starzenia Się
Autor: Andrzej Sobczak, Pedagogika Zaoczna, Rok I, Grupa IV, ul.Hallera 150/5, 53-203
WROCŁAW, tel.0 603 719 548, 0 504 126 904
Słowa kluczowe: teorie starzenia się, teoria mechanistyczna, teorie zaburzeń DNA/RNA, teorie nie-DNA, teoria akumulacji błędów, teoria pierwotnego błędu, teoria przypadkowego błędu, teoria zegara molekularnego, teoria wolnorodnikowa, teoria autoimmunizacji, teoria usieciowania, teoria promieniowania jonizującego, teoria szybkości życia, teoria zaprogramowanej śmierci, teoria opakowania genu
Treść: Praca stanowi próbę krótkiego podsumowania różnych współczesnych teorii starzenia się, z których większość zawdzięcza swoje pojawienie się osiągnięciom genetyki.
" Starość jest tylko na poły tak przyjemna, jak nie miał naszego szczęścia (?) obserwacji
skłonni bylibyś my są dzić , w każ dym razie na własnym ciele procesów inwolucyjnych.
wiąż e się ona z powolnym rozkładem ciała, Jego organizm z nikłą szansą przeżycia
owej maszyny, z którą w swym szaleń stwie się stanął do walki z jedną z licznych chorób,
utoż samiamy. 1"
nękających ludzkość od niepamiętnych
Carl Gustav Jung
czasów, by w wieku 35 lat zostać
pochowanym bezimiennie w masowym
WSTĘP
grobie ofiar epidemii.
Słowa,
które
odnajdujemy
we
Jak
zauważają
autorzy
jednego
z
wspomnieniach wielkiej miary lekarza
podręczników
medycyny
geriatrycznej:
dusz,
jednego
z
"patriarchów"
" ludzie starzy tworzą obecnie najwię kszą psychoanalizy, dotykają doświadczenia,
pojedynczą
grupę
odbiorców
ś wiadczeń
nad którym nie mógł do końca zapanować
medycznych i socjalnych i tak bę dzie, nawet w jak dotąd żaden lekarz, także ci, którzy za
jeszcze
wię kszym
zakresie,
przy
koń cu
swoją specjalność obrali leczenie ciała, nie
stulecia2". Na przestrzeni ostatnich 10 lat duszy. Przez wieki zresztą do problemu
mamy okazję obserwować również w
leczenia człowieka podchodzono raczej
Polsce te same tendencje, które są
nie rozdzielając wyraźnie cielesnego i
udziałem
wszystkich
rozwiniętych
duchowego
aspektu
istoty
ludzkiej,
społeczeństwa
zachodniego
kręgu
zgodnie z kto wie czy nie mądrą
kulturowego.
maksymą, iż ciało ludzkie jest duszą, tak
jak ją widzą zmysły.
" Czasu jest coraz mniej. W Europie Zachodniej
starzeje się pokolenie, które wchodziło w Tym
nie
mniej
to
jednak
dopiero
dorosłość w latach 60. Odrzucenie przez współczesnej,
"nieholistycznej"
generację baby boomers tradycyjnego stylu medycynie,
na
przestrzeni
zaledwie
ż ycia i zwią zanego z nim systemu wartoś ci ostatniego
stulecia,
udało
się
skoń czyło
się
awarią
mechanizmu
dramatycznie przedłużyć ludzkie życie.
wymienialnoś ci pokoleń [...]. Europa starzeje Nie da się ukryć, iż statystycznie biorąc
się prawie dwa razy szybciej niż USA. Do 2050
wielu z nas (w tym autor niniejszej pracy,
r. już co czwarty Brytyjczyk bę dzie miał 65 lat l.36)
a
w
świecie
cywilizacji
[...]. Jeś li ta tendencja się utrzyma, za 100 lat zachodnioeuropejskiej
powoli
chyba
Włosi znikną jako naród. 3"
większość ludzi, z racji starzenia się
społeczeństw, zawdzięcza dziś życie
W
takich
to
okolicznościach
-
współczesnym lekom i nauce. Zaledwie
perspektywie, iż niewątpliwie przyjdzie
dwieście lat temu, genialny kompozytor
nam się z problemem starości zmierzyć
Wolfgang Amadeusz Mozart (1756-1791)
jeszcze nie raz i nie tylko mając do
Andrzej Sobczak - Współczesne teorie starzenia się, sobczaka@wp.pl, str.2
czynienia
z
własnym,
pojedynczym
wieku przez niemieckiego biologa Augusta
przypadkiem, warto rozważyć czym jest
Weismanna, jednocześnie zwraca uwagę
starość i jakie istnieją aktualnie teorie
na pułapki prostego rozmumowania, że
starzenia się i umierania.
niszczenie może być powodem starzenia.
Muszka, u której zużycie skrzydeł w
TEORIE MECHANISTYCZNE
efekcie intensywnego latania zdaje się być
podstawową przyczyną śmierci, wcale nie
Znana z pewnością cytowanemu na
starzeje się wolniej po usunięciu skrzydeł.
wstępie
niniejszej
pracy
profesorowi
Zużycie
poszczególnych
organów
Jungowi,
jako
lekarzowi
niezwykle
organizmu (skrzydeł) wydaje się być
dbającemu o przestrzeganie racjonalnych i
często skutkiem raczej, aniżeli przyczyną
empirycznych
metod
badań
-
starzenia.
mechanistyczna teoria (lub jak to ujmują
Brocklehurst i Allen, autorzy podręcznika
Organizm zwierzęcy stanowi w ujęciu
dla studentów medycyny - analogia)
teorii mechanistycznej niezwykle złożony
starzenia się przedstawia się następująco:
mechanizm biologiczny, którego stan życia
charakteryzują
dwie
podstawowe
" Organizm
ludzki
moż e
być
słusznie
właściwości:
traktowany po prostu jako jeden z rodzajów
mechanizmów:
silny
swą
złoż onoś cią
i
-zdolność do reprodukcji
wytrzymałoś cią , ale bę dą cy maszyną , skazaną na znoszenie losu każ dej maszyny, która jest
-zdolność do uzyskiwania energii ze
stale w uż yciu, a wię c wcześ niej lub póź niej środowiska
zewnętrznego
i
ujawniają cej wady, zuż ycie i ostateczne wykorzystywania jej w uporządkowany
przerwanie
działania,
jeż eli
nie
ma
sposób
minimalnego programu obsługi i naprawy. 4"
Ponieważ wymienione właściwości żywych
Michael Fossel, w książce poświęconej
organizmów zależą od unikalnej zdolności
perspektywowom
walki
z
procesami
do syntezy białek, niemal wszystkie
starzenia5, cytuje profesora gerontologii
współczesne teorie starzenia się skupiają
Boba
Arkinga,
który
stwierdza,
że
uwagę na systemie kodowania białek, w
" najbardziej
podstawowym
procesem
którym
to
dokonują
się
pewne
starzenia, który moż emy dziś zidentyfikować , nieodwracalne zmiany.
jest
spadek
zdolnoś ci
organizmu
do
naprawiania, utrzymywania i zastę powania".
Wysnuwane
w
tym
zakresie
teorie
sugerują
pojawianie
się
uszkodzeń
Brocklehurst i Allen wymieniają trzy
mechanizmów
produkcji
białek
lub
poziomy starzenia się człowieka:
istnienie
hipotetycznego
zegara
molekularnego, działającego zgodnie z
-w komórkach (co odpowiada psuciu się
żartobliwą
(albo
ponurą,
jeśli
nie
materiału maszyny, zmęczeniu metalu,
przepadamy za cynizmem) definicją życia,
gniciu drewna itp.)
jako
przewlekłej
choroby
o
złych
rokowaniach, gdyż zawsze kończy się
-w narządach (co odpowiada defektom
śmiercią.
poszczególnych części maszyn, np.świecy
zapłonowej silnika spalinowego)
Niektóre z tych hipotez przedstawia
podręcznik Brocklehursta i Allena.
-w tkankach (co porównać można z awarią
pewnych
układów
maszyn,
np.
ZABURZENIA DNA/RNA4
elektrycznego - zasilającego rozmaite
części mechanizmu, np. układ krwionośny
Zjawisko
uszkodzenia
mechanizmu
w ludzkim ciele)4.
syntezy białka w sposób maksymalnie
uproszczony przedstawia się jako:
Największy sceptycyzm względem teorii
mechanistycznych wydaje się ujawniać
1/ DNA tworzy RNA
Leonard
Hayflick.
W
książce
2/ RNA tworzy białko
przedstawiającej
procesy
starzenia6
przypomina, iż podejrzenie, że organizmy
Ad
1/
Pierwszy
etap
opisanego
żywe
umierają
na
skutek
zużycia
powyższym schematem procesu polega
sformułowane zostało już pod koniec XIX
na tzw.transkrypcji DNA na RNA i w ten
Andrzej Sobczak - Współczesne teorie starzenia się, sobczaka@wp.pl, str.3
sposób utworzeniu komplementarnej kopii
powstające
z
wiekiem
organizmu
informacji zawartej w DNA - hipotezy
poprzeczne wiązania w DNA (teorie
dotyczące tego etapu określa się mianem
usieciowania) utrudniają w efekcie jego
hipotez pierwotnego błędu. Na skutek
poprawne
odczytywanie.
Skutki
działania wolnych rodników (Hayflick,
podobnego zjawiska, jednak na wyższym
teoria
wolnorodnikowa7)
wskutek
poziomie - białek, oglądać możemy
napromieniowania
lub
działania
porównując ze sobą elastyczność skóry
określonych
związków
chemicznych
dwodziesto- i osiemdziesięciolatka. Stara
indukujących
mutacje,
dochodzi
do
skóra jest twardsza i mniej elastyczna w
zatarcia czytelności kodu genetycznego.
efekcie
większego
usieciowania
cząsteczek kolagenu (Hayflick11).
Słabość niniejszej teorii wynika z trudności
w odnalezieniu i udowodnieniu wpływu na
Ad 2/ Błedy drugiego etapu tworzenia
starzenie
się
organizmu
endo
lub
białka na podstawie RNA opisywane są
egzogennych przyczyn uszkodzeń DNA.
tzw.
teoriami
nie-DNA.
Aminokwasy,
Zgodni w tym względzie są zarówno
których ok.300 składa się na białko,
Brocklehurst i Allen, jak i Hayflick. Ostatni
przenoszone są na "miejsce montażu" z
z wymienionych autorów przytacza opinię
pomocą RNA. Konsekwencje fizjologiczne
hiszpańskiego
biogerontologa
Jaime
błędnej syntezy aminokwasów zależą od
Miquela, sugerującą, iż wolne rodniki,
tego,
czy
dotykają
one
ważnych
które powstają w wyniku naturalnych
czynności,
np.aktywnych
centrów
procesów
metabolicznych,
uszkadzają
enzymów.
cząsteczki
organizmów
żywych
a
akumulujące
się
z
biegiem
czasu
Do błędów powyższych dochodzić może
uszkodzenia
(akumulacja
odpadów8)
przypadkowo (hipotezy przypadkowego
wywołują starość. Chrakterystyka wolnych
błędu), przy czym błędy te z racji zdolności
rodników przedstawia się następująco:
do samopowielania prowadzić mogą do
swego rodzaju katastrofy błędów (śmierci).
" Wolne rodniki, to czą steczki z jednym Jak pisze John J. Medina: " Wielkie
niesparowanym elektronem na zewnę trznej
organizmy umierają , ponieważ nie potrafią powłoce
elektronowej.
Ten
elektron
przeciwstawić
się
niszczycielskiej
sile
nieustannie poszukuje partnera, nawet jeś li ś rodowiska" 12. Np.kumulujące się mutacje musiałby wykraść go z innej czą steczki i tym somatyczne
limfocytów,
komórek
samym ją uszkodzić" (Michael Fossel9).
odpowiedzialnych za nadzór nad tym co
obce i własne w organizmie, obserwowane
Fossel
zauważa,
że
paradoksalnie
jako wzrost ilości autoprzeciwciał w
najpowszechniejszym
w
naszych
organizmach ludzi starych, stanowią w
organizmach
wolnym
rodnikiem
jest
efekcie przyczynę starzenia się (teoria
pierwiastek najbardziej niezbędnym nam
autoimmunizacji). Choroby związane z
do
życia,
tlen,
który
w
postaci
autoimmunoagresją dotykają nie tylko
cząsteczkowej (dwuatomowej) wchodzi w
ludzi starszych13.
skład życiodajnego powietrza, podczas
gdy w pojedynczych atomach bywa
ZEGAR MOLEKULARNY
śmiertelnie zabójczy10.
Być może najbardziej sensacyjną i chyba
Spośród licznych hipotez o rodnikach
najbardziej obiecującą teorią starzenia jest
najbardziej przystępną dla laików wydaje
opisywana m.in. przez Michaela Fossela
się
teoria
wpływu
kosmicznego
teoria
zegara
molekularnego.
Fossel
promieniowania
jonizującego,
któremu
powołuje się wielokrotnie na odkrycie
poddany jest w każdej chwili każdy
Hayflicka, który pierwszy zauważył, iż
ziemski organizm a które wywołuje
komórki żywego organizmu mogą dzielić
przypadkowymi trafieniami w zdolne do
się tylko ograniczoną, ściśle określoną
podziału komórki, nienaprawialne błędy,
ilość
razy.
Liczba
wspomnianych
powielane z kolei w mechanizmach
podziałów jest stałą charakterystyczną dla
replikacyjnych bez końca.
różnych typów komórek, zależną od wieku
oraz gatunku organizmu, z którego
Istnieją również liczne podejrzenia w
komórka
została
pobrana
(stała
stosunku do endogennych czynników
Hayflicka14).
utrudniających prawidłowy odczyt kodu
DNA, jak choćby pogląd, iż samoistnie
Andrzej Sobczak - Współczesne teorie starzenia się, sobczaka@wp.pl, str.4
Kluczowej roli tzw.telomerów w tym
rozmaitych sekwencji genów potrafiących
procesie zaczęto dopatrywać się w latach
w sposób istotny wpływać na zakres życia
siedemdziesiątych. Palma pierwszeństwa
komórek ciała. Wg autora "Zegara życia"
należy w tym względzie do rosyjskiego
istnieje prawdopodobieństwo, iż nosimy w
uczonego Aleksjeja Ołownikowa15,16. W
sobie tzw.samobójcze geny, podlegające
trakcie procesu replikacji komórki ciała
w pewnym momencie naszego życia
ulegają niemal doskonałemu powieleniu
samoistnemu
uaktywnieniu,
czego
wraz z samym chromosomem, co ciekawe
skutkiem jest degeneracja a następnie
jednak, z licznych powodów telomery, jak
śmierć ciała.
nazwano
zakończenia
cząsteczek
Argumentem
na
poparcie
teorii
chromosomów,
z
każdym
kolejnym
zaprogramowanej śmierci jest fakt, iż
pokoleniem ulegają skróceniu. Dzieje się
selektywne włączanie genów decyduje o
tak w przypadku wszystkich rodzajów
zróżnicowaniu komórek naszego ciała.
komórek
ludzkiego
ciała,
z
jednym
Chociaż prawie każda komórka zawiera
wyjątkiem: komórek linii płciowej. Chociaż
pełną informację genetyczną na temat
telomery nie niosą istotnych informacji,
całego organizmu, to jednak w procesie
spełniając
m.in.
rolę
"zderzaka"
kształtowania
się
poszczególnych
chroniącego istotną, bo informacyjną
organów ciała (np.wątroby, lub oka)
część chromosomu przed autoamputacją,
aktywowana
jest
wybiórczo
jedynie
to jednak wraz z całkowitym skróceniem
niewielka, raz ta a raz inna część
telomeru następuje śmierć komórki. W
genomu20. Przedmiotem zainteresowania
znalezieniu
sposobu
na
zachowanie
stają się zatem mechanizmy aktywacji
długości telomerów naukowcy upatrują
bądź supresji informacji zawartych w
szansy na przedłużenie życia. Fossel
genomie, co z kolei naprowadzić ma
zwraca uwagę, iż powinniśmy w tym
badaczy na trop genu (lub genów)
miejscu uczyć się od samej natury,
uruchamiającego procesy inwolucyjne.
podając trzy przykłady nieśmiertelności:
SZYBKOŚĆ śYCIA
-pewnej bakterii żyjącej w naszych jelitach
a nie posiadającej wcale telomeru
Ciekawą koncepcję starzenia przedstawia
Leonard Hayflick21 pod nazwą teorii
-wirusa powodującego zapalenie gardła,
szybkości
życia,
podsumowując
ją
którego
genom
mówiąc
w
dużym
zdaniem, "żyjesz szybko, umrzesz młodo".
uproszczeniu nie pozwala na skracanie
Słowa te przywodzą na myśl inną
telomeru
maksymę, zacytowaną w kultowym filmie
Ridleya Scotta, w którym bohater-android,
-komórek linni płciowej, które potrafią
w odpowiedzi na pytanie o przyczynę
uzupełniać
"obcięte"
końcówki
swojej przedwczesnej śmierci, z ust
chromosomów17.
bezsilngo
inżyniera
genetyka
słyszy
odpowiedź: "bogowie żyją krótko" 22.
Medina wspomina niestety, iż badaczom
znane
są
przykłady
organizmów
W
początkach
XX
wieku
niektórzy
starzejących
się
mimo
zachowania
badacze (Max Rubner, Paymond Pearl,
długości
telomerów,
co
stanowi
Ruth De Witt Pearl) zauważyli, że większe
niewątpliwie argument dla przeciwników
zwierzęta żyją dłużej zużywając mniej
niniejszej teorii18.
energii przypadającej na gram tkanki i
doszli
do
wniosku,
że
zwierzęta
przychodzą na świat z pewną "skończoną
ZAPROGRAMOWANA ŚMIERĆ
pojemnością metaboliczną", zdolnością
do
wydatkowania
skończonej
ilości
Medina
podsumowując
obecny
stan
energii.
wiedzy na temat procesów starzenia,
ujmuje wszelkie istniejące teorie w dwóch
Siłą rzeczy mielibyśmy mieć do dyspozycji
głównych nurtach: akumulacji błędów oraz
w ciągu życia pewną ograniczoną ilość
uruchomienia programu genetycznego19.
uderzeń serca, lub oddechów i ci, którzy
Różne aspekty teorii akumulacji błędów
żyją intensywniej spalaliby się szybciej, na
przedstawiają
praktycznie
wszyscy
podobieństwo
gwiazd
supernowych,
cytowani w niniejszej pracy autorzy. Teoria
których blask aczkolwiek intensywny, jest
zaprogramowanej śmierci zwraca uwagę
relatywnie krótkotrwały.
na
stosunkowo
najnowsze
odkrycia
Andrzej Sobczak - Współczesne teorie starzenia się, sobczaka@wp.pl, str.5
Pełen jak zwykle sceptycyzmu Hayflick
Niniejsza
praca
przedstawia
kilka
zauważa jednak, że szybkość życia, nie
współczesnych teorii starzenia się. W
wyjaśnia do końca długowieczności wielu
zasadzie wszystkie ważniejsze koncepcje
osób i tego, dlaczego np.serce stuletniego
pojawiły się wraz z niezwykłym rozkwitem
człowieka bije ok.4 razy więcej razy, niż
genetyki, nauki XXI wieku. Należy
dużo
większego
od
człowieka,
zauważyć,
że
mimo
niewątpliwie
nastarszego choćby, słonia.
skokowego poszerzenia naszej wiedzy
pod koniec ubiegłego stulecia, zdanie
Odnosząc się do zdań o oddechu należy
Brocklehursta i Allena wyrażone ponad
zauważyć, iż podobne koncepcje znane są
dekadę temu a mówiące, że "teorii jest
na Dalekim Wschodzie (Indie, Tybet) nie
bardzo dużo, faktów niewiele4" nie straciło
od stu, lecz od przynajmniej 2500 lat.
niestety
na
swojej
aktualności.
Jeden z bardziej znanych współczesnych
Niewątpliwie wynika to z faktu złożoności
nauczycieli
buddyzmu
tybetańskiego
procesu starzenia. Trudno doszukiwać się
Sogjal Rinpocze tak pisze w swojej
jednej, pierwszej przyczyny pośród tak
książce poświęconej godnemu umieraniu:
wielu degeneracyjnych symptomów jakie
dotykają naszych ciał i sprawiają, że
" Istoty ludzkie umierają przedwcześ nie lub z ostatecznie nie są one wieczne. Procesy,
powodu wyczerpania naturalnej długoś ci
których znaczenie uwydatniają różne
ż ycia.
Ś mierci
przedwczesnej
moż na
teorie
są
często
ze
sobą
mocno
zapobiec.... Jeś li jednak przyczyną ś mierci jest powiązane (na co zwraca uwagę Hayflick,
wyczerpanie
naturalnej
długoś ci
ż ycia,
np."zużywanie się oraz szybkość życia" 25, jesteś cie jak lampka, w której wypala się olej.
czy usieciowanie jako jedna z licznych
Nie
da
się
oszukać
ś mierci;
musicie
negatywnych zmian biochemicznych, nie
przygotować się do drogi. 23"
jedyna26,
ale
i
Medina:
teoria
telomerowego
zegara
a
teoria
Autor
powyższego
zdania
przytacza
zaprogramowanej śmierci27). Stąd pewna
jednocześnie historię pewnego mnicha,
trudność
w
systematycznym
który aby odwlec swoją śmierć na
przedstawieniu poszczególnych koncepcji,
dogodniejszy dzień i moment pogrążył się
z racji nie możności omówienia ich we
na pewien czas w medytacji.
wzajemnym od siebie oderwaniu.
" Nie oddychał przez całą poranną sesję Najmniej aktualną i ogólnikową wydaje się
medytacyjną . Zrobił to dlatego, ż e naturalną być
obecnie
omówiona
na
wstępie
długość ż ycia wyznacza pewna skoń czona niniejszej pracy mechanistyczna teoria
liczba oddechów. 23"
starzenia,
najbardziej
obiecującą,
przedstawiona przez Fossela i Medine
OPAKOWANIE GENU
genetyczna teoria telomerów. Choć także
genetycy, jak dowiadujemy się z innych
Ciekawy, chociaż z pewnością bardzo
źródeł, mają swoje chwile zwątpienia.
skrajny pogląd na proces starzenia się i
W jednym z artykułów "Wiedzy i śycia",
śmierć reprezentuje socjobiolog Richard
relacjonuj
Dawkins.
W
ksi
ącym
z
kolei
artykuł
z
ążce
pod
bardzo
czasopisma
"Science"
o
znaczeniu
wymownym tytułem "Samolubny gen" 24
helikazy, czytamy: " Zapewne jednak zagadka
przedstawia opinię, iż organizmy żywe
staroś ci
pozostanie
jeszcze
długo
stanowić mogą jedynie swego rodzaju
nierozwią zana;
ocenia
się ,
ż e
w
tym
otoczkę, albo zrzucaną czasem skórę
nieubłaganym procesie uczestniczy około 70%
"węża" jakim jest gen. To nie my,
wszystkich ludzkich genów28". Co oznacza, utożsamiający się z całym ciałem, ale
nasze geny s
że przed nami jeszcze bardzo wiele do
ą istotą, który ma przetrwać.
odkrycia i zrobienia, zanim osi
Reszta naszego ciała jest tylko dodatkiem
ągniemy
nie
maj
śmiertelność.
ącym zapewnić genom propagację i
przetrwanie. Stąd wspominana już przy
Poszukiwania
biologów,
lekarzy
i
okazji
omawiania
teorii
zegara
genetyków, ukierunkowane na znalezienie
molekularnego nieśmiertelność komórek
pojedynczej
przyczyny
degeneracji
płciowych, niezwykle istotnych z punktu
naszych
ciał,
przypominają
nieco
widzenia teorii opakowania genu.
poszukiwania fizyków, próbujących od z
górą stu lat sformułować wspólną teorię
PODSUMOWANIE
wszystkiego, wyjaśniającą związek nie
tylko masy i energii, jak u Einsteina, lecz
Andrzej Sobczak - Współczesne teorie starzenia się, sobczaka@wp.pl, str.6
także grawitacji - o której naturze niewiele
cofnąć czas?" ,
Prószyński
i
S-ka,
wiemy (to może, że niewątpliwie i ona
Warszawa, 2001, s.238
przyczynia się do zużycia "maszyny
naszego ciała"). Na gruncie mitologicznym
13. Leonard Hayflick, j.w. ss.224-225
nauka
zawsze
przypominać
będzie
poszukiwania
kamienia
filozoficznego
14. Michael Fossel, j.w., s.72
alchemików albo Świętego Graala, którego
każdy z nas w różny sposób zawsze
15. John J. Medina, j.w. s.281
będzie szukał, aby przedłużyć życie swoje
lub swoich bliskich.
16. Michael Fossel, j.w. s.95
Wrocław, 16 stycznia 2003
17. Michael Fossel, j.w. ss.130-133
LITERATURA
18. John J. Medina, j.w. s.281
1. Carl Gustav Jung "Wspomnienia, sny,
19. John J. Medina, j.w. ss.238-239
myśli. Spisane i podane do druku przez
Anielę Jaffe" , przekł.Robert Reszke i 20. John J. Medina, j.w. s.248
Leszek
Kolankiewicz,
Wydawnictwo
WROTA - Wydawnictwo KR Warszawa
21. Leonard Hayflick, j.w. ss.215-217
1993
22. "Blade Runner" ("Łowca androidów", 2. J.C.Brocklehurst, S.C.Allen "Zarys
na motywach powieści Philipa K.Dicka "Do
medycyny geriatrycznej. Podręcznik dla
androids dream of electric sheep?"),
studentów" , przekł.doc.Józef Kocemba,
reż.Ridley Scott, Warner Bros, 1991.
prof.Andrzej
Myśliwski,
prof.Joanna
Penson, dr Iwona Wieczorek, adaptacja
23. Sogjal Rinpocze "Tybetańska księga tłumaczenia
prof.Tadeusz
Wróblewski,
życia i umierania" , przełożył Adam
Państwowy
Zakład
Wydawnictw
Kozieł, Związek Buddyjski Tradycji Karma
Lekarskich, Warszawa 1991, s.6
Kamtzang, Wydawnictwo EM, Warszawa
1996, ss.262-269
3. Juliusz Urbanowicz, współpraca: Jacek
Pałasiński
(Rzym),
Ewa
Wysocka
24. Richard Dawkins "Samolubny gen" , (Barcelona),
"Łowcy
Rąk" ,
tygodnik
przekład Marek Słoneczny, Prószyński i S-
"Wprost", 29 lipca 2001, s.77
ka, Warszawa 1996.
4. J.C.Brocklehurst, S.C.Allen, j.w. s.9-15
25. Leonard Hayflick, j.w. s.216
5. Michael Fossel, "Jak przedłużyć nasze 26. Leonard Hayflick, j.w. s.220
życie, czyli o mechanizmach starzenia
się" , przełożyła Monika Betley, Książka i 27. John J. Medina, j.w. s.281
Wiedza, Warszawa, 1999, s.80
28. Wiedza i śycie, miesięcznik "Helikaza
6. Leonard Hayflick, "Jak i dlaczego się i starość" , CD-ROM rocznika, plik starzejemy" ,
Książka
i
Wiedza,
Rocznik/Artykuły/96080900.htm
Warszawa, 1998, ss.212-215
7. Leonard Hayflick, j.w. ss.220-224
8. Leonard Hayflick, j.w. s.218
9. Michael Fossel, j.w., s.41-42.
10. Michael Fossel, j.w. s.43
11. Leonard Hayflick, j.w. s.219
12. John J. Medina, "Zegar życia.
Dlaczego się starzejemy? Czy można