk
(0,41 mld USD, 17% z UE), a także zboża i produkty zbożowe (0,37 mld USD, 17% z UE).
BIZ
Turcja nie przyciągnęła dotychczas dużej ilość bezpośrednich inwestycji zagranicznych
(BIZ). Ich roczny poziom rzadko przekraczał 1 mld USD, a w roku 2002 wyniósł zaledwie
0,3 mld USD, czyli podobnie jak w znaczniej mniejszej A
otwie czy Estonii i wielokrotnie
70
W. Quaisser, A. Reppegather, op.cit., s. 70.
71
Komisja Europejska: Issues arising..., op.cit., s. 14.
72
E.H. Cakmak: Structural Change and Market Opening in Agriculture, EU-Turkey Working Paper Nr 10,
wrzesień 2004, s. 13-17, 31-32, 36-37.
73
Za: State Institute of Statistics (SIS), National Income Newsletters, 2004, http://www.die.gov.tr.
22
mniej niż w Polsce (4,1 mld USD). Jednakże nowe państwa członkowskie dokonały w
ostatnich latach głębokiej transformacji gospodarczej i wdrażały programy prywatyzacyjne.
Ponadto dzięki realnej perspektywie członkostwa były postrzegane przez inwestorów jako
bardziej stabilne ekonomicznie i politycznie, zachęcając tym samym do inwestowania74.
Zdaniem Lejour, de Mooij i Capel75 na niski poziom BIZ w Turcji wpływ mają czynniki
instytucjonalne (przewlekłe procedury, słaba implementacja prawa, z
le funkcjonujÄ…ce sÄ…dy,
nieefektywna biurokracja) oraz niestabilność makroekonomiczna (wysoka inflacja, duże
wahania kursów walutowych, nienajlepszy stan finansów publicznych).
Wzrost wskaz
nika korupcji
Członkostwo w UE będzie wymagało od Turcji przeprowadzenia dalszych reform
wewnętrznych, co będzie mieć znaczące implikacje dla gospodarki tego kraju (członkostwo
jako katalizator zmian). Lejour, de Mooij i Capel wskazujÄ… na czynniki integracji Turcji w
ramach rynku wewnętrznego oraz wzmocnienia instytucji jako te, które będą miały
największy i najbardziej pozytywny wpływ na turecką gospodarkę. W celu określenia
wpływu drugiego z wymienionych czynników na sytuację makroekonomiczną Turcji oraz UE
przeprowadzili oni symulację wzmocnienia instytucji krajowych, zakładając, że reformy w
tym obszarze spowodujÄ… pozytywny wzrost opracowanego przez Transparency International
wskaz
nika korupcji - Corruption Perceptions Index (CPI)76 i awans Turcji z miejsca 64 w
roku 2003 na 25 w roku 2025 (pozycja zbliżona do pozycji zajmowanej obecnie przez
PortugaliÄ™).
74
K. Hughes, op.cit., s. 13 i n.
75
A.M. Lejour, R.A. de Mooij, C.H. Capel, op.cit., s. 27.
76
Wskaz
nik korupcji zastosowany w analizie opiera się na dziesięciostopniowej skali: 0- kraj skorumpowany,
10- kraj, w którym korupcja nie występuje.
23
TABELA 3: Makroekonomiczne implikacje wyższego wskaz
nika CPI dla Turcji w 2025.
Wzrost PKB Wzrost Wzrost dochodów Wysokość Zmiana
(%) konsumpcji (%) realnych (mld USD) exportu (%) TOT (%)
Turcja 5,6 8,9 28,2 45,3 13,0
Kraje  10 0,0 0,4 0,2 0,4 0,7
Bułgaria - 0,0 0,1 0,5 3,7 0,1
Rumunia - 0,0 1,1 0,2 1,2 1,3
UE-15 - 0,0 0,1 8,5 0,5 0,3
Niemcy - 0,0 0,1 2,1 0,5 0,3
Holandia 0,0 0,1 0,6 0,3 0,2
Reszta świata - 0,0 0,0 8,7 0,2 0,2
y
ródło: Lejour, de Mooij, Capel  Assessing the economic implications of the Turkish accession to the EU , s.45, symulacje WorldScan.
Wzmocnienie instytucji, stymulowane staraniami o członkostwo w Unii, w ocenie Lejour, de
Mooij i Capel może być w Turcji z
ródłem dodatkowego wzrostu PKB o 5,6%, konsumpcji o
8,9%, natomiast dochodów realnych (welfare) o 28,2 mld USD. Zdaniem autorów
makroekonomiczne skutki wzmocnienia i poprawy wydajności instytucji będą miały dla
Turcji i Unii większe znaczenie niż sama integracja Turcji w ramach rynku wewnętrznego.
DecydujÄ… o tym dwa zasadnicze czynniki. Po pierwsze, szacowany wzrost handlu w
rezultacie wzmocnienia instytucji byłby ponad trzykrotnie większy niż w następstwie
integracji Turcji w ramach rynku wewnętrznego (głównie na skutek zniesienia barier
pozataryfowych w handlu, które stanowią istotną pozycję Corruption Perceptions Index,). Po
drugie, poprawa funkcjonowania instytucji pozytywnie wpływałaby na sytuację gospodarczą
we wszystkich sektorach gospodarki, w tym w sektorze metalowym, maszynowym i urządzeń
(ocenia się, że przystąpienie Turcji do rynku wewnętrznego będzie miało dla rozwoju tych
sektorów mniejsze znaczenie). Reformy instytucji spowodują obniżenie cen nabywców (user
price) dóbr kapitałowych w wymienionych wyżej sektorach, a niższe koszty kapitału pobudzą
inwestycje i spowodują przyspieszenie wzrostu PKB. Również inne państwa skorzystają z
poprawy funkcjonowania instytucji i będącej jej następstwem lepszej sytuacji gospodarczej w
Turcji. Najwięcej skorzysta Rumunia, w przypadku której konsumpcja wzrośnie o 1,1% w
wyniku importu tańszych dóbr tureckich. Dochody realne UE-15 wzrosną o 8,5 mld USD.
Wymienione korzyści zostaną osiągnięte jeśli przeprowadzane pod wpływem starań o
członkostwo w UE reformy zostaną zrealizowane i poprawa funkcjonowania instytucji
24
pozwoli osiągnąć Turcji określoną powyżej pozycję w CPI. W przypadku, gdy
przeprowadzone reformy byłyby mniej głębokie niż przewidywane przez autorów w
powyższej symulacji, pozycja Turcji pod względem wskaz
nika korupcji będzie słabsza, a
makroekonomiczne konsekwencje reform mniejsze. Przykładowo, jeśli Turcja w 2025
znajdzie się na 33 pozycji pod względem CPI (w sąsiedztwie Węgier), dochody wzrosną o 11
mld USD, PKB o 2,3%, a konsumpcja o 3,5%.
Jak się jednak okazuje na razie CPI dla Turcji - zamiast rosnąć - maleje. Zgodnie z Global
Corruption Report 200477 wynosi on obecnie 3,1 (3,2 w roku 2003), a tym samym kraj spadł
na 77. pozycję, wypadając gorzej niż Polska (64), Chorwacja (59), Bułgaria (54) czy Białoruś
(53), ale lepiej niż np. Rumunia (83). Ponadto Turcja znalazła się na czwartym miejscu wśród
krajów, w przypadku których w największym stopniu oczekuje się dalszego wzrostu korupcji
 ponad 56% ankietowanych ocenia przyszłość pesymistycznie.
2.2 Skutki makroekonomiczne włączenia do Rynku Wewnętrznego78
Lejour, de Mooij i Capel analizujÄ… makroekonomiczne skutki przystÄ…pienia Turcji do rynku
wewnętrznego UE. Najważniejsze skutki makroekonomiczne dla Turcji i UE związane z tym
faktem wynikać będą ze stopniowego zmniejszania, a w dłuższej perspektywie zniesienia
barier pozataryfowych (NTB). Doprowadzi to do obniżki cen towarów, wystąpienia efektu
kreacji handlu oraz efektu przesunięcia, zmiany terms-of-trade i pobudzi inwestycje. W
wyniku przystąpienia do Rynku Wewnętrznego w roku 2010, do roku 2025 PKB i
konsumpcja w Turcji wzrosłyby odpowiednio o 0,8% i 1,4%. Natomiast mierzony wzrostem
dochodów realnych ludności poziom dobrobytu zwiększyłby się o 4,4 mld USD (w cenach
stałych) (tabela 4). Dla nowych państw członkowskich oraz UE-15 efekty ekonomiczne
włączenia Turcji do rynku wewnętrznego byłyby mniejsze - poziom dobrobytu wzrósłby z
tego tytułu odpowiednio o 0,1 mld USD i 3,8 mld USD, co należy uznać za wzrost mało
znaczący biorąc pod uwagę całkowitą wielkość gospodarki UE. Procentowa zmiana PKB
byłaby nieznaczna (znacznie poniżej 1%). W przypadku UE-10 o 0,2% wzrosłaby
konsumpcja. Ta asymetria wzajemnych korzyści wynika przede wszystkim z relatywnie
mniejszego potencjału tureckiej gospodarki. Ogólny bilans byłby więc podobny do obecnego
rozszerzenia  można oczekiwać dynamicznego wzrostu gospodarczego w państwach
przystępujących do UE, natomiast niewielkiego zwiększenia dynamiki wzrostu w wyniku
77
y
ródło: Global Corruption Report 2004, URL: http://www.globalcorruptionreport.org/download.htm.
25
rozszerzenia w  starych państwach członkowskich.
TABELA 4: Zmiana podstawowych wskaz
ników makroekonomicznych w 2025 r.
Wzrost PKB Wzrost konsumpcji Wzrost dochodów Wzrost Zmiana TOT
(%) (%) realnych (mld USD) exportu (%) (%)
Turcja 0,8 1,4 4,4 8,1 3,5
Kraje  10 0,0 0,2 0,1 0,3 0,2
Bułgaria -0,0 0,1 0,3 1,3 0,1
Rumunia 0,0 0,2 0,0 0,8 0,2
EU-15 0,0 0,0 3,8 0,2 0,1
Niemcy 0,0 0,0 1,2 0,3 0,1
Holandia -0,0 0,0 0,2 0,2 0,1
y
ródło: Lejour, de Mooij, Capel: Assessing the economic implications of the Turkish accession to the EU, dokument CPB nr 56 (marzec
2004), Niderlandzki UrzÄ…d ds. Analiz Polityki Gospodarczej (Netherlands Bureau for Economic Policy Analysis), s. 42.
Opisane powyżej makroekonomiczne skutki przystąpienia Turcji do rynku wewnętrznego są
przede wszystkim wynikiem funkcjonowania dwóch mechanizmów. Po pierwsze, zmiana cen
względnych (relative prices) spowoduje zwiększenie możliwości wykorzystania przez
państwa członkowskie przewag komparatywnych. To wywoła efekt kreacji handlu, zwiększy
się wydajność produkcji oraz nastąpi wzrost wynagrodzeń. Jednocześnie w handlu Turcji z
Unią Europejską wystąpi efekt przesunięcia. Szacuje się, że w wyniku przystąpienia Turcji do
UE w wielu krajach UE wzrośnie import z Turcji kosztem zmniejszenia importu z innych
państw, w szczególności krajów nowoprzyjętych o podobnej specjalizacji produkcji. W
zwiÄ…zku ze zniesieniem barier pozataryfowych w handlu z TurcjÄ… kraje UE-10 zacznÄ…
doświadczać większej konkurencji ze strony tego kraju na rynku wewnętrznym. W efekcie
Turcja zyska kosztem krajów EŚiW. Efekty te będą jednak dość małe w skali
makroekonomicznej.
Po drugie, akcesja Turcji do UE będzie miała wpływ na terms-of-trade (TOT; stosunek cen
eksportu do cen importu). Ich wzrost miałby miejsce zarówno w przypadku Turcji jak i Unii
Europejskiej, ponieważ zniesienie barier pozataryfowych powoduje spadek realnych kosztów
handlowych. W przypadku Turcji wzrost TOT wyniósłby 3,5%, UE-15 0,1%, UE-10 0,2%.
Różnice w wysokości zysków z tytułu TOT wynikają z wielkości udziałów Turcji oraz UE we
wzajemnej wymianie handlowej (w szczególności niewielki udział eksportu do Turcji w
78
A.M. Lejour, R.A. de Mooij, C.H. Capel, op.cit., s. 29-49.
26
całości eksportu UE oraz znaczący udział eksportu do Unii Europejskiej w eksporcie
tureckim). Dodatkowe ograniczenie dynamiki w handlu Turcji z UE jest wynikiem tego, że
turecka specjalizacja produkcji obejmuje sektory oddziałujące w niewielkim stopniu na
strukturę rynku wewnętrznego. Przykład stanowi istotny dla Turcji z gospodarczego punktu
widzenia sektor usług transportowych, w którym bariery pozataryfowe odgrywają bardzo
dużą rolę, a w którym obroty handlowe Turcji z UE są niewielkie. Ponadto, podstawę
tureckiego eksportu do UE stanowią sektory o niskiej produktywności m.in. rolnictwo oraz
przemysł włókienniczy/tekstylny. Pomimo, iż po akcesji dynamika tureckiego eksportu do
UE tekstyliów oraz produktów rolnych ulegnie zwiększeniu, to jednak nie będzie to miało
dużego wpływu na wielkość PKB i konsumpcję. Jednocześnie w celu zwiększenia potencjału
handlowego Turcja potrzebuje wykwalifikowanej siły roboczej, kapitału i nowoczesnego
parku maszynowego.
Lejour, de Mooij i Capel porównali również symulacje makroekonomicznych skutków
przystÄ…pienia Turcji do UE z analogicznymi symulacjami przeprowadzonymi w oparciu o ten
sam model dla państw Europy Środkowej i Wschodniej79. Z porównania wynika, że w
przypadku akcesji Turcji opisywane powyżej efekty będą znacznie mniejsze niż w przypadku
akcesji państw Europy Środkowej i Wschodniej (PKB wzrośnie w tych krajach średnio o
5,3%, konsumpcja o niemal 10%). Wynika to przede wszystkim z mniejszego udziału Turcji
w handlu z UE niż państw EŚiW.
W analizie ocenia się, że do 2025 roku całkowita wartość tureckiego eksportu wrośnie o
8,1%, a importu o 12,2%. Wzrost obrotów handlowych Turcji będzie więc niewielki. Wynika
to m.in. z efektu przesunięcia : wzrost obrotów w handlu z UE doprowadzi do ich z spadku z
państwami trzecimi.
W ocenie Komisji Europejskiej80 integracja rynku tureckiego z Jednolitym Rynkiem
zaowocuje zwiększeniem popytu w obecnych państwach członkowskich na towary i usługi z
Turcji, to z kolei doprowadzi do zwiększenia produktywności, w szczególności w Turcji oraz
spadku cen przede wszystkim w sektorze usług. Zdaniem Komisji wzrost produkcji oraz
zwiększona konkurencja cenowa mogą doprowadzić do znaczącego wzrostu PKB w Turcji.
W efekcie członkostwa, eksperci Komisji oczekują znacznego przesunięcia siły roboczej z
rolnictwa do sektora usług. Takie przesunięcie doprowadzi z czasem do upodobnienia
79
A.M. Lejour, R.A. de Moij, R. Nauhuis: EU Enlargementt: Economic implications for countries and
industries [w :] H. Berger, T. Moutos i H-W. Sinn : Managing EU Enlargement, Massachusetts Institute of
Technology.
80
Komisja Europejska: Issues arising..., op.cit., s. 15.
27
struktury gospodarki tureckiej do unijnej, a także do zwiększenia wzrostu gospodarczego81.
Zarządzanie tymi przesunięciami strukturalnymi będzie dużym wyzwaniem w perspektywie
długoterminowej dla polityki społeczno-gospodarczej Turcji, w szczególności na obszarach
wiejskich.
Według badań przeprowadzonych przez monachijski Instytut Europy Wschodniej82 na
zlecenie niemieckiego Federalnego Ministerstwa Finansów, w przypadku przystąpienia Turcji
do UE statyczne efekty wzrostu byłyby niższe niż w przypadku rozszerzenia Unii w roku
2004. Tzw. steady-state-effect, czyli długoterminowy wzrost PKB oszacowano na 0,1% w
UE-15 (rozszerzenia w roku 2004: 0,2%) oraz 2,5  5% w Turcji (5-8% w państwach EŚiW w
wyniku akcesji). Pozytywne skutki akcesji byłyby wynikiem działania bardzo trudnych do
oszacowania efektów dynamicznych, wynikających m.in. z zaostrzenia konkurencji, transferu
technologii, zwiększenia inwestycji. Ważną rolę odgrywają tutaj także czynniki o naturze
politycznej (np. skłonność do przeprowadzania wewnętrznych reform), które wpływają na
wysokość ryzyka inwestycji w danym kraju. Na tym polu Turcja ma jeszcze wiele do
zrobienia, o czym świadczy choćby niski poziom FDI. Jednak w wyniku przystąpienia do
Unii Europejskiej ustabilizowałaby się polityczna i gospodarcza sytuacja w Turcji, a wraz z
nią zwiększyłyby się inwestycje zagraniczne w tym kraju. Analitycy Instytutu Europy
Wschodniej wskazują również na fakt, że handel pomiędzy Unią Europejską a Turcją jest już
w dużym stopniu zliberalizowany w wyniku istniejącej od 1996 roku unii celnej. Liberalizacja
wzajemnych przepływów kapitałowych pomiędzy UE i Turcją jest zaawansowana. Z tego
względu, zdaniem Quaissera i Reppegathera, nie można oczekiwać większych efektów
handlowych po przystąpieniu Turcji do Unii Europejskiej. Wyjątkiem jest handel artykułami
rolnymi, którego liberalizacja miałaby pewien pozytywny wpływ na wzrost gospodarczy i
wzrost dobrobytu83.
W odniesieniu do wpływu przystąpienia Turcji do rynku wewnętrznego na główne sektory
gospodarki i poszczególne branże przemysłu, Lejour, de Mooij i Capel oceniają, że będzie on
zróżnicowany (tabela 5)84. Podobnie jak w przypadku analizy makroekonomicznych
konsekwencji przystąpienia Turcji do UE, Lejour, de Mooij i Capel zakładają członkostwo
Turcji w UE w roku 2010, zaś analiza efektów tego członkostwa dotyczy roku 2025. W
ocenie holenderskich badaczy wzajemne znoszenie ceł, likwidacja barier pozataryfowych
81
Należy się jednak liczyć z tym, że będzie to długotrwały proces.
82
W. Quaisser, A. Reppegather, op.cit., s. XVII.
83
Ibidem, s. 69.
84
A.M. Lejour, R.A. de Mooij, C.H. Capel, op.cit., s. 32, 43 i n.
28
(non-tarif barriers, NTB) i różnice w cenach doprowadzą do zwiększenia konkurencji i
specjalizacji produkcji. Obecnie najwięcej NTB jest związanych z usługami handlowymi i
biznesowymi, rolnictwem oraz przemysłem spożywczym i tekstylnym.
W przypadku Turcji najbardziej wzrośnie produkcja w przemyśle włókienniczym i
odzieżowym ze względu na dużą ilość NTB likwidowanych w tych branżach oraz silną
orientację eksportową. Skorzysta także rolnictwo, budownictwo oraz tureccy dostawcy usług
handlowych. Rozwój ten nastąpi kosztem identycznych sektorów i branży w państwach UE-
15,  10 oraz Bułgarii i Rumunii, a zwolnione w ten sposób zasoby pracy przeniosą się do
wykazującego wzrost przemysłu metalurgicznego, chemicznego, mineralnego i
maszynowego.
TABELA 5: Relatywne zmiany w produkcji w poszczególnych sektorach i branżach.
Sektor / Branża Turcja Bułgaria Rumunia Kraje  10 EU-15
Rolnictwo 4,9 - 1,0 - 0,3 - 1,1 - 1,0
Energetyka - 0,1 0 - 0,0 0,1 0,0
Spożywcza - 0,2 0,1 0,6 0,0 0,1
Włókiennicza 17,8 - 1,0 - 0,3 - 0,2 - 0,4
Odzieżowa 14,6 - 0,8 - 0,2 - 0,2 - 0,3
Chemiczna i
- 3,9 0,1 0,2 1,4 0,2
mineralna
Inne przetwórstwo 0,4 0,2 0,2 0,6 0,0
Metalurgiczna - 0,8 0,2 0,6 2,1 0,2
Maszynowa 2,1 0,1 - 0,1 0,4 0,0
Sprzęt transportowy - 0,9 0,1 0,2 0,5 0,1
Usługi transportowe - 0,6 0,1 0,2 0,5 0,0
Usługi handlowe 1,0 - 0,0 0,2 - 0,0 - 0,0
Usługi biznesowe - 0,3 0,0 0,2 0,0 - 0,0
Inne usługi - 0,7 0,0 0,2 0,2 0,0
Budownictwo 1,2 - 0,0 0,2 0,0 0,0
y
ródło: Lejour, de Mooij, Capel: Assessing the economic implications of the Turkish accession to the EU, s.44, symulacje WorldScan.
O pozytywnych skutkach zniesienia barier technicznych w wyniku ustanowienia jednolitych
norm i standardów piszą m.in. Quaisser i Reppegather85. Podkreślają jednak, że byłyby one
efektem procesu negocjacji członkowskich a nie samej akcesji lub też mogłyby być wynikiem
29
bliższej formy współpracy z UE innej niż członkostwo (np. w ramach Europejskiego Obszaru
Gospodarczego).
Ważne miejsce w analizach ekonomicznych skutków akcesji Turcji zajmuje rolnictwo.
Zdaniem Cakmaka86 po akcesji należy oczekiwać napływu FDI do Turcji wraz z rozwojem
sektora rolno-spożywczego w tym kraju. Obecnie brak kapitału wydaje się być główną
przeszkodą na drodze ekspansji produkcji rolno-spożywczej w Turcji. Rozwój tego sektora
związany byłby z rozszerzeniem unii celnej Turcja - UE na artykuły rolne, co przyniesie
korzyści zarówno Turcji jak i Unii87.
Analiza specjalizacji wewnątrzgałęziowej tureckiego handlu rolno-spożywczego88 (Tabela 6)
wykazała znaczny poziom komplementarności pomiędzy dwoma systemami produkcji:
unijnym i tureckim. E. Cakmak dokonał porównania konsekwencji utrzymania obecnych
regulacji w handlu artykułami rolnymi UE Turcja oraz jego liberalizacji i objęcia unią celną w
roku 2006. Zgodnie z jego szacunkami, w wyniku objęcia produktów rolnych unią celną w
Turcji nastąpi znaczący, około 11-procentowy89 spadek cen zbóż i produktów zwierzęcych,
natomiast redukcja cen warzyw będzie minimalna. Zarazem prognozuje się nieznaczny wzrost
cen innych płodów rolnych. Turcja pozostanie eksporterem netto produktów roślinnych
(przewidywana nadwyżka w 2006 r. - 716 mln euro), ale w ujęciu ogólnym stanie się
importerem netto produktów rolnych (deficyt w roku 2006 - 503 mln EUR). Zmiana ta będzie
efektem liberalizacji handlu produktami pochodzenia zwierzęcego - deficyt wyniesie 702 mln
EUR (zamiast nadwyżki w wysokości 14 mln w przypadku utrzymania status quo) (Tabela
6)90.
85
W. Quaisser, A. Reppegather, op.cit., s. 70.
86
E.H. Cakmak, op.cit., s. 31 i n.
87
Zgodnie z zaprezentowanym w analizie modelem TURKSIM (Turkish Simulation Model) nadwyżka
producencka zmniejszyłaby się o ok. 1 mld euro, natomiast nadwyżka konsumencka wzrosłyby o 1,5 mld euro.
TURKSIM (Turkish Simulation Model) - model opracowany przez Grethe H. (2004): Effects of Including
Agricultural Products in the Customs Union between Turkey and the EU: A Partial Equilibrium Analysis for
Turkey, praca doktorska, Georg-August-Universitaet Goettingen, Peter Lang, Frankfurt, Ibidem, 31-32.
88
Za pomocÄ… indeksu Grubera i Lloyda, w: E.H. Cakmak, op.cit., s. 17.
89
Zmiana procentowa ważona ilością; ceny sprzedaży produktów w gospodarstwie rolnym.
90
E.H. Cakmak, op.cit., s. 31-32.
30
TABELA 6: Porównanie skutków rozciągnięcia Unii Celnej na handel produktami rolnymi oraz
utrzymania stanu obecnego w handlu UE i Turcji w 2006 r.
Bilans Handlowy Turcji (mln
Ceny Produkcja euro)
Sektor skupu* gospodarstw Utrzymanie Wprowadzenie
rolnych** Spożycie stanu Unii Celnej
*** obecnego
Zboża -11,1 -4,5 1,4 -264,8 -466,8
Inne produkty zbożowe 2,0 2,4 -0,1 66,7 183,1
Owoce 0,0 0,5 2,9 691,4 795,2
Warzywa -0,4 -0,3 2,3 313,9 204,4
Całkowita produkcja roślinna -2,3 -0,4 1,8 807,2 715,9
Produkty zwierzęce -10,6 -4,4 6,7 14,0 702,0
Produkty przetworzone 2,5 -489,5 -517,2
Całkowita produkcja -4,7 -1,5 3,5 331,7 -503,3
y
ródło E.H. Cakmak: Structural Change and Market Opening in Agriculture, EU-Turkey Working Paper Nr 10,
wrzesień 2004.
*ilości ważone
**ceny ważone
***ceny ważone w hurcie
W zakresie upraw polowych, Turcja należałaby do czołówki producentów z powierzchnią
upraw 13,8 mln ha (w Polsce 8,2 mln ha). Åšrednie plony nie przekraczajÄ… jednak 2 ton/ha (w
Polsce 2,9 ton/ha). Z uwagi na bardzo ograniczoną liczbę dużych gospodarstw (średnia
powierzchnia gospodarstwa w Turcji wynosiła w 2001 r. 6 ha, 85% gospodarstw zajmujących
łącznie 41% powierzchni upraw, liczyło mniej niż 10 ha) można raczej zakładać, że uprawa
zbóż nie będzie w Turcji konkurencyjna w stosunku do UE w najbliższych latach.
Z przeprowadzonych badań91 wynika, że w tureckim rolnictwie najbardziej konkurencyjny
jest sektor owocowo-warzywny92 (intensywnie wykorzystujÄ…cy pracÄ™ jako czynnik produkcji,
a nie ekonomię skali), natomiast takie sektory jak produkcja zboża, napojów czy tytoniu
charakteryzuje brak specjalizacji oraz brak przewag komparatywnych na rynkach
międzynarodowych. Sektory orzechów, bawełny oraz niektórych roślin wysokobiałkowych
mogą także zdobyć znaczące udziały na rynku UE. Oczekuje się z kolei, że Turcja stanie się
91
Na podstawie indeksu Lafay a, za: S. Cagatay i A. Guzel (2003): Review of Agriculture and Trade Policies in
Turkey, BSEC Trade Facilitation Project, FAO TCP/REP/2901.
92
Przewagi komparatywne tylko w pięciu sektorach: owoce; przetwórstwo warzyw i owoców; warzywa; olej z
oliwek; przetwórstwo mięsa i ryb.
31
dużym importerem wyrobów mięsnych a przede wszystkim mlecznych. Może to być
korzystne dla Polski, zwłaszcza, gdy wez
mie się pod uwagę fakt, że akcesja Turcji będzie
oznaczała powiększenie Jednolitego Rynku o ponad 80 milionów konsumentów. Otwarcie
granic między Turcją a UE będzie jednak stanowić dla Turcji wyzwanie z punktu widzenia
dostosowania do unijnych standardów weterynaryjnych. Większość chorób zakaz
nych u
zwierzÄ…t hodowlanych ma bowiem w Turcji charakter endemiczny, co stanowi wysokie
zagrożenie dla stad oraz mogłoby wpływać na zmniejszenie wiarygodności produktów
pochodzenia zwierzęcego z UE na świecie. Dlatego też, Komisja Europejska przewiduje, że
należy liczyć się ze znaczącymi wydatkami przedakcesyjnymi w związku z koniecznością
dostosowania się Turcji do reguł weterynaryjnych UE oraz budową punktów kontroli
weterynaryjnej na granicach (Turcja miałaby najdłuższą zewnętrzną granicę lądową w całej
UE, tj. 2152 km). Nie wyklucza się także specjalnych rozwiązań, gdyby się okazało, że
dostosowania w tym zakresie nie zostanÄ… przeprowadzone na czas93.
93
 In view of the problems with animal health, special rules...are likely to be necessary. This would not exclude
to be effected in the form of specially tailored veterinary controls at the border between Turkey and the other
Member States , Komisja Europejska: Issues arising..., op.cit., s. 35.
32
3. Najważniejsze implikacje w obszarze migracji
3.1 Struktura i wielkość migracji
Szacunki ośrodków badawczych potencjalnej migracji w dłuższym okresie, tj. od zakładanego
momentu akcesji do 2025  2030 r., oparte przeważnie na spodziewanych zmianach produktu
krajowego brutto, bardzo się różnią. Wymienia się liczbę od 0,5 mln do ponad 4 mln
potencjalnych emigrantów z Turcji w przypadku zapewnienia im nieograniczonego dostępu
do rynku pracy państw członkowskich. W większości przytaczanych analiz za pierwszy rok
członkostwa Turcji w UE przyjęto lata 2013, 2014 lub 201594. W większości analiz za punkt
odniesienia przyjęto UE-15 i w niewielkim stopniu zbadano konsekwencje migracji ludności
tureckiej po ewentualnej akcesji Turcji do Unii Europejskiej liczącej 25 lub więcej członków.
TABELA 7: Potencjał migracji z Turcji do UE-15 i Niemiec
Badania z roku 2004 Potencjał migracyjny
Lejour, de Mooij i Capel Do UE-15: 2,7 mln
Hughes Do UE-15: poczÄ…tkowo 225 tys. rocznie, w sumie 2,9 mln
Flam Do Niemiec: 1,3 - 2,7 mln przez 30 lat
Togan Do Niemiec: 1,5 mln przez 30 lat
Do Niemiec: 4,4 mln od 2013 r. (1,3 mln, jeśli różnica w dochodach
Quaisser i Reppegather
zmniejszy siÄ™ o 50%)
y
ródło: W Quaisser, S. Wood: EU-Member Turkey? Preconditions, Consequences and Integration Alternatives, dokument roboczy
FOROST nr 25 Instytutu Europy Wschodniej w Monachium, paz
dziernik 2004, s. 48.
Najwyższe szacunki potencjalnej migracji przedstawili autorzy raportów opublikowanych
przez monachijski Instytut Europy Wschodniej, Quaisser i Reppegather95 (styczeń 2004) oraz
Quaisser i Woods96 (listopad 2004). W obu raportach szacuje się, że przy założeniu całkowitej
94
Bardzo ogólnie potraktowała kwestię migracji z Turcji Komisja Europejska, która w analizie pt. Issues arising
from Turkey s membership perspective, uznała, że związane z akcesją Turcji ewentualne zniesienie barier w
przepływie siły roboczej w dłuższej perspektywie doprowadzi do zwiększenia skali migracji z Turcji do UE.
Komisja stwierdziła jednak, podobnie jak większość ośrodków badawczych, że trudno jest przewidzieć jej
strukturę oraz wielkość. Komisja podkreśliła znaczące różnice w szacunkach skali migracji w zależności od
ośrodka. Związane jest to m.in. z zastosowaniem przez nie rożnych metod badawczych (sondaże opinii
publicznej, ekstrapolacja konsekwencji płynących z wcześniejszej migracji w kierunku południe - północ oraz
analiza ostatnich migracji przy użyciu modelu ekonometrycznego), Ibidem, s. 18 i n.
95
W. Quaisser, A. Reppegather, op.cit., s. 73 i n.
96
W. Quaisser, S. Wood: EU-Member Turkey? Preconditions, Consequences and Integration Alternatives,
dokument roboczy FOROST nr 25 Instytutu Europy Wschodniej w Monachium, paz
dziernik 2004, s. 48.
33
liberalizacji przepływu osób z dniem akcesji przypadającej w 2013 r. oraz braku okresów
przejściowych migracja do samych tylko Niemiec w długiej perspektywie97 wyniesie 4,4 mln
osób (przy uwzględnieniu danych dotyczących obecnej liczby emigrantów tureckich w UE,
jak również prognozowanych różnic w poziomie rozwoju gospodarczego z chwilą
członkostwa). Eksperci z Monachium zastrzegają jednak, że jest to górna granica
spodziewanej migracji.
Odmienne szacunki przedstawił Niemiecki Instytut Badań Ekonomicznych (DIW)98, który w
2003 r. dokonał - na zlecenie Komisji Europejskiej - oszacowania potencjalnej migracji z
dziesięciu nowych państw członkowskich oraz Rumunii i Bułgarii, których liczba ludności
wynosi łącznie 104 mln mieszkańców do państw  15 . Według szacunków DIW, w pierwszej
fazie po rozszerzeniu skala rocznej migracji z tych państw miałaby wynieść 286 tys. osób, a
docelowo do 2030 r. całkowita migracja - 3,7 mln. Opierając się na przyjętej wówczas
metodologii oraz następujących założeniach:
w 2015 r. Turcja będzie nadal nieco biedniejsza niż kraje Europy Środkowej i Wschodniej
w momencie akcesji do UE,
turecka migracja będzie zbliżona do przewidywań dotyczących 10 państw, które
przystąpiły do UE w 2004 r.,
w 2015 r., turecka populacja wzrośnie do poziomu 82 mln,
analitycy Instytutu oszacowali skalÄ™ migracji na 225 tys. w pierwszej fazie rozszerzenia oraz
docelowo 2,9 mln osób w 2025 r. Stanowiłoby to 0,5% całkowitej populacji UE-28 (570 mln)
w 2025 r. Podobne szacunki przedstawili analitycy Niderlandzkiego Urzędu ds. Analiz
Polityki Ekonomicznej w marcu 2004 r.99. Ich zdaniem, biorÄ…c pod uwagÄ™ szacunki dokonane
przed obecnym poszerzeniem UE oraz szacunki zmiany wielkości populacji w Turcji, po
akcesji w perspektywie długoterminowej w obecnych państwach UE na stałe osiedliłoby się
2,9 mln Turków, z czego zdecydowana większość w Niemczech100.
97
ang. long-term perspective.
98
P. Alvarez-Plata, H. Brücker, B. Siliverstovs: Potential Migration from Central and Eastern Europe into the
EU-15  An Update, DIW Berlin, 2003.
99
A.M. Lejour, R.A. de Mooij, C.H. Capel: Assessing the economic implications of the Turkish accession to the
EU, dokument CPB nr 56 (marzec 2004), Niderlandzki UrzÄ…d ds. Analiz Polityki Gospodarczej (Netherlands
Bureau for Economic Policy Analysis).
100
Zgodnie z badaniami Eurobarometru z 2002 roku, 6,2% obywateli Turcji deklaruje ogólną skłonność do
migracji, 0,8% podstawową skłonność, 0,3% mocną skłonność do migracji, za European Commission,
Candidate Countries Eurobarometer 2002, 1 April 2002.
34
3.2 Czynniki decydujÄ…ce o migracji
Istnienie społeczności tureckiej w krajach UE jest w opinii Quaissera i Reppegathera jednym
z najważniejszych czynników wpływających na podejmowanie decyzji o migracji, a więc
również o jej wielkości (czynnik ten decyduje także w największym stopniu o geograficznej
dystrybucji migracji, por. rozdział 3.3). Zdaniem autorów drugim najważniejszym, oprócz
istnienia społeczności tureckiej w krajach UE czynnikiem migracji są różnice w dochodach
ludności w Turcji i państwach członkowskich UE101, które są jeszcze większe niż w
przypadku pierwszej (2004) i planowanej na rok 2007 kolejnej rundy (Bułgaria, Rumunia)
rozszerzenia Unii o kraje Europy Åšrodkowej i Wschodniej. Eksperci wskazujÄ… na niepokojÄ…co
duży potencjał migracyjny w najbiedniejszych tureckich regionach o dochodach znacznie
poniżej średniej krajowej, leżących w południowo  wschodniej części kraju. Powołując się
na trudną sytuację na rynku pracy oraz trudności z integracją ludności tureckiej w Niemczech,
Quaisser i Reppegather opowiadają się za zastosowaniem długich okresów przejściowych w
swobodnym dostępie obywateli tureckich do rynku pracy w Niemczech oraz innych
państwach członkowskich102. W tym kontekście należy odnotować, że w okresie pomiędzy
przedstawieniem przez KomisjÄ™ EuropejskÄ… rekomendacji dla Rady Europejskiej ws.
rozpoczęcia negocjacji z Turcją a podjęciem przez Radę Europejską decyzji w tej sprawie,
pojawiły się sygnały, że rząd turecki ze zrozumieniem odnosi się do konieczności
wprowadzenia długich okresów przejściowych w odniesieniu do swobody przepływu osób103.
Na większą ilość czynników mających wpływ na wielkość potencjalnej migracji z Turcji do
EU w przypadku akcesji wskazuje w opublikowanym we wrześniu 2004 r. Raporcie
Independent Commission on Turkey (ICT) na czele której stanął M. Ahtisaari, były Prezydent
Finlandii104. Zdaniem autorów Raportu duża ich liczba sprawia, że skala migracji jest trudna
do przewidzenia. Czynniki wskazane przez Independent Commission to m.in.:
rozwój demograficzny w Turcji i w Europie oraz związane z nimi zapotrzebowanie na siłę
roboczą w Europie. ICT przytacza dane ONZ105 według których w średnim wariancie
(medium variant) liczba ludności w Turcji w roku 2005 przekroczy 73 mln, rosnąc od
2000 roku w tempie 1,42% rocznie. Pomimo sukcesywnie słabnącego tempa wzrostu, w
101
W. Quaisser, A. Reppegather, op.cit., s. 74 i n.
102
Ibidem, s. 74 i n.
103
N. Watt i D. Gow: Deal lets Turkey go for EU membership, w: The Guardian 2004-12-18.
104
Independent Commission on Turkey: Turkey in Europe: More than a promise?, s. 33. W skład Komisji weszli
m.in.: H. van den Broek, były Komisarz UE oraz Minister Spraw Zagranicznych Holandii, B. Geremek, były
Minister Spraw Zagranicznych Polski oraz M. Rocard, były Premier Francji, s. 32 i n.
105
UN Population Division, World Population Prospects: The 2002 Revision, URL: http://esa.un.org/unpp/.
35
roku 2015 jej populacja przekroczy 82 mln, zrównując się pod tym względem z
najbardziej zaludnionym krajem UE  Niemcami. Z kolei Europa jako region wykazuje
ujemną stopę wzrostu (-0,09% w latach 2000-2005) i sytuacja ta będzie się pogłębiać (do
 0,23% w latach 2015-2020). Wiąże się z tym proces starzenia się społeczeństwa
europejskiego. Według Organizacji Narodów Zjednoczonych w 2015 r. 24% stanowić
będą osoby w wieku 60 lat i więcej (w Turcji tylko 10,2%).
sytuacja ekonomiczna w UE, w tym wysokość dochodów,
zmiany w polityce migracyjnej państw europejskich,
migracja do Turcji z krajów sąsiadujących i kształt związanych z tym tureckich regulacji
prawnych106.
Nieco inaczej czynniki decydujÄ…ce o skali migracji z Turcji do UE postrzega Komisja
Europejska. W odniesieniu do powodów skłaniających do migracji, podkreśla ona, zgodnie z
wynikami badań poszczególnych ośrodków naukowych, znaczenie zarówno czynników
przyciągania (różnice w wynagrodzeniach) jak i wypychania. W tym drugim przypadku jest
to zła sytuacja na tureckim rynku pracy. W przypadku podjęcia oraz wdrożenia reform na
rynku pracy i redukcji bezrobocia (w szczególności likwidacji bezrobocia w Turcji wśród
ludzi młodych) w ocenie Komisji rola tego czynnika może ulec zmniejszeniu. Zdaniem
Komisji skłonność do migracji z Turcji do UE będzie zależała od tempa zbliżania poziomu
PKB Turcji do poziomu w UE, ale również od tempa rozwoju dwóch najlepiej rozwiniętych i
najludniejszych jej regionów, tj. regionów wokół miast Stambuł i Kocaeli, które w zależności
od jakości polityki zatrudnienia oraz tempa tworzenia nowych miejsc pracy będą mogły
przyjąć pewne ilości imigrantów zarobkowych z biednych, rolniczych regionów Turcji.
Zakłada się, że może to być znacząca liczba, gdyż bariery kulturowe i językowe byłyby
znacznie mniejsze w tym przypadku niż w przypadku migracji międzynarodowej107.
3.3 Kraje docelowe emigracji z Turcji do UE
W ocenie Independent Commission on Turkey nie wszystkie kraje członkowskie staną się w
równym stopniu celem tureckiej diaspory. Będą nimi przede wszystkim kraje zamieszkane
przez dużą społeczność turecką, zwłaszcza Niemcy, gdzie obecnie mieszka większość (2,6
106
Autorzy Raportu nie precyzują jednak jak konkretnie wymienione czynniki oddziaływać będą na skalę
migracji.
107
Komisja Europejska: Issues arising..., op.cit., s. 16.
36
mln) z pośród 3,8 mln tureckich imigrantów lub osób tureckiego pochodzenia w Unii
Europejskiej. Znaczne skupiska Turków są także we Francji (370 tys.), Holandii (270 tys.),
Austrii (200 tys.) i Belgii (110 tys.)108. Quaisser i Reppegather109 oraz Lejour, de Mooij i
Capel110 podkreślają znaczenie istnienia sieci stowarzyszeń rodaków111 jako czynnika wyboru
kraju docelowego przez potencjalnego imigranta. W ocenie Quaissera i Reppegathera
dotychczas napływ ludności tureckiej do Niemiec wynikał niemal wyłącznie z powodów
politycznych (tzw. kwestia kurdyjska112) oraz Å‚Ä…czenia siÄ™ rodzin. O ile pierwszy z nich straci
racjÄ™ bytu w wyniku akcesji Turcji do UE113, drugi utrzyma swoje znaczenie.
W przypadku Polski czynnik istnienia społeczności tureckiej nie będzie miał istotnego
znaczenia dla skali migracji do naszego kraju. Decyduje o tym niewielka liczba ludności
tureckiej lub tureckiego pochodzenia zamieszkująca Polskę. W Polsce żyją tylko 452 osoby,
które (według przeprowadzonego w roku 2002 Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i
Mieszkań114) wskazują Turcję jako kraj urodzenia; 232 deklarują narodowość turecką, z
czego 74 posiadają polskie obywatelstwo, a 390 osób posługuje się językiem tureckim w
kontaktach domowych. Jedynie dla 248 osób spośród 85 525, które przybyły do Polski w
latach 1989  2002, Turcja była poprzednim krajem zamieszkania115. Należy jednak przyjąć,
że o skali migracji do Polski w większym stopniu decydować będzie rosnąca atrakcyjność
naszego kraju jako członka Unii Europejskiej, wyrażająca się między innymi szybkim
tempem wzrostu gospodarczego i wzrostem dochodów ludności.
108
Ibidem, s. 33 i 35.
109
W. Quaisser, A. Reppegather, op.cit., s. 74 i n.
110
A.M. Lejour, R.A. de Mooij, C.H. Capel, op.cit., s. 35.
111
Ang. network effects, niem. Netzwerke von  Landsleuten
112
Niemieckie prawo migracyjne nie różnicuje Kurdów oraz Turków, stąd prawdopodobnie duża liczba
wniosków azylowych składanych przez osoby podające się za Kurdów w ogólnej liczbie składanych wniosków
oraz konstatacja autorów, iż kurdyjscy imigranci stanowią większość imigrantów.
113
Należy założyć, że autorzy, choć tego nie precyzują, oceniają, że członkostwo Turcji nie będzie możliwe bez
rozwiÄ…zania tej kwestii.
114
NSP 2002, Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna, tablice wynikowe nr 26 i 33, URL:
http://sp.stat.gov.pl/spis/ludnosc/tab_wynik.xls (2004-12-08).
115
NSP 2002, Migracje zagraniczne ludności 2002, Tablice wynikowe, dział I, tablica 7, URL:
http://sp.stat.gov.pl/spis/migr_zagr_lud/tab1.xls (2004-12-08).
37
TABELA 8: Spodziewane kraje docelowe tureckiej migracji do 2025 r.
Wielkość potencjalnej migracji (w Odsetek imigrantów przypadających
Kraj
tysiącach) na poszczególne kraje (%)
Niemcy 2025 76
Francja 213 8
Wielka Brytania 53 2
WÅ‚ochy 27 1
Holandia 107 4
Inne kraje europejskie 240 9
W sumie 2665 100
y
ródło: A.M. Lejour, R.A. de Mooij, C.H. Capel: Assessing the economic implications of Turkish accession to the EU, CPB Document 56,
CPB Netherlands Bureau for Economic Policy Analysis, s. 36
3.4 Skutki gospodarcze migracji
W dokumencie pt.  Issues arising&  Komisja stawia tezę, że migracja z Turcji może
przyczynić się zniwelowania negatywnych skutków starzenia się społeczeństw państw
członkowskich dla wzrostu gospodarczego. Zarazem podkreśla, że zbyt wysoka oraz
niekontrolowana migracja mogłaby doprowadzić do zakłóceń na unijnym rynku pracy116. W
ocenie Komisji skutki migracji dla tempa wzrostu gospodarczego w UE będą w znacznej
mierze zależeć od poziomu kwalifikacji imigrantów oraz zapotrzebowania na siłę roboczą w
Unii Europejskiej.
Podobne oceny przedstawili analitycy Niderlandzkiego Urzędu ds. Analiz Polityki
Ekonomicznej. Zdaniem holenderskich ekspertów, uwzględniając dodatni profil
demograficzny Turcji w porównaniu do starzejących się społeczeństw UE, migracja powinna
stanowić jeden z pozytywnych aspektów gospodarczych akcesji Turcji. Ponadto wskazuje się
na dodatkowe korzystne skutki dla unijnego rynku pracy, wynikające z faktu, że obywatele
Turcji będą przeważnie poszukiwać zatrudnienia nisko płatnego i nie wymagającego
wysokich kwalifikacji.
Z kolei autorzy Raportu przygotowanego przez Independent Commission on Turkey stawiajÄ…
tezę, że przyszli imigranci z Turcji to osoby wykwalifikowane i dobrze wykształcone, które
będą miały znacznie mniej problemów z integracją w Europie niż dotychczasowi emigranci z
Turcji, będący w przeważającej części niewykwalifikowanymi gastarbeiterami z rolniczych
obszarów Anatolii. Dodatkowo, poprawiająca się sytuacja gospodarcza Turcji w wyniku
38
członkostwa w UE spowoduje większą mobilność wśród tureckich emigrantów, a wielu z nich
skłoni nawet do powrotu do ojczyzny.
Badacze monachijskiego Instytutu Europy Wschodniej spodziewają się znacznego odpływu
siły roboczej z sektora rolniczego w Turcji i napływu do Europy imigrantów o generalnie
słabych kwalifikacjach, nie spełniających wymagań stawianych na europejskim rynku pracy,
nawet w przypadku ich obniżenia na skutek zmniejszania się liczby ludności aktywnej
zawodowo na Starym Kontynencie. Ich zdaniem turecka imigracja nie rozwiąże jednak
docelowo problemu starzenia się społeczeństwa w takich krajach jak Niemcy czy Francja,
gdyż wzrost demograficzny imigrantów z czasem dostosowuje się do miejscowych trendów.
W przypadku, gdyby zmiany demograficzne zaczęły stymulować wzrost zapotrzebowania na
siłę roboczą w Niemczech, Quaisser i Wood zalecają selektywną politykę imigracyjną
zamiast ogólnej liberalizacji migracji.
Znacznie bardzie szczegółową analizę ekonomicznych skutków migracji z Turcji dla
gospodarek Turcji, UE-15, Niemiec i Holandii przeprowadzili Lejour, de Mooij i Capel z
Holenderskiego Biura Analiz Polityki Ekonomicznej117. Przyjmując założenie, że efekty te
zależeć będą przede wszystkim od stopnia wykształcenia imigrantów, przeprowadzono dwie
symulacje. W pierwszej z nich, założono, że struktura wykształcenia imigrantów i
pracowników UE jest identyczna (tabela 9), w drugiej zaś, że wszyscy imigranci tureccy są
niewykształceni (tabela 10).
TABELA 9: Zmiany wartości wskaz
ników makroekonomicznych do roku 2025 (po akcesji
Turcji w 2010 r.) spowodowane migracją z Turcji ludności o identycznej strukturze
wykształcenia jak w UE-15.
Ludność PKB PKB per capita Konsumpcja per capita Kapitał Wage ratio*
(%) (%) (%) (%) (%)
Turcja - 3,1 - 2,2 0,9 2,5 - 1,2 0,1
UE-15 0,7 0,7 - 0,0 - 0,2 0,4 0,0
Niemcy 2,4 2,2 - 0,1 - 0,8 1,2 0,0
Holandia 0,6 0,6 - 0,0 - 0,2 0,2 0,0
*Stosunek płac za pracę niewykwalifikowaną do wykwalifikowanej (Wage ratio unskilled/skilled)
y
ródło: Lejour A.M., de Mooij R.A., Capel C.H. (2004): Assessing the economic implications of Turkish accession to the EU, CPB
Document 56, CPB Netherlands Bureau for Economic Policy Analysis, s. 47 ( na podstawie symulacji WorldScan).
Zgodnie z przeprowadzoną symulacją do roku 2025 (tabela 9), migracja pracowników
pokrywających się ze strukturą wykształcenia w UE-15, spowodowałaby spadek PKB Turcji
116
Komisja Europejska: Issues arising..., op.cit., s. 29.
117
A.M. Lejour, R.A. de Mooij, C.H. Capel, op.cit., s. 46 i n.
39
o 2,2% i wzrost PKB UE-15 o 0,7%, (w Niemczech o 2,2%). Kiedy skala spadku PKB będzie
mniejsza niż skala odpływu siły roboczej z Turcji, to PKB per capita w Turcji wzrośnie.
Spowodowane jest to niską mobilnością kapitału, a więc mniejsza podaż siły roboczej obniży
stosunek kapitał/praca w Turcji. Spowoduje to wzrost krańcowej produkcyjności siły roboczej
oraz wzrost płac. Natomiast PKB per capita w Niemczech i w pozostałych państwach
członkowskich nieznacznie się zmniejszy. Konsumpcja wzrośnie w Turcji, a spadnie w UE.
Wpłynąć na to może również fakt, że imigranci tureccy część dochodów będą przekazywać
swoim rodzinom w Turcji.
Efekt migracji jest inny przy założeniu, że wszyscy imigranci tureccy są niewykształceni
(tabela 10). PKB per capita i konsumpcja per capita wzrosnÄ… w Turcji odpowiednio o 1,4% i
3,0%, natomiast poziom tych wskaz
ników w UE-15 odnotuje większy spadek niż w
pierwszym przypadku (odpowiednio -0,1%; -0,3%). Większe zasoby wykwalifikowanych i
zmniejszenie liczby niewykwalifikowanych pracowników w Turcji spowoduje wzrost płac
tych drugich (wage ratio) - odwrotnie niż w UE, a zwłaszcza w Niemczech.
TABELA 10: Zmiany wartości wskaz
ników makroekonomicznych do roku 2025 (po akcesji
Turcji w 2010 r.) spowodowane migracją z Turcji ludności niewykształconej.
Ludność PKB PKB per capita Konsumpcja per capita Kapitał Wage ratio*
(%) (%) (%) (%) (%)
Turcja - 3,1 - 1,8 1,4 3,0 - 1,1 2,5
UE-15 0,7 0,5 - 0,1 - 0,3 0,5 - 0,9
Niemcy 2,4 1,8 - 0,6 - 1,2 1,7 - 3,0
Holandia 0,6 0,5 - 0,1 - 0,3 0,4 - 0,7
*Stosunek płac za pracę niewykwalifikowaną do wykwalifikowanej (Wage ratio unskilled/skilled)
y
ródło: Lejour A.M., de Mooij R.A., Capel C.H. (2004): Assessing the economic implications of Turkish accession to the EU, CPB
Document 56, CPB Netherlands Bureau for Economic Policy Analysis, s. 47 ( na podstawie symulacji WorldScan).
W ocenie autorów analizy migracja może wiązać się z potencjalnie ważnymi efektami
ekonomicznymi. Przewidywany przez nich napływ 2,7 mln imigrantów do UE do roku 2025
spowodowałby spadek PKB w Turcji o 1,8  2,2% i wzrost PKB w UE-15 o 0,5  0,7% (w
Niemczech nawet o 1,8  2,2%). Jednak w przeliczeniu na osobÄ™, w konsekwencji migracji i
odpływu ludności PKB wzrośnie w Turcji, a spadnie w UE. Byłby to przede wszystkim
jednak efekt statystyczny. W ocenie holenderskich ekspertów wielkość zmian wskaz
ników
makroekonomicznych zależy od kwalifikacji migrujących pracowników. Na poziom płac w
UE bardziej wpłynie napływ osób o niższych niż o podobnych kwalifikacjach.
40
4. Skutki akcesji dla budżetu UE
4.1 Najważniejsze implikacje akcesji dla budżetu UE  podsumowanie
najważniejszych szacunków
Na obecnym etapie trudno jest dokonać precyzyjnych szacunków kosztów rozszerzenia UE o
Turcję dla budżetu Unii ze względu na odległą datę ewentualnej akcesji Turcji oraz
niepewność w odniesieniu do kierunków dalszego rozwoju UE oraz jej polityk i ich
finansowania. Trudno także przewidywać stopień zaawansowania przemian społeczno -
gospodarczych w samej Turcji w momencie ewentualnej akcesji. Do czasu akcesji Turcji, UE
uzgodni dwie kolejne perspektywy finansowe, które nie pozostaną bez wpływu na kształt
polityk unijnych  polityki spójności oraz Wspólnej Polityki Rolnej oraz zakres ich
finansowania. Punktem wyjścia większości analiz jest założenie, że Turcja osiągnie
członkostwo w UE w latach 2013  15. Capel i Lejour przeprowadzili analizę zakładającą
akcesjÄ™ Turcji w roku 2025118.
Oprócz wpływu powyższych elementów, różnice jakie pojawiają się w ocenie wpływu akcesji
Turcji na budżet UE spowodowane są kilkoma innymi czynnikami: zróżnicowaniem
szczegółowości oraz wszechstronności badania (zdecydowanie pozytywnie wyróżnia się w
tym przypadku raport Dervisa119), przyjęciem zasady (lub jej braku) phasing-in (większość
analiz zakłada stopniowe objęcie Turcji dopłatami bezpośrednimi, niektóre zaś również
innymi transferami budżetowymi; np. Komisja Europejska zasugerowała, że Turcja mogłaby
stopniowo uzyskać pełny udział w instrumentach wspólnej polityki rolnej oraz polityki
strukturalnej - 10 letni phasing-in podobnie jak nowe państwa członkowskie w przypadku
dopłat bezpośrednich)120 oraz zastosowaną metodologią.
Niezależnie od powyższego nie ulega natomiast wątpliwości, że Turcja będzie beneficjentem
netto budżetu UE. Jej przewidywana pozycja netto szacowana jest w przedziale 5,2 a 26 mld
euro rocznie, w tym wydatki budżetu UE związane z polityką spójności w Turcji szacuje się
na 3,9  21 mld euro w samym tylko pierwszym roku członkostwa. Szacunki zakładające
118
A.M. Lejour, R.A. de Mooij, C.H. Capel, op.cit., s. 36-37
119
K. Dervis, D. Gros, F. Oztrak, Y. Isik in cooperation with F. Bayar (2004), Turkey and the EU Budget.
Prospects and Issues
120
Komisja Europejska, Issues arising from..., op.cit., s.46. Inaczej Oskam i inni, którzy zakładają scenariusz
objęcia Turcji dopłatami bezpośrednimi w pełnej wysokości od pierwszego roku członkostwa w UE, por. A.
Oskam, A. Burrel, T. Temel, S. van Berkum, N. Longworth, I. Molina Vilchez, Turkey in the European Union.
Consequences for Agriculture, Food, Rural Areas and Structural Policy, Raport Commissioned by the Dutch
Ministry of Agriculture, Nature and Food Quality, op.cit., s. 232.
41
objęcie Turcji WPR w zależności od przyjętych założeń wahają się od około 2 do 10 mld euro
w pierwszym roku członkostwa (tabela 11).
TABELA 11: Szacunki kosztów dla budżetu UE w wyniku akcesji Turcji w pierwszym roku
członkostwa (w mld euro, w cenach z 2004 r.).
Suma
Przewidywana Składka
Publikacje/ transferów Fundusze Wspólna
data akcesji oraz Turcji do Inne
autorzy netto z Strukturalne Polityka Rolna
inne założenia budżetu UE
budżetu UE
W. Quaisser, S. 2013 8,5-20,9 1,7-3,3 4,7-13,4 2,9-8,2 2,6
Wood 2 scenariusze
W. Quaisser, A. 2013 5,2-14 1,7-3,4 3,9-11,3 Filar I  1,4  4,5 1,6
Reppegather* 3 scenariusze
2025
A.M. Lejour, 8,0
Utrzymanie
R.A. de Mooij, Nie uwzględniono
limitu 4% PKB
C.H. Capel pozostałych
transferów z
transferów
funduszy
budżetowych
strukturalnych
2015-17
K.Hughes 8,1-13,5 1,9-4,0 1,0-1,6
budżet  rolny
podobny do
ustalonego dla
Bułgarii i
Rumunii
przewidywany
phasing -in
2014
H.Grethe Filar I  5,2
nie zakłada
Filar II  1,6-2,5
phasing-in, w
przypadku jego
wystÄ…pienia
transfery w
ramach I filaru
znacznie niższe
2015
K. Dervis i inni 26,0 7,0 21,0 10,0 1,0
założenie
wykorzystania
pomocy
strukturalnej na
maksymalnie
dopuszczalnym
poziomie 4%
PKB
Komisja 5,6 na każdy punkt Filar I  6,0 (w
2015
Europejska procentowy PKB tym 0,7 na
10-letni phasing-
przyznanych Turcji interwencje
in w przypadku
środków rynkowe)
dopłat
strukturalnych z
bezpośrednich
Filar II  2,3
UE
42
2015
Oskam i inni 10,9  18,0 5,4 9,5-16,6 Filar I - 3,6 w 1,6 w
3 scenariusze
każdym ze każdym ze
różniące się
10,4-16,6 4,7 8,3-14,5
scenariuszy scenariuszy
projekcjÄ…
11,9-20,8 6,8 11,9-20,8
wzrostu
Filar II  1,6 w
gospodarczego w
każdym ze
Turcji oraz
scenariuszy
przewidywanym
kursem wymiany
walut
* w cenach stałych z 1999 r.
Quaisser i Wood analizują dwa scenariusze kosztów akcesji Turcji do UE, przyjmując
następujące założenia ogólne:
rozszerzenie UE o TurcjÄ™ nastÄ…pi w 2014 r.,
przy obliczaniu wydatków na WPR przyjęto analogiczne zasady jak państw pierwszej
rundy rozszerzenia UE na Wschód (per capita),
przy obliczaniu wielkości transferów w ramach polityki strukturalnej założono różne
poziomy absorpcji (mierzone w % PKB Turcji),
obliczenia innych kosztów (administracja, wewnętrzne polityki wspólnotowe) oparto o
podobne wartości jak w przypadku państw UE  10 (per capita),
wartości podane są w mld EUR w cenach na rok 2004.
W przypadku pierwszego scenariusza, zwanego scenariuszem  wejścia (Entry Scenario)
przyjęto założenia analogiczne jak te na rok 2006 w przypadku ostatniej rundy rozszerzenia
UE, tzn. pułap 35% płatności bezpośrednich oraz limit 4% PKB w przypadku transferów z
funduszy strukturalnych. W przypadku drugiego scenariusza zakładającego pełne
uczestnictwo Turcji w politykach wspólnotowych przyjęto, że Turcja otrzyma od pierwszego
roku członkostwa 100% płatności bezpośrednich oraz wykorzysta pomoc strukturalną na
poziomie limitu 4% PKB.
Zgodnie z pierwszym ze scenariuszy transfery netto do Turcji wyniosÄ… w 2014 r.121 8,5 mld
euro (0,06% PKB UE-28). Stanowiłoby to trochę nieco ponad połowę transferów UE do
nowych państw członkowskich przewidywanych w 2006 r. W przypadku drugiego
scenariusza całkowitego zintegrowania Turcji w ramach polityk i budżetu UE transfery netto
do tego kraju w 2014 r. wzrosłyby do 21 mld euro (0,16% PKB UE-28). Stanowiłoby to
prawie połowę transferów do nowych państw członkowskich w tym właśnie roku.
121
Zdaniem autorów jest to sugerowana przez Komisję Europejską w jej Raporcie najbardziej prawdopodobna
data akcesji Turcji do UE, W. Quaisser, S. Wood, op.cit., s. 45.
43
TABELA 12: Koszty akcesji Turcji do UE w 2014 r.   scenariusz wejścia (w mld EUR)122
Suma transferów 10,2
Rolnictwo 2,9
Fundusze strukturalne 4,7
Inne 2,6
Wpłaty własne (0,5% PKB) 1.7
Transfery netto 8,5
Udział Niemiec w finansowaniu akcesji Turcji (20%) 1,7
y
ródło: W. Quaisser, S. Wood, EU-Member Turkey? Preconditions, Consequences and Integration Alternatives, dokument roboczy
FOROST nr 25 Instytutu Europy Wschodniej w Monachium, paz
dziernik 2004, s. 46.
TABELA 13: Koszty akcesji Turcji do UE w 2014 r.  scenariusz pełnego uczestnictwa w
politykach wspólnotowych (w mld EUR)123
Suma transferów 24,2
Wydatki na rolnictwo 8,2
Fundusze strukturalne: 13,4
Inne: 2,6
Wpłaty własne (1,0% PKB): 3,3
Transfery netto: 20,9
Udział Niemiec w finansowaniu akcesji Turcji (20%): 4,2
y
ródło: W. Quaisser, S. Wood, op.cit., s. 46
Autorzy zaznaczają, że koszt rozszerzenia UE o Turcję będzie zależeć przede wszystkim od
kształtu polityk wspólnotowych po roku 2013, tj. wyników negocjacji kolejnej perspektywy
finansowej. Wyraz
ną redukcję obciążeń dla budżetu UE można zdaniem autorów osiągnąć
poprzez zmniejszenie płatności bezpośrednich w ramach WPR, a przede wszystkim w drodze
opracowania nowej koncepcji polityki strukturalnej.
Z kolei Komisja Europejska ocenia ogólną sumę transferów netto na jeszcze wyższym
poziomie, tj. maksymalnie 27,6 mld euro (ok. 0,16% PKB UE  28) w 2025 r. czyli w
pierwszym roku pełnej integracji w ramach polityk UE, poprzedzonym 10  letnim phasing-
in.
W dokumencie Przyjaciół Europy124 przedstawione zostały szacunki dotyczące wysokości
wpływów, jakie Turcja uzyska z budżetu UE w pierwszych trzech latach po akcesji
zakładanej w 2015 r. Szacunki te opracowane zostały przy wykorzystaniu dwóch różnych
metodologii. W symulacji dokonanej w oparciu o analogiczne zasady na jakich ustanowiono
122
Ibidem, s. 46.
123
Ibidem, s. 46.
124
Kirsty Hughes,  Turkey and the European Union: Just another enlargement? , dokument roboczy Przyjaciół
Europy (Friends of Europe) zaprezentowany podczas European Policy Summit w czerwcu 2004.
44
ramy finansowe dla 10 nowych państw członkowskich oraz Bułgarii i Rumunii125, zakłada
się, że przy uwzględnieniu rozmiaru populacji, Turcja uzyskałaby całkowite roczne wpływy
na tym samym poziomie, co łącznie 10 nowych państw członkowskich. Przez trzy pierwsze
lata członkostwa Turcja mogłaby otrzymać łącznie 40,9 mld euro (państwa UE-10 40,8 mld
euro) (Tabela 14).
TABELA 14: Szacowane transfery finansowe dla Turcji w oparciu o przewidywanÄ… pomoc dla
10 nowych państw członkowskich oraz Bułgarii i Rumunii (liczone w mld euro, w cenach z
1999 r.).
2015 r. 2016 r. 2017 r. Razem (lata 2015-17)
Rolnictwo 3,72 4,93 5,85 14,5
Pomoc Strukturalna 5,77 7,64 9,07 22,48
Inne 1,01 1,33 1,58 3,92
Razem 10,5 13,9 16,5 40,9
y
ródło: Kirsty Huges, Turkey and the European Union: Just another enlargement?, dokument roboczy Przyjaciół Europy (Friends of
Europe) zaprezentowany podczas European Policy Summit w czerwcu 2004.
W drugim szacunku wzięto pod uwagę wpływ dwóch polityk na budżet UE - polityki
strukturalnej i Wspólnej Polityki Rolnej. Wielkość transferów UE z budżetu UE w ramach
polityki spójności UE określono na poziomie maksymalnych możliwych do uzyskania
transferów z funduszy strukturalnych, tj. 4% PKB Turcji. Założono, że turecki wzrost
gospodarczy wyniesie średnio 5% rocznie, wówczas PKB Turcji w 2015 r. liczyłby około 338
mld euro. 4% limit pomocy z funduszy strukturalnych (w stosunku do przewidywanego PKB)
daje sumę 13,5 mld euro maksymalnych transferów, jakich Turcja mogłaby oczekiwać
każdego roku z budżetu UE. W przypadku szacunków transferów w ramach Wspólnej
Polityki Rolnej zastosowano metodologię analogiczną do przyjętej podczas rozszerzenia o
Bułgarie i Rumunię. Prognozę rzeczywistych transferów w ramach obu polityk oparto na
propozycji Komisji Europejskiej pakietu finansowego dla Bułgarii i Rumunii126, w której ta
przewidziała 3  letni phasing  in w przypadku transferów w ramach polityki strukturalnej
(2,4% PKB tych krajów w pierwszym roku członkostwa, 3,2% PKB w drugim oraz 4% PKB
w trzecim). Tak więc maksymalne transfery z funduszy strukturalnych dla Turcji w 2015 r.
wyniosłyby: 60% kwoty 13,5 mld euro, w 2016 r.  80%, natomiast w 2017 - 100%.
125
Jest to wynik uśredniony, gdyż metodologie określające wielkość  koperty finansowej dla państw UE -10
oraz Bułgarii i Rumunii różniły się.
126
Komisja Europejska: A financial package for the accession negotiations with Bulgaria and Romania, SEC
(2004) 160 final, Bruksela 10.02.2004. s.4.
http://www.europa.eu.int/comm/enlargement/docs/pdf/financial_package_accession_negotiations_bu_ro_en.pdf
45
Całkowite transfery przez trzy kolejne lata wyniosłyby w tym przypadku 45,5 mld euro
(Tabela 15).
TABELA 15: Szacowane transfery finansowe dla Turcji według zasad przyjętych dla Bułgarii i
Rumunii, oparte na 4% limicie PKB dla funduszy strukturalnych (liczone w mld euro, w cenach
z 1999 r.)
2015 r. (60%) 2016 r. (80%) 2017 r. (100%) Razem (lata 2015-17)
Rolnictwo 1,93 3,55 3,95 9,43
Programy strukturalne 8,1 10,8 13,5 32,4
Inne 1,01 1,33 1,58 3,92
Razem 11,04 15,48 19,03 45,55
y
ródło: Kirsty Huges,  Turkey and the European Union: Just another enlargement? , dokument roboczy Przyjaciół Europy (Friends of
Europe) zaprezentowany podczas European Policy Summit w czerwcu 2004.
W analizie wykonanej na zlecenie Center for European Policy Studies (CEPS)127 zakłada się,
że akcesja Turcji do UE nastąpiłaby w roku 2015. W takim scenariuszu przewiduje się, że
transfery netto z budżetu UE do Turcji wyniosłyby pomiędzy 9-12 mld euro w pierwszym
roku członkostwa, a następnie stopniowo rosły do 15  20 mld euro w 2020 r. Zdaniem
analityków CEPS jest to znacząca kwota dla Turcji oraz duży ciężar dla budżetu UE, ale - w
opinii autorów - możliwy do poniesienia przez państwa członkowskie. Z drugiej strony w
analizie wskazuje się na ew. trudności polityczne z uzyskaniem decyzji państw
członkowskich o sfinansowaniu członkostwa Turcji w UE, którego koszt oceniany jest na
0,15-0,20% PKB UE w latach 2015 - 2020. Porównując tę wielkość z obecnym pułapem
środków na zobowiązania w budżecie Unii, który wynosi 1,25% DNB należy  zdaniem
analityków CEPS  uznać, że jest ona  politycznie znacząca. Autorzy przywołują przy tym
twarde stanowisko płatników netto w obecnych negocjacjach nowej perspektywy finansowej.
Z kolei Oskam i inni128 dokonali syntetycznego zestawienia szacunków najważniejszych
kosztów budżetowych związanych z akcesją Turcji do UE zaprezentowanych przez ośrodki
badawcze, których możliwość wystąpienia uznali za najbardziej realistyczną.
127
K. Dervis, D. Gros, F. Oztrak, Y. Isik, op.cit, s. 2-5.
128
A. Oskam, A. Burrel, T. Temel, S. van Berkum, N. Longworth, I. Molina Vilchez, op.cit., s. 232.
46
TABELA 16: Syntetyczne zestawienie szacunków najważniejszych kosztów budżetowych
związanych z akcesją Turcji do UE dokonanych przez ośrodki badawcze
Kwoty w mld
euro wyrażone
Zagadnienie Szacowane kwoty w mld euro w w cenach Komentarz autorów zestawienia
cenach stałych z 2004 nominalnych z
2015 roku
I filar WPR 5,2 Założenie pełnej wysokości dopłat
6,5
DIS Grethe, s.9 bezpośrednich od momentu akcesji
I filar WPR
0,7 Komisja jako jedyna przedstawiła
Instrumenty 0,8
Komisja Europejska, s. 46 szacunki w tym obszarze
rynkowe
2,3 Podobne szacunki przedstawił Grethe
II filar WPR 2,9
Komisja Europejska, s. 46 (2,2 mld euro)
Fundusze
15,3 Założenie wykorzystania funduszy
strukturalne oraz
Grethe, s 16, w oparciu o szacunki 19,0 strukturalnych na maksymalnym
Fundusz
Komisji Europejskiej poziomie 4% PKB
Spójności
Jedyna analiza przedstawiajÄ…ca takie
Inne pozycje w 1,0
1,3 szacunki poparte założeniami
budżecie UE Dervis i inni, s . 4
metodologicznymi
3,8
Składka Turcji do Najbardziej realistyczne prognozy
Grethe, s.16, w oparciu o szacunki 4,8
budżetu UE makroekonomiczne dotyczące Turcji
Komisji Europejskiej
Transfery netto z
budżetu UE do 20,6 25,7
Turcji
y
ródło: A. Oskam, A. Burrel, T. Temel, S. van Berkum, N. Longworth, I. Molina Vilchez, Turkey in the European Union. Consequences for
Agriculture, Food, Rural Areas and Structural Policy, Raport Commissioned by the Dutch Ministry of Agriculture, Nature and Food Quality,
op.cit., s. 232.
4.2 Fundusze Strukturalne
Finansowe skutki członkostwa Turcji w UE, ze szczególnym uwzględnieniem wydatków UE
w ramach polityki spójności, oszacowała Komisja Europejska w dokumencie pt. Issues
arising arising from Turkey s membership perspective129. W odniesieniu do polityki
regionalnej Komisja podkreśliła, że przy zachowaniu obecnych reguł, Turcja, której PKB na
mieszkańca wynosi 28,5% średniej unijnej, stanie się z chwilą członkostwa istotnym
beneficjentem pomocy strukturalnej. Komisja przypomniała, że obecne zasady przyznawania
pomocy nie zostały jeszcze nigdy zastosowane w kraju o takiej wielkości, poziomie rozwoju
gospodarczego oraz różnicach w rozwoju pomiędzy regionami. Zdaniem Komisji te
szczególne cechy charakterystyczne Turcji mogłyby usprawiedliwiać wprowadzenie
specyficznych mechanizmów w odniesieniu do tego kraju. Z drugiej strony Komisja
129
Komisja Europejska, Issues arising from..., op.cit., s. 46-47.
47
wskazała, iż trudno jest przewidzieć czy Turcja lub jakikolwiek inny kraj członkowski będzie
w stanie kiedykolwiek przekroczyć pułap 4% PKB dla transferów z funduszy strukturalnych
oraz funduszu spójności, co dotychczas nigdy nie miało miejsca. Komisja zakłada, że przy
wzroście w Turcji rzędu 4-5% PKB rocznie do roku 2025 roczne transfery z budżetu UE w
ramach polityki strukturalnej wyniosłyby 5,6 mld euro na każdy punkt procentowy PKB
przyznanych Turcji środków strukturalnych UE130.
Dodatkowe 2,6 mld euro rocznie wyniosłyby transfery z budżetu UE związane z politykami
wewnętrznymi Unii. Komisja za podstawę wyliczeń przyjęła w tym wypadku metodologię
zastosowaną przy ostatnim rozszerzeniu UE. Uznała również  kopertę finansową
zaproponowanÄ… w komunikacie Komisji z 10 lutego 2004 r. za punkt odniesienia dla
określenia wysokości środków budżetowych zarezerwowanych na ten cel w okresie
perspektywy finansowej 2007 -13131.
Na konieczność zreformowania polityki spójności przed akcesją Turcji do UE132 wskazują
analitycy Instytutu Wschodniego w Monachium W. Quaisser i A. Reppegather. PrzedstawiajÄ…
oni następujące czynniki po stronie tureckiej, które determinować będą konieczność
przeprowadzenia takiej reformy:
Turcja byłaby najbiedniejszym członkiem UE,
wysokość wsparcia UE może wzrosnąć z ok. 0,1% PKB (w okresie 2004-2006) do ok. 4%
PKB,
w żadnym kraju UE-15 regionalne różnice w rozwoju nie są tak duże jak w Turcji:
zachodnia połowa kraju: 2/3 ludności, 80% PKB, PKB per capita wyższy o 23% od
średniej krajowej i stanowi 41% średniej unijnej,
wschodnia połowa kraju: poziom zarobków osiąga ok. 53% średniej krajowej, w
trzech regionach wschodniej Anatolii tylko 20  50%, tzn. 7  16% średniej unijnej,
podobnie duże różnice odnotowywane są między regionami nadmorskim i tymi
leżącymi w głębi kraju,
Turcja stanowi wielkie wyzwanie dla spójności społecznej UE:
oficjalnie bezrobocie w Turcji wynosi 10% (2002), ale należy się liczyć z wyższym,
ukrytym bezrobociem zwłaszcza na obszarach wiejskich,
130
For illustrative purposes, one can calculate that based on continued real annual GDP growth of 4-5%, by
2025 annual transfers would amount to just over 5,6 bilion (2004 prices) for each one percentage point of
Turkey s GDP granted on regional aid, ibidem, s.47.
131
Ibidem, s.47.
132
W. Quaisser, A. Reppegather, op.cit., s. ...
48
 niska stopa zatrudnienia wśród kobiet wynika prawdopodobnie z ich problemów
(dyskryminacja) na rynku pracy,
niezmiennie wysoki poziom analfabetyzmu: 18% (Grecja: 3%), wśród młodzieży i
kobiet: 24%,
zatrudnianie dzieci jest rozpowszechnione: pracuje milion dzieci w wieku od 6 do 14
lat, 1/3 z nich nie ma jeszcze 12 lat.
Zwraca się uwagę, że oprócz wymiaru finansowego, brak znaczących zmian w unijnej
polityce strukturalnej postawi Komisję Europejską przed poważnymi organizacyjno-
technicznymi problemami administracyjnymi przy realizacji odpowiednich programów, tzn.
głównie przy sprawowaniu funkcji kontrolnych. Autorzy wyrażają wątpliwość, czy UE będzie
w stanie przy dużej liczbie tzw. państw kohezyjnych efektywnie administrować i nadzorować
realizacjÄ™ polityki strukturalnej i regionalnej.
Również w kilku innych analizach wskazuje się na konieczność zreformowania unijnej
polityki spójności w związku z wysokimi kosztami akcesji Turcji do UE, gdyby miała ona
miejsce w oparciu o obowiązujące zasady. Jednak w żadnej z nich nie przedstawiono
konkretnych propozycji zmian. Najbardziej wyczerpującą analizę wpływu akcesji Turcji na
politykę strukturalną UE, przy założeniu, że obowiązywałyby obecne zasady dotyczące tej
polityki, przeprowadzili Oskam i inni133. Autorzy zwracają uwagę, że regiony leżące wzdłuż
wschodniej granicy Turcji będą należały do najbiedniejszych w Unii Europejskiej134. W
analizie podjęto próbę określenia wpływu wdrażania polityki strukturalnej w Turcji na
kwalifikowalność najbiedniejszych państw i regionów Unii Europejskiej liczącej 27
członków, koncentrując się na tych obszarach, które, zgodnie z obowiązującymi regułami,
byłyby objęte Celem 1 wsparcia strukturalnego w 2015 r.135. Kryteria kwalifikowalności
133
Oskam i inni, op.cit., s. 227 i n.
134
Grupa prowincji : Bitlis, Hakkari, Mus i Van miała najniższe PKB na głowę w 2000 r. (1061 euro). Prowincje
Agri, Ardahan, Igdir, Kars miały najniższe PKB w roku 1998 (968 euro) oraz 2001 (815 euro).
135
W analizie przyjęto następującą metodologię:
Polityki regionalna i strukturalna pozostaną niezmienione w momencie akcesji Turcji do UE (choć jak
podkreślają sami autorzy jest to podejście mało realistyczne gdyż  polityki te zostaną prawdopodobnie
zmienione w celu dostosowania ich do przyjęcia tak biednego i dużego kraju ).
Prognozy dochodu poszczególnych regionów na poziomie NUTS II wyrażone w PPP dotyczą regionów UE
 27. Założono, że dochody regionów rosną analogicznie do dochodów państw, w których się znajdują.
Realny wzrost określono na następującym poziomie: UE  15 1,9%, AC  10 3,8%, AC  2 4,0% i Turcja
5,2%.
Badaniem objęto te regiony, których PKB na głowę wyniosło poniżej 75% średniej unijnej: najpierw w UE
 27, póz
niej poszerzonej o Turcję. Podobnie określono kraje kwalifikując się do otrzymywania pomocy z
Funduszu Spójności.
49
zostały określone na podstawie przyjętych w raporcie prognoz wzrostu do roku 2015136.
Zgodnie z przyjętą metodologią po akcesji Turcji do UE regiony charakteryzujące się PKB na
mieszkańca poniżej 75% średniej unijnej zamieszkiwać będzie 160 mln ludzi. 71 regionów
będzie mogło zozstać uznane za  regiony konwergencji objęte Celem 1. Zaledwie 12 mln
ludzi będzie zamieszkiwać najbiedniejsze regiony UE 15. W przypadku nowych państw
członkowskich byłoby to 42 mln, Bułgarii i Rumunii  27 milionów, a Turcji 79 mln
(wszystkie regiony na poziomie NUTS II z wyjÄ…tkiem regionu Kocaeli).
Zastosowany przez autorów model analizy przewiduje, że średni PKB na mieszkańca
mierzony parytetem siły nabywczej (PPP) po akcesji Turcji do UE w 2015 r. zmniejszy się z
34 440 euro do 31 330 euro (w cenach z 2015 r.) lub z 27 610 euro do 25 090 (w cenach z
2004 r.). Na skutek tego zjawiska, zwanego efektem statystycznym, część obecnych regionów
utraci prawo do pomocy otrzymywanej w ramach Celu 1 (przy założeniu obowiązywania
obecnych zasad polityki spójności). Regiony te będzie zamieszkiwać ogółem 33 mln ludzi (6
mln w nowych państwach członkowskich oraz 27 mln w państwach UE  15). Jedynym
nowym krajem członkowskim dotkniętym efektem statystycznym byłaby Republika Czeska,
w przypadku której 5 regionów utraciłoby status regionu Celu 1.
Porównując znaczenie efektu statystycznego rozszerzenia UE o Turcję oraz obecnego
rozszerzenia należy stwierdzić, że w przypadku pierwszego z nich efekt statystyczny miałby
znacznie większe znaczenie, obejmując więcej regionów oraz populacji (w 2004 r. efekt
statystyczny dotknął 17-18 regionów zamieszkanych przez 18 milionów ludzi). Należy
pamiętać, że w 2004 r. efekt statystyczny był spowodowany przyjęciem 10 państw o średniej
PKB per capita poniżej średniej unijnej, zaś w przypadku Turcji mamy do czynienia tylko z
jednym państwem.
136
Autorzy podkreślają jednak, że w praktyce kryteria kwalifikowalnosci określane są na podstawie wysokości
PKB w ostatnich 3 latach przed przyjęciem rozporządzenia regulującego zasady prowadzenia polityki
strukturalnej, a obecnie data wydania takiego rozporzÄ…dzenia nie jest znana.
50
TABELA 17: Regiony dotknięte tzw. efektem statystycznym akcesji Turcji do UE
Kraj Region (NUTS II) Liczba mieszkańców w
2015 r. (w tys.)
Stredni Cechy 1108
Severozápad 1108
Republika Czeska
Severovżchod 1465
Strední Morava 1216
Moravskoslezko 1250
Brandenburg  Nordost 1179
Mecklenburg-Vorpommern 1771
Niemcy
Chemnitz 1615
Magdeburg 1204
Thüringen 2426
Peloponnisos 598
Grecja
Voreio Aigaio 202
Kriti 596
Galicia 2787
Hiszpania
Castilla-la Mancha 1760
Andalucia 7454
Francja France Martinique 411
WÅ‚ochy Calabria 1955
Portugalia Alentejo 747
Zjednoczone West Wales and The Valleys 1930
Królestwo
Razem 20 32783
Żródło : Oskam i inni, op.cit., s. 229.
Akcesja Turcji będzie miała również istotne znaczenie dla obecnych beneficjentów Funduszu
Spójności, którymi są państwa członkowskie o PKB niższym niż 90% średniej unijnej, gdyż
niektórzy z nich przestaną korzystać ze środków z tego funduszu. Z raportu wynika, że po
akcesji Turcji, Grecja i Portugalia wciąż będą kwalifikowały się do pomocy z Funduszu
Spójności w 2015 r. W przeciwieństwie do Hiszpanii, która powinna utracić takie prawo
prawdopodobnie już wcześniej  podczas perspektywy finansowej 2007-13. W przypadku
nowych państw członkowskich oraz Bułgarii i Rumunii będą one uprawnione do pomocy z
Funduszu Spójności z wyjątkiem Słowenii, Cypru i Malty, które nie będą się w 2015 r.
kwalifikowały bez względu na to czy Turcja przystąpi do UE czy też nie. Dołączy do nich
Republika Czeska, która osiągnie w 2015 r. PKB na mieszkańca w wysokości 89% średniej
unijnej przy 27 państwach członkowskich oraz 97% średniej UE  27 oraz Turcji i wówczas
nie będzie kwalifikować się do otrzymywania pomocy z Funduszu Spójności.
51
4.3 Integracja w ramach Wspólnej Polityki Rolnej
Analizy dotyczącej kosztów ewentualnego objęcia Turcji  przy zastosowaniu obecnych reguł
- Wspólną Polityką Rolną UE dokonały służby podległe Franzowi Fischlerowi byłemu
Komisarzowi ds. rolnictwa. Zgodnie z ich wyliczeniami137 objęcie Turcji dopłatami
bezpośrednimi oznaczałoby wydatki z budżetu UE rzędu 8 mld euro rocznie, zaś
zastosowanie instrumentów rynkowych (bez weterynaryjnych) spowodowaloby ich
zwiększenie o kolejny miliard euro. Jest to niemal tyle ile wydano na objęcie WPR państw
przyjętych do UE w 2004 r. Ponadto Turcja otrzymałaby około 2,3 mld euro rocznie na
rozwój obszarów wiejskich (przy zastosowaniu metodologii użytej podczas negocjacji UE z
Bułgarią i Rumunią). A
ącznie wydatki z budżetu UE w sektorze rolnym związane z
przyjęciem Turcji do UE wyniosłyby 11,3 mld euro rocznie i byłyby wyższe od tych, jakie
poniosła UE w związku z przyjęciem  10 oraz Rumunii i Bułgarii.
Niższe szacunki objęcia Turcji Wspólną Polityką Rolną przedstawiła Komisja Europejska w
dokumencie Issues arising...138. Komisja przyjęła założenie, że Turcja stanie się członkiem
UE w 2015 r. i nie zostanie automatycznie objęta dopłatami bezpośrednimi w pełnej
wysokości. Przy założeniu, że Turcja zostałaby objęta 10  letnim okresem przejściowym w
dochodzeniu do pełnych dopłat (na takich samych zasadach jak obecni nowi członkowie UE
oraz Bułgaria i Rumunia) kwota dopłat wyniosłaby 5,3 mld euro w roku 2025 (pierwszym
roku dopłat w pełnej wysokości). Dodatkowo UE przeznaczałaby rocznie ze swojego budżetu
2,3 mld euro na rozwój obszarów wiejskich oraz 660 mln euro na wydatki związane z
instrumentami rynkowymi). A
Ä…cznie daje to kwotÄ™ 8,2 mld euro w cenach z 2004 r.139
Dla odmiany Quaisser i Reppegather (2004) dokonali szacunków kosztów objęcia Wspólną
Polityką Rolną Turcji w roku 2004140. Pomnożyli oni wysokość wsparcia per capita w
ramach WPR dla państw pierwszej rundy rozszerzenia przez liczbę ludności Turcji i
otrzymali kwotę 4,5 mld euro (według cen stałych z roku 1999). Powyższe obliczenia nie
uwzględniają jednak różnic w strukturze produkcji. Autorzy ci określają wysokość wsparcia
(według własnych wyliczeń) na 4,4  5,5 mld euro rocznie. Podobną wartość (ok. 5,4 mld
euro) osiąga Producer Support Estimate (PSE) dla Turcji określane przez OECD. Według
starszych badań z roku 1988 (Mangeold) lub 1990 (Akder) koszty objęcia Turcji WPR
137
F. Fischler, Letter of F. Fischler, Commissioner of Agriculture to G. Verheugen, Commissioner of
Enlargement, July 2004.
138
Komisja Europejska, Issues arising from..., op.cit., s. 46.
139
Ibidem, s. 46-47.
140
W. Quaisser, A. Reppegather, op.cit., s. ....
52
wyniosłyby odpowiednio 3 lub 4 mld euro. Wszystkie te dane Quaisser i Reppegather
określają jako wartości mocno przybliżone i podkreślają konieczność opracowania
specjalistycznych modeli ekonometrycznych.
Podsumowanie
Komisja Europejska w dniu 6 paz
dziernika 2004 r. rekomendowała państwom członkowskim
rozpoczęcie negocjacji akcesyjnych z Turcją. Komisja zaproponowała prowadzenie
negocjacji z tym krajem w oparciu o specjalną strategię. Przyjętą w grudniu 2004 r. przez
RadÄ™ EuropejskÄ… strategiÄ™ negocjacji z TurcjÄ…, opartÄ… w znacznej mierze na propozycjach
Komisji Europejskiej należy ocenić pozytywnie. Zawiera ona liczne instrumenty, które
pozwolą ocenić nieodwracalność procesu reform w Turcji oraz zagwarantują ich rzeczywiste
wejście w życie. Rada ustanowiła m.in. mechanizm zawieszenia negocjacji (większością
kwalifikowaną) oraz uznała, że proces ten będzie otwarty, a jego wyniku nie można z góry
przewidzieć.
Strategia Rady wychodzi ponadto naprzeciw obawom dotyczÄ…cym finansowych konsekwencji
rozszerzenia. Zgodnie z jej decyzjÄ… perspektywa finansowa rozpoczynajÄ…ca siÄ™ po roku 2014
będzie ustalona przed zakończeniem negocjacji z Turcją. Na szczególną uwagę zasługuje
podkreślenie przez Radę, że  zdolność Unii do przyjęcia nowych członków, przy zachowaniu
tempa integracji europejskiej, jest ważnym zagadnieniem branym pod uwagę w ogólnym
interesie zarówno Unii jak i krajów kandydujących (propozycja Komisji w tym zakresie
zakładała  monitorowanie zdolności Unii do  wchłonięcia nowych członków oraz dalszego
pogłębiania integracji, biorąc pod uwagę cele traktatowe oraz wspólne polityki i zasadę
solidarności ).
Pomimo uzyskania przez państwa członkowskie na forum Rady Europejskiej jednomyślnej
zgody w sprawie rozpoczęcia przez Turcję negocjacji akcesyjnych należy podkreślić, że
perspektywa akcesji tego kraju wywołuje w wielu państwach członkowskich niechęć i opór
istotnych sił politycznych, a także samych obywateli, nieporównywalnie większa niż w
przypadku poprzednich rozszerzeń, w tym o państwa Europy Środkowej i Wschodniej.
Niechęć do akcesji Turcji wynika z powodów politycznych, kulturowych, religijnych, ale
także ze względu na związane z nią koszty finansowe. Akcesji Turcji najbardziej niechętne są
elity polityczne Austrii i Niemiec. Duży sceptycyzm wykazują również obywatele tych
krajów oraz m.in. Danii, Grecji i Francji. Stanowiska europejskich partii politycznych
53
przebiegają często w poprzek podziałów politycznych. Należy zauważyć, że państwa żywiące
najwięcej obaw i wątpliwości wobec kandydatury Turcji to zarazem płatnicy netto do budżetu
UE.
Analizy niezależnych ośrodków badawczych oraz Komisji Europejskiej wskazują, że
rozszerzenie UE o Turcję byłoby bardzo kosztowne (jego koszty dla budżetu UE byłyby
wyższe niż skumulowane koszty obecnego rozszerzenia UE oraz rozszerzenia o Bułgarię i
RumuniÄ™). BiorÄ…c pod uwagÄ™ obecny charakter negocjacji w sprawie Nowej Perspektywy
Finansowej, którego istotnym elementem jest ostry spór na linii płatnicy netto  pozostałe,
zwłaszcza nowe państwa członkowskie, na co nakładałyby się specyficzne postulaty
niektórych państw (reforma WPR, ograniczenie wsparcia strukturalnego do nowych państw
członkowskich etc.) przyjęcie Turcji do UE musiałoby zostać poprzedzone głębokimi
reformami Unii, a także zredukowaniem środków przeznaczonych na nowe państwa
członkowskie (obecne rozszerzenie i kolejne). Należy założyć, że zmniejszeniu uległyby
zwłaszcza wydatki UE na Wspólną Politykę Rolną oraz Politykę Spójności. Zgodnie z
obecnym stanem prawnym, w przypadku uzyskania przez Turcję członkostwa w roku 2013
lub póz
niej polskie regiony nie zostałyby dotknięte efektem statystycznym i żaden z nich nie
utraciłby statusu Celu I alokacji z funduszy strukturalnych. Polska pozostałaby również
państwem kohezyjnym i mogłaby korzystać z funduszu spójności. Zarazem jednak  zarówno
w przypadku funduszy strukturalnych jak i Wspólnej Polityki Rolnej  w scenariuszu
przeprowadzenia przez UE uprzednich reform tych polityk  alokacja dla Polski, w zależności
od przyjętych nowych zasad, musiałaby być znacząco mniejsza niż w wariancie
nieprzystÄ…pienia Turcji do UE.
Obecnie gospodarka turecka nie jest przygotowana do pełnej integracji z jednolitym rynkiem,
nie można jednak wykluczyć, że gotowość taką osiągnie za kilkanaście lat. Należy jednak
założyć, że wypełnienie gospodarczego kryterium członkostwa w UE, będzie dla Turcji
trudniejsze niż dla państw EŚiW, m.in. ze względu na strukturę i bardziej zamknięty charakter
tureckiej gospodarki oraz istotne różnice w prowadzonej w UE i Turcji polityce społecznej
(brak dialogu społecznego, brak układów zbiorowych pracy i wielu innych tego typu
instrumentów). Problem w dochodzeniu do członkostwa będzie stanowiła harmonizacja
prawa w wielu obszarach (przyjęcie i implementacja acquis) oraz utworzenie niezbędnych
instytucji. Jednocześnie ekonomiczne i handlowe implikacje członkostwa Turcji w UE
zależeć będą przede wszystkim od skali zmian oraz głębokości reform w samej Turcji.
Niemniej jednak skala korzyści ekonomicznych tak dla Turcji jak i samej UE z akcesji będzie
54
ograniczona i z pewnością znacznie mniejsza niż w przypadku obecnego rozszerzenia UE.
Również dla Polski akcesja Turcji nie będzie miała istotnych implikacji ekonomicznych.
Polska zasadniczo nie konkuruje (z niewielkimi wyjątkami, jak np. w przypadku przemysłu
włókienniczego i odzieży) z Turcją w handlu zagranicznym tak na rynkach państw
członkowskich UE jak i państw trzecich. Dotyczy to również istotnego dla obu krajów handlu
produktami rolnymi w przypadku których, ze względu na strukturę produkcji oraz eksportu
(przewaga warzyw i owoców, orzechy laskowe) największym konkurentem będzie Turcja dla
południowych państw członkowskich.
Bardzo trudno jest na obecnym etapie starań Turcji o członkostwo w Unii Europejskiej
oszacować skalę migracji z Turcji do UE. Wpływa na to odległa perspektywa akcesji oraz
duża liczba czynników decydujących o jej wielkości. Zaprezentowane w omawianych
raportach szacunki (0,5  4,4 mln w długiej perspektywie) wskazują, że możemy mieć do
czynienia z większą migracją niż z państw  10 oraz Bułgarii i Rumunii, tak szacowaną, jak i
przede wszystkim rzeczywistą. Polska raczej nie stanie się istotnym państwem docelowym
emigracji z Turcji z uwagi na niewystępowanie w naszym kraju kluczowego dla geograficznej
dystrybucji imigrantów z Turcji czynnika, tj. licznej społeczności tureckiej. Z drugiej strony
członkostwo Polski w UE i związany z nim wzrost dobrobytu będą z pewnością czynnikami
przyciągającymi tureckich imigrantów zarobkowych. Prezentowane w raportach szacunki
ogniskują się wokół dwóch biegunów : z jednej strony Komisja Europejska oraz ośrodki z nią
zwiÄ…zane, bÄ…dz
przygotowujÄ…ce analizy na jej zlecenie wskazujÄ… na stosunkowo niewielkÄ…
skalę migracji z Turcji oraz podkreślają pozytywne jej aspekty (m.in. złagodzenie
negatywnych skutków procesu starzenia się społeczeństw, wysokie prawdopodobieństwo
powrotu części tureckich emigrantów do ojczyzny), z drugiej zaś analizy ośrodków
niemieckich zakładają znaczący napływ Turków po akcesji, a badacze nie znajdują
pozytywnych elementów w tureckiej migracji, wskazując przeważnie na niewystarczające
kwalifikacje oraz prawdopodobne problemy z ich integracją w ramach społeczeństw państw
europejskich.
Należy pamiętać, że tak jak miało to miejsce podczas ostatniego rozszerzenia, migracja była
dla większości państw UE-15 jedną z najbardziej drażliwych kwestii politycznych w
negocjacjach i pozostaje nią obecnie, choć kraje UE coraz bardziej borykają się z problemem
starzenia się społeczeństw i związanym z nim zapotrzebowaniem na siłę roboczą. Trudno
zatem przypuszczać, by UE zdecydowała się otworzyć swoje granice oraz rynki dla obywateli
Turcji zaraz po rozszerzeniu. W tym przypadku można oczekiwać długich okresów
55
przejściowych, a nawet trwałych derogacji, co sugerowała Komisja Europejska. Można
również przypuszczać, że duża skala migracji osób postrzeganych jako obce kulturowo 
będzie prowadziła w niektórych państwach członkowskich do nieuchronnych napięć
wewnętrznych, w tym do umocnienia pozycji ugrupowań skrajnie prawicowych. Z pewnością
kwestia ta będzie podejmowana przez partie w państwach członkowskich, niechętne
członkostwu Turcji w UE, co może doprowadzić do spadku zaufania i napięć pomiędzy
TurcjÄ… i UE.
Konsekwencją rozszerzenia UE o Turcję będzie wzrost znaczenia krajów kohezyjnych. Ich
liczba, która wzrosła znacząco po ostatnim rozszerzeniu, zwiększy się po akcesji Turcji do
około 12 (w 2001 r. były to tylko 3 kraje). Ich ludność zwiększy się z 16% w UE-15 do
35,8% w UE-29. Jednocześnie pogłębią się różnice w rozwoju pomiędzy poszczególnymi
państwami członkowskimi oraz regionami. Państwa kohezyjne wytwarzać będą jednak
zaledwie około 10% PKB. Państwa kohezyjne dysponować będą za to znaczącą siłą głosu
(około 43% głosów ważonych zgodnie z systemem głosowania przyjętym w Traktacie
nicejskim oraz około 53% państw i 36% ludności UE zgodnie z systemem podwójnej
większości przyjętym w Traktacie konstytucyjnym). Tak duże przesunięcie siły głosu na
korzyść państw kohezyjnych może w przypadku negatywnego scenariusza postawić pod
znakiem zapytania realizację wielu celów strategii społeczno - gospodarczej UE oraz
doprowadzić państwa członkowskie do podziału na dwa spolaryzowane ugrupowania państw
bogatych i biednych (choć należy uwzględnić efekty konwergencji w omawianej
perspektywie 8 państw EŚiW oraz Bułgarii i Rumunii) a w efekcie utrudnić realizację
niektórych celów traktatowych oraz zahamować dalsze pogłębianie integracji europejskiej.
56
Spis Tabel
TABELA 1: Podstawowe wskaz
niki makroekonomiczne dla Turcji w latach 2001-2006............ 18
TABELA 2 : Podstawowe dane dotyczÄ…ce handlu zagranicznego Turcji ...................................... 21
TABELA 3: Makroekonomiczne implikacje wyższego wskaz
nika CPI dla Turcji w 2025.......... 24
TABELA 4: Zmiana podstawowych wskaz
ników makroekonomicznych w 2025 r...................... 26
TABELA 5: Relatywne zmiany w produkcji w poszczególnych sektorach i branżach. ............... 29
TABELA 6: Porównanie skutków rozciągnięcia Unii Celnej na handel produktami rolnymi oraz
utrzymania stanu obecnego w handlu UE i Turcji w 2006 r.................................................... 31
TABELA 7: Potencjał migracji z Turcji do UE-15 i Niemiec ......................................................... 33
TABELA 8: Spodziewane kraje docelowe tureckiej migracji do 2025 r........................................ 38
TABELA 9: Zmiany wartości wskaz
ników makroekonomicznych do roku 2025 (po akcesji
Turcji w 2010 r.) spowodowane migracją z Turcji ludności o identycznej strukturze
wykształcenia jak w UE-15.......................................................................................................... 39
TABELA 10: Zmiany wartości wskaz
ników makroekonomicznych do roku 2025 (po akcesji
Turcji w 2010 r.) spowodowane migracją z Turcji ludności niewykształconej. ..................... 40
TABELA 11: Szacunki kosztów dla budżetu UE w wyniku akcesji Turcji w pierwszym roku
członkostwa (w mld euro, w cenach z 2004 r.)........................................................................... 42
TABELA 12: Koszty akcesji Turcji do UE w 2014 r.   scenariusz wejścia (w mld EUR)........ 44
TABELA 13: Koszty akcesji Turcji do UE w 2014 r.  scenariusz pełnego uczestnictwa w
politykach wspólnotowych (w mld EUR)................................................................................... 44
TABELA 14: Szacowane transfery finansowe dla Turcji w oparciu o przewidywanÄ… pomoc dla
10 nowych państw członkowskich oraz Bułgarii i Rumunii (liczone w mld euro, w cenach z
1999 r.)........................................................................................................................................... 45
TABELA 15: Szacowane transfery finansowe dla Turcji według zasad przyjętych dla Bułgarii i
Rumunii, oparte na 4% limicie PKB dla funduszy strukturalnych (liczone w mld euro, w
cenach z 1999 r.) ........................................................................................................................... 46
TABELA 16: Syntetyczne zestawienie szacunków najważniejszych kosztów budżetowych
związanych z akcesją Turcji do UE dokonanych przez ośrodki badawcze ............................ 47
TABELA 17: Regiony dotknięte tzw. efektem statystycznym akcesji Turcji do UE .................... 51
57
Bibliografia
1. Airaudo M., Dervi_
K., Gros D., Öztrak F., Bayarand F., I_
1
k Y: Stabilising Stabilisation, CEPS EU-Turkey
Working Paper nr 7, sierpień 2004.
2. Alvarez-Plata P., Brücker H., Siliverstovs B. (2003): Potential Migration from Central and Eastern Europe
into the EU-15  An Update, DIW Berlin, 2003, URL:
http://www.diw.de/english/dasinstitut/abteilungen/wlt/aktuelles/Migration_Bruecker_Final_Report.pdf.
3. Apap J., Carrera S., Kiri_
ci K.: Turkey in the EU Area of Freedom, Security and Justice, CEPS EU-Turkey
Working Paper nr 3, sierpień 2004.
4. Auswärtiges Amt: Deutsche Außenpolitik 2003/2004, URL: http://www.auswaertiges-
amt.de/www/de/infoservice/download/pdf/publikationen/ap2004.pdf.
5. Ayd1
n S., Fuat Ketman E.: European Integration and the Transformation of Turkish Democracy, CEPS EU-
Turkey Working Paper nr 2, sierpień 2004.
6. Baldwin R., Widgren M.: The Impact of Turkey s Membership on EU Voting, CEPS Policy Brief nr 62, luty
2005.
7. Banzhaf J. F.: Weighted Voting Does not Work: A Mathematical Analysis, Rutgers Law Review 1965, Vol.
35, pp. 317-343.
8. Bartoszewski W.: Wizja i możliwości integracji europejskiej, w: Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej
2001, Akademia Dyplomatyczna MSZ.
9. Batu I.: Zawsze patrzyliśmy na Zachód, w: Rzeczpospolita (2005-01-04), s. A11.
10. Bürgin A.: Langsamer Abschied vom Döner, w: Spiegel Online (2004-04-27).
11. Cakmak E. H. (2004): Structural Change and Market Opening in Agriculture, EU-Turkey Working Paper nr
10/wrzesień 2004.
12. Cagatay S. i Guzel, A. (2003): Review of Agriculture and Trade Policies in Turkey, BSEC Trade Facilitation
Project, FAO TCP/REP/2901.
13. CDU i CSU: Privilegierte Partnerschaft. Die europäische Perspektive für die Türkei, uchwaÅ‚a prezydiów
Unii Chrześcijańsko-Demokratyczej i Unii Chrześcijańsko-Socjalnej z dnia 7 marca 2004 r. URL:
http://www.cdu.de/politik-a-z/parteitag/080304-beschluss-tuerkei.pdf.
14. Dehouse F., I Coussens, W.: The enlargement of the European Union. Oportunities and Threats, w: Studia
Diplomatica, tom 54, nr 4/2001.
15. Dervis K., Gros D., Oztrak F. Bayar F., Isik Y.: Relative Income Growth and Convergence, CEPS EU
Turkey Working Papers nr 8, sierpień 2004.
16. Dervis K., Gros D., Oztrak F., Isik Y. przy współpracy z Bayar F. (2004): Turkey and the EU Budget.
Prospects and Issues, EU-Turkey Working Paper nr 6/sierpień 2004, Centre for European Policy Studies.
17. Efty A.: Mixed reaction to EU s Turkey compromise, w: Kathimerini (2004-12-18).
18. Emerson M., Tocci N.: Turkey as a Bridgehead and Spearhead: Integrating EU and Turkish Foreign
Policy, CEPS EU-Turkey Working Paper nr 1, sierpień 2004.
19. Erzan R., Kuzubas U., Yildiz N.: Growth and Immigration Scenarios for Turkey and the EU, CEPS EU 
Turkey Working Papers nr 13, grudzień 2004.
20. Fassmann H.: Wo endet Europa? Anmerkungen zur Territorialität Europas und der EU, naukowy wykÅ‚ad
inauguracyjny z 23 września 2002 r., URL: http://nibis.ni.schule.de/~vdsg/Seiten/sin/sin_24/europa_1.htm.
21. Fischer J.: Przemówienie przed niemieckim Bundestagiem ws. Bliskiego i Środkowego Wschodu, Iraku i
wejścia Turcji do UE (2004-05-28).
22. Fischler F. (2004): Letter of F. Fischler, Commissioner of Agriculture to G. Verheugen, Commissioner of
Enlargement.
23. Fischer Weltalmanach 2004, Der, Frankfurt nad Menem 2003, Fischer Taschenbuch.
58
24. Flam H. (2004): Turkey and the EU: Politics and Economics of Accession, CESifo Economic Studies, 50
(2004), s. 171-210.
25. Geremek B.: Polski głos o Europie, w: Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 2000.
26. Gilson G.: Turkey embarks on long EU march, w: Athens News (2004-12-17), s. A3.
27. Gros D.: Financial Aspects of Central Bank Independence and Price Stability  The Case of Turkey, CEPS
EU-Turkey Working Paper nr 12, wrzesień 2004.
28. Gros D. (2004): Turkey and the EU Budget. Prospects and Issues, Centre for European Policy Studies,
wrzesień 2004.
29. Große Wörterbuch der deutschen Sprache in sechs Bänden, Das, Mannheim 1976, Duden.
30. Grethe H. (2004): Effects of Including Agricultural Products in the Customs Union between Turkey and the
EU: A Partial Equilibrium Analysis for Turkey, praca doktorska, Georg-August-Universitaet Goettingen,
Peter Lang, Frankfurt.
31. Grethe H. (2004): Turkey s Accession to the EU: What will be the Common Agricultural Policy Cost ?,
Humboldt University Working Paper 70/2004.
32. GUS w Warszawie: Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2002, URL: http://sp.stat.gov.pl.
33. Hallstein W.: Przemówienie w Ankarze dnia 12 września 1963 r. URL:
http://europa.eu.int/comm/enlargement/turkey/pdf/walter_hallstein.pdf (fr),
http://www.bundesregierung.de/artikel-,413.729538/Rede-von-Walter-Hallstein-zum%20-.htm (de).
34. Herrmann R.: Noch ist die türkische Wirtschaft nicht fit für die Europäische Union, w: FAZ (2002-10-28).
35. Hughes K. (2004): Turkey and the European Union: Just another enlargement?, dokument roboczy Friends
of Europe, European Policy Summit.
36. Huntington S.P.: The Clash of Civilizations?, w: Foreign Affairs, tom 72, nr 3/1993, s. 22-49.
37. Independent Commission on Turkey (2004): Turkey in Europe: More than a promise?
38. Isik Y.: Tukey s Energy Prospects in the EU  Turkey Context, CEPS EU  Turkey Working Paper nr 9,
paz
dziernik 2004.
39. Jung D.: Wie europäisch ist die Türkei?, w: Blätter für deutsche und internationale Politik, rok43, nr4/1998.
40. Kaya A., Kentel F.: Euro-Turks: A Bridge or a Breach between Turkey and the European Union ? A
Comparative Study of French  Turks and German  Turks, CEPS EU  Turkey Working Paper nr 14,
styczeń 2005.
41. Kermani N.: Das heilige Phantasma, w: Die Zeit, 02/2003.
42. Kleinert D.: Es wäre der Tod der EU, w: Die Presse (2003-01-07).
43. Kohl A.: Verantwortung vor Gott, w: Profil, nr 24/2004 (2004-06-07).
44. Komisja Europejska (2004): Communication from the Commission to the Council and the European
Parliament: Recommendation of the European Commission on Turkey s progress towards accession, COM
(2004) 656 final.
45. Komisja Europejska (2004): The Economy for the euro area, the European Union, and Candidate countries
in 2004  2006. Economic Forecasts, jesień 2004, URL:
http://europa.eu.int/comm/economy_finance/publications/european_economy/2004/ee504en.pdf.
46. Komisja Europejska (2004): Issues arising from Turkey s Membership Perspective, SEC (2004) 1202, 2004-
10-06.
47. Komisja Europejska (2004): 2004 Regular Report on Turkey s progress towards accession, SEC (2004)
1201, 2004-10-06.
48. Kyaw D. von: Grenzen der Erweiterung. Die Türkei ist ein Teil des  Projekts Europa , w: Internationale
Politik, tom 58, nr 3/2003, s. 47-54.
49. Lejour A.M., de Mooij R.A., Capel C.H. (2004), Assessing the economic implications of Turkish accession
to the EU, dokument CPB nr 56 (marzec 2004), Niderlandzki UrzÄ…d ds. Analiz Polityki Gospodarczej
(Netherlands Bureau for Economic Policy Analysis).
59