Rozród- jest głównym elementem fizjologicznym całej produkcji owczarskiej; jego znajomość i umiejętność sterowania jest podstawą organizacji i ekonomii; wpływa bezpośrednio na utrzymanie gat. owiec oraz zapewnia gospodarczy efekt całego chowu.
Fizjologia rozrodu tryka:
Nadrzędnym zadaniem układu rozrodczego tryka jest produkcja pełnowartościowego nasienia
oraz umiejętność przekazania go do dróg rodnych samicy. Narządy rozrodcze tryka to: jądra,
najądrza, nasieniowody, dodatkowe gruczoły płciowe i prącie. Plemniki produkowane są w
jądrach -w kanalikach nasieniotwórczych, które stanowią około 90% masy jąder; proces powstawania plemników to spermatogeneza, która u tryka trwa średnio 49 dni. W ostatnim
stadium procesu tworzenia się plemników spermatydy przekształcają się w główkę plemnika
a cytoplazma w witkę (?).
Plemniki powstałe w jądrach przesuwają się do najądrza, gdzie są magazynowane; tam też
dojrzewają (nabierają zdolności do zapłodnienia); proces ten i tryka trwa 15 dni;
Dojrzałe plemniki w najądrzu zachowują żywotność do 40 dni, zaś w drogach rodnych samicy żyją przez 16-24 godziny;
Proces spermatogenezy kontrolowany jest przez wydzielane wewnętrznie hormony a głównie
FSH czyli folikulotropine, która wydzielana jest przez przednią część przysadki mózgowej;
symulowana jest ona (chyba przysadka ) przez hormon podwzgórza FS-RH- foliberynę; pobudza ona dojrzewanie kanalików nasieniotwórczych i zapoczątkowuje proces
spermatogenezy; drugi hormon lutropina LH działa na komórki śródmiąższowe jądra i pobudza je do wytwarzania hormonów androgennych z których najaktywniejszy jest testosteron; w końcowym etapie testosteron wpływa na dojrzewanie plemników;
Spośród czynników środowiskowych oddziaływujących na proces spermatogenezy wymienić
trzeba temperaturę – wysoka obniża znacznie wartość nasienia; produkcja plemników u tryków odbywa się przez cały rok; jej nasilenie może następować w okresie jesiennym a
czasami wiosną, natomiast obniżenie następuje zazwyczaj zimą;
Przed każdą rozpoczynająca się stanówka powinny być badane narządy płciowe tryka; kliniczne badania polegają na oględzinach i obmacywaniu zewnętrznych narządów płciowych; oględziny polegają na:
- stwierdzeniu obecności jąder w mosznie
- ocenie wielkości jąder w stosunku do masy ciała (powinno u tryków wynosić 0,25-0,95)
- kontroluję się symetrię zawieszenia worka mosznowego, konsystencje i przesuwalność jąder
w worku mosznowym
- ogląda się skórę napletka i prącia czy nie nastąpiły zmiany chorobowe
U tryków mogą występować zaburzenia fizjologiczne przy zstępowaniu jąder do worka mosznowego (jak jądra nie zstąpiły tryk powinien być traktowany jak wnęter = niepłodność);
zstępowanie jąder do worka mosznowego powinno nastąpić do 80 dnia życia płodowego;
Ilość nasienia z jednego skoku wynosi 1-2cm; objętość ejakulatu zależy od:
- stopnia pobudzenia płciowego
- właściwości rasowych
- liczby wykonanych skoków w określonym czasie
W 1mm3 występuje około 2-5mln plemników; nasienie powinno być:
- białe lub kremowe
- konsystencji śmietanki
- pH 5,9-7,3
Pobrane nasienie od tryka zachowuje zdolność do zapłodnienia przez 2-3 dni (ale w temp-5st)
Fizjologia rozrodu maciorki:
Narządy rozrodcze maciorki to: jajniki, jajowody, macica, srom, pochwa; Głównym narządem
rozpłodowym jest jajnik, który wytwarza komórki jajowe i wydziela hormony zwane estrogenami.
Jajnik u owcy ma 1,5-2,5cm i znajduje się na więzadle szerokim macicy; komórki jajowe
rozwijają się z nabłonka rozrodczego okrywającego jajnik; proces powstawania komórek jajowych to orogeneza;
Aby maciorki i tryki mogły przystąpić do rozrodu muszą osiągnąć dojrzałość płciową;
Dojrzałość płciowa osiągają w wieku 6-8 miesięcy; maciorki i tryki ras wcześnie dojrzewających (owca fińska, fryzyjska, romanowska) dojrzałość płciową osiągają w wieku
4-5 miesięcy; dojrzałość płciowa wyprzedza wzrost i rozwój fizyczny zwierząt i nie jest
równoznaczna z użyciem zwierząt do rozpłodu;
Dojrzałość hodowlana- zdolność osobników do rozpłodu, występuje wówczas gdy zwierze
osiągnie 75% masy ciała dorosłego osobnika; w warunkach polskich zaleca się kryć maciorkę
po raz pierwszy gdy uzyska powyżej 40kg masy ciała, przy czym owce nizinne i merynosy
polskie powinny osiągnąć 45kg , długowłose 40kg i polskie owce górskie 30kg.
U owiec występuje sezonowa aktywność płciowa (kryje się je o odpowiednie j porze roku); najdłuższy okres aktywności płciowej występuje u ras kulturalnych (np. merynosy) i u nich
ten sezon może trwać nawet 10 miesięcy- zaczyna się wczesną wiosną i trwa do późnej
jesieni; owce górskie czarnogłówki szkockie mają krótki sezon aktywności rozrodczej i bardziej zbliżony do jesieni;
Na przebieg okresu rozrodczego owiec mają wpływ:
- warunki klimatyczne
- warunki paszowe
- łagodne zimy i długie lato bardziej sprzyjają rozrodowi
Rasy asezonalne owiec (wykazują ruję przez cały rok:
- wrzosówka
- owca fińska
- owca romanowska
Produkcja komórek jajowych oraz przygotowanie do zapłodnienia i ciąży podejmuje układ
rozrodczy dojrzałej maciorki z chwilą pojawienia się stałych cykli płciowych; stały cykl w
sezonie aktywności powtarza się co 16-17 dni i podzielony jest na dwie fazy:
1. faza pęcherzykowa
2. faza lutealna
Cykl płciowy- od początku jednej rui do drugiej rui – średnio 17 dni; faza pęcherzykow a 3-4
dni i pod jej koniec następuje owulacja; faza lutealna 13-14 dni – okres porcjowy, spoczynkowy;
Ruja- owulacja u owiec występuje pod koniec fazy pęcherzykowej; cykl trwa 24-36 godzin (3-84godziny); w tym okresie pojawia się właściwy popęd płciowy i chęć przyjęcia samca;
Liczba owulujących pęcherzyków jest uwarunkowana genetycznie poza tym wpływa na nią
wiek, masa ciała i żywienie; owce z genem plenności owulują 3-4 komórki jajowe a polskie
owce 1-3 pęcherzyki;
Bezpośrednio po owulacji kiedy zaczyna się faza lutealna miejsce pęcherzyka zajmuje ciałko
żółte które spełnia role wydzielania wewnętrznego i produkuje progesteron i oksytocynę.
W przypadku braku zapłodnienia ciałko żółte utrzymuje się przez około 14 dni i na 3-4 dni
przed kolejna rują kończy działalność wydzielniczą i zanika.
Jeśli komórka jajowa nie zostanie zapłodniona następuje wydalenie; z chwila zapłodnienia
ciałko żółte utrzymuje się przez całą ciąże (ciałko ciążowe);
Podczas krycia tryk deponuje w pochwie nasienie które ulega stratom w prawie 50%; przypuszcza się że w pochwie następuje wstępna selekcja plemników; następna bariera to
szyjka macicy ; samo zapłodnienie następuje przy jajnikowej części jajowodu; wędrówka
nasienia od momentu kopulacji do momentu zapłodnienia trwa około 6-8 godzin; jest to
krótki okres do skutecznego pokrycia; dlatego też najlepiej jest kryć maciorkę na kilka godzin
przed i po owulacji; zwykle od zaobserwowania objawów rui powinno się kryć ją po 18-24
godzinach i powtórzyć za 12 godzin;
Przygotowanie owczarni do sezonu rozrodczego- do sezonu rozrodczego powinien być przygotowany sprzęt, pomieszczenia i same zwierzęta; w pomieszczeniach powinny być specjalne zagrody zwane płotkami;
Trykom na około 1,5 miesiąca przed sezonem rozrodczym ogranicza się pasze tuczące a
stosuje się pasze skoncentrowane; maciorki na 2-3 tygodnie przed sezonem zaczyna się intensywniej żywić (przyspiesza ruję); w tym czasie powinny dostawać dobrą zielonke z
motylkowych i pasze treściwą.
TECHNOLOGIA PRODUKCJI OWIEC:
U owiec dojrzałość płciową samice osiągają między 5-10m-c życia. Zależy to od kondycji wyznaczonej poziomem żywienia, rasy, sezonem aktywności płciowej. Dojrzałość licowa czyli zdolność produkcji komórek jajowych. Wyprzeda dojrzałość rozpłodową którą owce w zależności od rasy uzyskują w różnym wieku po osiągnięciu ¾ masy ciała maciorek dojrzałych. W warunkach polskich zaleca się krycie młodych maciorek ras merynos polski i
polska owca nizinna po osiągnięcie 45kg, polska owca długowełnista 40kg, a polska owca
górska 30 kg.
Aktywność seksualna jest uzależniona od pory roku tzn. od stosunku długości dnia świetlnego do ciemności. Szczyt płodności u ras mało kulturalnych (wrzosówki, polska owca
górska) na miesiące wrzesień – listopad. Czas długości dnia świetlnego wynosi w granicach
8-12h. w związku z tym istnieje różnica długości sezonu rozpłodowego wśród owiec krajowych. Najdłuższy sezon rujowy występuje u merynosa polskiego i trwa od kwietnia do
lutego. Polska owca długowełnista i nizinna od sierpnia – grudnia. Maciorki do rozrodu wykorzystywane są do 7-8lat. U owiec długość cyklu rujowego trwa 17 dni, ruja średnio 26-36h, owulacja występuje średnio od początku rui ok. 24h a więc pod koniec. Dlatego krycie
maciorek powinno odbywać się 18-24h od początku rui. Poziom owulacji waha się od 1-6 jaj.
Zdolność komórki jajowej do zapłodnienia wynosi 24h po owulacji. Przeżywalność plemników wynosi 16-24h.czas przesuwania się plemników wynosi 3h.
Termin stanowienia owiec zależy w znaczniej mierze od aktywności płciowej hodowanej rasy.
Najwięcej możliwości doboru ras mają hodowcy którzy utrzymują owce asezonalne albo
gdzie cykl rujowy trwa dość długo (merynos). Z regóły w naszych warunkach merynosy kryte
są w czerwcu- lipcu, polska owca nizinna i długowełnista sierpień – wrzesień, owca górska ,
wrzosówka październik – listopad.
- system dziki – niekontrolowany ani pod względem czasowym ani pochodzeniowym
- system krycia wolnego – na okres stanowienia wypuszcza się kilka tryków. Tu kontrolowany czas trwania stanówki a niekontrolowane pochodzenie. Może być stosowany
tylko w stadach towarowych.
- system haremowy – do danej grupy maciorek wpuszcza się 1 tryka może on pozostać przez cały okres stanowienia lub wpuszczać go na noc a na dzień trzymać oddzielnie. Przy tym
systemie ♂ są bardziej eksploatowane ponieważ barak kontroli liczby pokryć. Zaletą jest że
znamy pochodzenie potomstwa, a wykoty odbywają się w czasie analogicznym do długości
trwania stanówki. Jak wykazały badania tym systemem zwiększa się płodność ♀ stada ok. 5%
na skutek wielokrotnego krycia grzejącej się owcy. Można używać znaczników gdy tryk
pokryje samice zostawia znak. 1♂ może pokryć od 35-40 szt. natomiast ♂młody 25-30szt. W
czasie całej stanówki nie zależnie od systemu krycia muszą być dobrze żywione. To krycie
może być stosowane w stadach zarodowych.
- krycie z „reki” - najczęściej stosowany w owczarniach zarodowych. Znamy dokładnie datę pokrycia a zatem datę wykotów i pochodzenie potomstwa. Przy kryciu tym oszczędza się
tryki i lepiej wykorzystuje się ♂ wartościowe na 1 ♂ dorosłego przeznaczone są 40-45szt.
♂młody ok. 25-30szt. Wymaga to ze w stadzie muszą być próbniki. W stadzie owiec na 5-6
dni przed ustalonym terminem krycia należy wpuszczać do stada próbniki w celu wykrycia
rui. Po stwierdzeniu ze 3% stada grzeje się należy stanówkę rozpocząć. Przed stanówką należy sprawdzić reakcje młodych tryków które są 1 raz używane do rozrodu. W tym celu
można grzejąca się maciorkę wpuścić do tryka i sprawdzić reakcje. Powinno się także pobierać nasienie tryka i obserwować cechy jakościowe nasienia.
- sztuczne unasiennienie – stosując go liczbę tryków można ograniczyć do 25% stanu potrzebnego do krycia. Daje to korzyści ekonomiczne a także hodowlane. Umożliwia użycie
najlepszych rozpłodników. Z 1 ejakulatu można uzyskać średnio 25 dawek nasienia. Do sztucznego unasiennienia nadają się ♂ które poza wysoką wartością hodowlaną mają bardzo
dobrą jakość nasienia, prawidłowe odruchy płciowe, prawidłowym wzwodem i chęcią oddawania nasienia do sztucznej pochwy. 1 tryk w ciągu sezonu rozpłodowego może unasiennić 300-600 maciorek. Sztuczne unasiennienie nie jest stosowane na szeroka skale,
ponieważ brak punktów odpowiednio wyposażonych oraz wyszkolonego personelu,
stosowana jest w krajach bałkańskich, Australii, Hiszpanii, Francji.
Czynniki wpływające na użytkowość rozpłodową:
- genetyczne
Liczba komórek jajowych:
- genotyp
- wiek
- system użytkowania
- żywienie (plenność do 30%)
- pora roku
Liczba zapłodnio9nych komórek jajowych:
- jakość nasienia
- moment pokrycia
Liczba żywo urodzonych jagniąt:
- liczba zarodków
- resorpcja zarodków
- poronienia
- martwo urodzone
Liczba odłączonych jagniąt:
- upadki jagniąt podczas odchowu
- ilość i jakość mleka
- żywienie jagniąt
- choroby
- niedostateczna opieka ze strony matki i człowieka
Metody genetyczne:
1. selekcja w obrębie stada jako kryterium można pochodzenie matek, typ jagniąt, jest długotrwałe najmniej 15-20lat
2. krzyżowanie maciorek miejscowych z rasami plennymi
Metody niegenetyczne:
1. wczesne krycie matek 8-10m-c
2. zwiększyć wskaźnik poprzez zwiększenie częstotliwości wykotów w ciągu roku
W roku 1994 wprowadzono program doskonalenia plenności jagniąt. Cele:
- 1,6-2,0 odłączonego jagnięcia
- uzyskanie dużej populacji owiec o genotypie 25% plennej i 75% rasy miejscowej. Do tego
programu włączono merynosa polskiego, polskiej owcy nizinnej, polskiej owcy
długowełnistej i górskiej. Trykami ras plennych fryzyjska, olkuska, wrzosówka, boorolla.
Program działał w 3 etapach:
Tryki w II poziomie
♂ czystych ras plennych X ½ rasy plennej
2. 25% rasy plennej
To znaczyło 0,3 jagnięcia na 1♀
Nie wszystkie rasy podnosiły o 0,3 plenności stada.