89

, dyskusje

Wywiady

Praktyczna fizjologia

rozmowa z prof. Jerzym A. ¯o³¹dziem

z Zak³adu Fizjologii i Biochemii Akademii Wychowania

Fizycznego im. Bronis³awa Czecha w Krakowie

Dr hab. Jerzy ¯o³¹dŸ, ur. w roku 1961, profesor

nadzwyczajny w Akademii Wychowania Fizycznego

w Krakowie, w której w roku 1985 ukoñczy³ studia

wy¿sze na Wydziale Wychowania Fizycznego i bez-

poœrednio po uzyskaniu stopnia magistra rozpocz¹³

pracê na stanowisku asystenta w Zak³adzie Lekkiej

Atletyki.

W latach 1987-1993 odby³ pó³toraroczny sta¿

naukowy w Zak³adzie Fizjologii Limburg University

w Maastricht, pracowa³ nastêpnie w Zak³adzie Fi-

zjologii Miêœni Vrije University w Amsterdamie

oraz przebywa³ na sta¿ach naukowych w zak³adach fizjologii uniwersytetów w Londynie, Kopenhadze, Manchesterze i Odense.

Od roku 1989 do chwili obecnej zatrudniony w Zak³adzie Fizjologii i Biochemii AWF w Krakowie. W 1990 roku obroni³ w tej uczelni z wyró¿nieniem pracê doktorsk¹ „Reakcje fizjologiczne wywo³ane przekroczeniem progu niekompensowanej kwasicy metabolicznej”, a w roku 2000 na podstawie dorobku naukowego i pracy habilitacyjnej „Moc, sprawnoœæ mechaniczna oraz zmêczenie miêœnia szkieletowego cz³owieka” („Power output, mechanical efficiency and fatigue in human skeletal muscle”) uzyska³ stopieñ doktora habilitowanego. W tym samym roku we Vrije University w Amsterdamie uzyska³ - na podstawie pracy „Czynniki determinuj¹ce mo¿liwoœci wytwa-rzania mocy w wysi³kach d³ugotrwa³ych, ze specjalnym uwzglêdnieniem punktu zmiany w poch³anianiu tlenu” („Limitations to sustained human power output with special reference to the significance of the change point

.

in the VO /power output relationship”) - stopieñ doktora nauk.

2

„Sport Wyczynowy” 2001, nr 7-8/439-440

90

Rozmowa z prof. Jerzym A. ¯o³¹dziem z Zak³adu Fizjologii i Biochemii ...

Autor kilkudziesiêciu oryginalnych prac naukowych publikowanych w czasopismach, znajduj¹cych siê na Liœcie Filadelfijskiego Instytutu Informacji Naukowej oraz indeksowanych w CC Life Science i Medicus Index.

Uczestnik kilkudziesiêciu konferencji i kongresów naukowych w kraju i za granic¹. Od roku 1996 cz³onek zagraniczny, a od 1998 zwyczajny The Phy-siological Society z siedzib¹ w Londynie. W roku 2000 na zaproszenie w³adz uniwersytetów w Kopenhadze i w Odense wyg³osi³ cykl wyk³adów, poœwiê-

conych kinetyce konsumpcji tlenu w pracuj¹cych miêœniach szkieletowych cz³owieka.

Prace badawcze dr hab. Jerzego ¯o³¹dzia zmierzaj¹ do poznania mecha-nizmów, warunkuj¹cych wydolnoœæ fizyczn¹ cz³owieka, ze szczególnym uwzglêdnieniem energetyki i morfologii miêœni szkieletowych. Podejmuje równie¿ badania aplikacyjne dla sportu, udziela konsultacji trenerom i zawodnikom. Od 1999 roku wspó³pracuje z zespo³em szkoleniowym polskich skoczków narciarskich, wœród których liderem jest Adam Ma³ysz.

n Dawno, dawno temu uœwiadomi³em

zdaniem, b³êdy dydaktyki stosowanej

sobie, ¿e istoty treningu sportowego,

na wy¿szych uczelniach. Do fizjologii,

czyli procesu, w którym stosowane

której uczy siê na pierwszym (czy

bodŸce-æwiczenia fizyczne maj¹ na

drugim) roku studiów, nie wraca siê

celu rozwój odpowiednich cech i dys-

póŸniej, omawiaj¹c np. ró¿ne teore-

pozycji psychofizycznych oraz okre-

tyczne aspekty treningu. Istotne zna-

œlonych umiejêtnoœci zawodnika, nie

czenie ma te¿ program kursu, to cze-

mo¿na poj¹æ, ani poprawnie prowa-

go siê uczy studentów, przysz³ych

dziæ bez znajomoœci fizjologii wysi³-

trenerów.

ku. Dziœ nic w tym stwierdzeniu nie

Chcia³bym, abyœmy w tej rozmo-

widzê szczególnego, wydaje siê ono

wie dowiedli wartoœci wiedzy fizjolo-

oczywiste. Natomiast gdy patrzê

gicznej, a potem podyskutowali nad

na rzeczywistoœæ, na absolwentów

tym, jak podnieϾ jej poziom u na-

opuszczaj¹cych nasze wy¿sze uczel-

szych trenerów, jak nauczyæ ich prak-

nie z tytu³ami magistrów-trenerów lub

tycznego jej wykorzystywania.

na trenerów ju¿ praktykuj¹cych, to do-

Zacznijmy od ustalenia stanu

chodzê do wniosku, ¿e tak sformu³o-

faktycznego, to znaczy ujawnienia,

wan¹ tezê nale¿a³oby zamieniæ na

czego, jakiej fizjologii uczy siê dziœ

postulat, godzien dopiero urzeczy-

studentów AWF-ów oraz czy w wy-

wistnienia.

starczaj¹cym wymiarze?

Jakie s¹ przyczyny tak s³abej zna-

jomoœci fizjologii przez naszych szko-

– W krakowskiej Akademii Wycho-

leniowców? Jedn¹ z nich s¹, moim

wania Fizycznego fizjologii uczymy na

Praktyczna fizjologia

91

drugim roku studiów. Jej jednoroczny

niej¹ skrypty i ksi¹¿ki, które studenci

kurs obejmuje oko³o 80 godzin æwiczeñ

mog¹, i powinni, czytaæ w domu,

oraz 25 godzin wyk³adów. Pierwszy se-

przygotowuj¹c siê do zajêæ.

mestr poœwiêcony jest fizjologii ogólnej.

Przedstawiamy wówczas, w wielkim

– Niestety, nie ma w Polsce pod-

skrócie, poszczególne jej dzia³y, m.in.

rêcznika fizjologii dla szkó³ wychowa-

fizjologiê krwi, uk³adu kr¹¿enia, oddy-

nia fizycznego. Fizjologii ogólnej

chania, wydzielania wewnêtrznego itd.

uczymy z podrêczników dla akademii

Natomiast w drugim semestrze, w opar-

medycznych. Wiêkszoœæ z nich to bardzo

ciu o te informacje, przechodzimy do

dobre i nowoczesne opracowania, jed-

fizjologii wysi³ku, która obejmuje ener-

nak¿e nie spe³niaj¹ one w pe³ni naszych

getykê wysi³ku, reakcje poszczególnych

potrzeb. Na ogó³ brak w nich bowiem in-

uk³adów na wykonywan¹ pracê. Pod-

formacji na temat reakcji poszczegól-

czas koñcowych zajêæ omawiane s¹

nych uk³adów organizmu cz³owieka na

próby wysi³kowe, oceniaj¹ce zdolnoœæ

wysi³ek fizyczny. Istnieje wprawdzie

do wysi³ków fizycznych - krótkotrwa-

znakomity podrêcznik „Wprowadzenie

³ych i d³ugotrwa³ych. Kurs fizjologii

do fizjologii klinicznej” prof. prof. Sta-

koñczy siê formalnie zaliczeniem i eg-

nis³awa Koz³owskiego i Krystyny Nazar,

zaminem.

lecz jego poziom jest zbyt wysoki dla

Czy wystarcza czasu na realizacjê

studentów wychowania fizycznego, roz-

tego programu? Jeœli zdamy sobie spra-

poczynaj¹cych naukê fizjologii. Studenci

wê, ¿e na jeden dzia³ fizjologii mo¿emy

krocz¹ wiêc po œwiecie wiedzy fizjolo-

przeznaczyæ zaledwie kilka æwiczeñ, to

gicznej trochê po omacku, s¹ bowiem

odpowiedŸ nasuwa siê sama - jest go

pozbawieni ca³oœciowego ujêcia zjawisk

stanowczo za ma³o. Student ma szansê

fizjologicznych, zachodz¹cych w organi-

dowiedzieæ siê, „o czym” jest dany dzia³,

zmie cz³owieka.

nie ma natomiast mowy o tym, aby móg³

„poznaæ go g³êbiej”. Wyk³adanie fizjo-

n Co stoi na przeszkodzie, aby na-

logii wysi³ku, bez wczeœniejszego grun-

pisaæ odpowiedni podrêcznik takiej

townego opanowania przez studentów fi-

fizjologii, jaka powinna byæ wyk³a-

zjologii podstawowej, powoduje, ¿e ich

dana w uczelniach wychowania fi-

wiedza na te tematy jest niekompletna,

zycznego? Mo¿e wczeœniej, co by-

jakby zawieszona w pró¿ni. A¿eby rozu-

³oby ³atwiejsze, nale¿a³oby pokusiæ

mieæ reakcje fizjologiczne na wysi³ek,

siê o wydanie skryptu - jednego czy

trzeba dobrze poznaæ fizjologiczne me-

dwóch...

chanizmy spoczynkowe.

– Skrypty, owszem, istniej¹, ale ¿a-

n Rozumiem, ¿e brakuje czasu, aby

den z nich nie obejmuje pe³nego progra-

wiedzê fizjologiczn¹ objêt¹ progra-

mu fizjologii, o jakim tu mówimy. Spra-

mem przekazaæ studentom podczas

wê podrêcznika nale¿a³oby wiêc podj¹æ

æwiczeñ i wyk³adów. Ale przecie¿ ist-

od nowa. Tej potrzebie wyszed³ naprze-

92

Rozmowa z prof. Jerzym A. ¯o³¹dziem z Zak³adu Fizjologii i Biochemii ...

ciw profesor Jan Górski z Akademii

naukowego w Uniwersytecie w Ma-

Medycznej w Bia³ymstoku, który wraz

astricht korzysta³em g³ównie z podrêcz-

z kilkunastoma autorami opracowa³ pod-

ników: „Textbook of Medical Physiolo-

rêcznik dla potrzeb studiów wychowania

gy” Guytona i „Textbook of Work Phy-

fizycznego oraz medycznych. Ksi¹¿ka

siology” - Åstranda i Rodahla. Na Uni-

ta, pt. „Fizjologiczne podstawy wysi³ku

wersytecie w Amsterdamie, gdzie spê-

fizycznego”, omawia wszelkie aspekty

dzi³em ponad trzy lata jako stypendysta

fizjologii cz³owieka w spoczynku, a ka¿-

Unii Europejskiej, pracuj¹c w Zak³adzie

dy rozdzia³ koñczy siê ukazaniem reak-

Fizjologii Miêœni profesora Sargeanta,

cji danego uk³adu na wysi³ek fizyczny.

studenci korzystali równie¿ z wymienio-

Mia³em przyjemnoœæ napisaæ do tej

nych podrêczników i zwyczajem by³o, ¿e

ksi¹¿ki rozdzia³ o wydolnoœci fizycznej.

ka¿dy wyk³ad koñczy³ siê podaniem im

czterech, piêciu aktualnych prac przegl¹-

n Wróæmy do sprawy programu fizjo-

dowych, zaczerpniêtych z piœmiennictwa

logii, realizowanego w akademiach

œwiatowego. By³a to lektura nadobowi¹z-

wychowania fizycznego - jego treϾ

kowa, ale tam w³aœnie znajdowa³y siê owe

powinna tworzyæ logiczny ci¹g, od

smako³yki i studenci prace te z ciekawo-

zagadnieñ fizjologii ogólnej, poprzez

œci¹ czytali. Pamiêtam, by³o to w œrodê,

fizjologiê wysi³ku do, na koniec, fi-

prowadzi³em wyk³ad poœwiêcony równo-

zjologii sportu. Skoro nie ma cza-

wadze kwasowo-zasadowej podczas

su na zdobycie solidnych podstaw

wysi³ku. Po jego zakoñczeniu studenci

fizjologii ogólnej, a wiedza z zakre-

pytaj¹ mnie, czy bêdê mia³ dla nich dy-

su fizjologii wysi³ku jest niekompletna

¿ur w Zak³adzie w pi¹tek, bo chcieliby

i „zawieszona w pró¿ni”, to mam po-

ze mn¹ podyskutowaæ po zapoznaniu siê

wa¿ne obawy, czy zagadnienia fizjo-

z pozycjami lektury dodatkowej, jak¹

logii sportu w ogóle siê pojawiaj¹ na

dziœ otrzymali (piêæ czy szeœæ prac)

æwiczeniach czy wyk³adach?

i prosz¹ o coœ jeszcze na weekend, bo

w przysz³ym tygodniu na wyk³adzie bê-

– Jeszcze w latach 80-tych zda³em

dzie ju¿ nowy temat...

sobie sprawê, ¿e kurs fizjologii wysi³ku,

jaki przeszed³em w Akademii Wychowa-

n Czy coœ podobnego zdarzy³o siê

nia Fizycznego, by³ zbyt szczup³y, abym

kiedykolwiek tutaj, w krakowskiej

móg³ dobrze zrozumieæ wspó³dzia³anie

Akademii Wychowania Fizycznego?

poszczególnych uk³adów organizmu.

Dlatego uda³em siê do Zak³adu Fizjologii

– Jak dot¹d - nie. A stale zachêcam

profesora Konturka w Akademii Me-

studentów do czytania ró¿nych artyku-

dycznej w Krakowie i tam przeszed³em

³ów, np. mówi¹c o deficycie tlenowym

kurs fizjologii lekarskiej. Zdobywszy

podajê Ÿród³owe prace Krogha, Hilla czy

lepsz¹ bazê ogóln¹, mog³em przyst¹piæ

innych autorów. Nie zdarzy³o mi siê te¿,

do poznawania fizjologii wysi³ku, a na-

a¿eby jakiœ student pochwali³ siê, ¿e

stêpnie fizjologii sportu. Podczas sta¿u

przeczyta³ prace o energetyce miêœni czy

Praktyczna fizjologia

93

zmêczeniu ze „Sportu Wyczynowego”,

jak obserwujemy - ju¿ nie jest w sta-

czasopisma, które polecam jako uzupe³-

nie wch³on¹æ wszystkich absolwen-

niaj¹ce Ÿród³o wiedzy.

tów i niebawem zacznie siê prawdzi-

wa selekcja jakoœciowa...

n Stosunek do studiów - to niezwy-

kle istotna sprawa. Z czego bior¹ siê

– Próbujê rozmawiaæ na te tematy ze

ró¿nice w traktowaniu studiów, tej nie-

studentami. Ale zwykle otrzymujê od-

powtarzalnej okazji do zdobycia wie-

powiedŸ: „sk¹d ja wiem, gdzie bêdê

dzy, wykszta³cenia i perspektyw na

pracowa³ i czy na pewno moja wiedza

ca³e ¿ycie przez nasz¹ i tamt¹ m³o-

bêdzie mia³a wp³yw na moj¹ pozycjê,

dzie¿?

na zarobki...”

– Myœlê, ¿e tamta m³odzie¿ tak gar-

n ... Skoro nie wiem, jak bêdzie, to

nie siê do wiedzy i chce uzyskiwaæ jak

po co siê solidnie uczyæ, to jest mê-

najwy¿sze noty egzaminacyjne, bo naj-

cz¹ce...

lepsi spoœród absolwentów s¹ przez Uni-

wersytet polecani ró¿nym pracodawcom

– Takie stanowisko jest bezsensowne

- firmom, klubom i innym organizacjom

- szkoda zmarnowanego czasu. Ale jest

sportowym.

te¿ powód, który postêpowanie przynaj-

mniej czêœci studentów ka¿e widzieæ

n Solidniejszy stosunek studentów do

w nieco ³agodniejszym œwietle - ich bar-

nauki, jeœli brakuje im motywacji we-

dzo kiepska sytuacja materialna. Stu-

wnêtrznej, a motywacja zewnêtrzna

denci musz¹ pracowaæ, czêsto zarywaj¹

te¿ nie dzia³a, mo¿na próbowaæ wy-

z tego powodu wieczory i noce. To siê

móc, zaostrzaj¹c np. wymagania eg-

odbija na ich dyspozycji psychofizycz-

zaminacyjne z fizjologii...

nej, s¹ permanentnie zmêczeni i, po pro-

stu, brakuje im czasu. W ka¿dym razie

– Nie jest to najlepszy sposób w sy-

wyraŸnie dostrzegam, jak pog³êbia siê

tuacji, gdy liczba osób, które naprawdê

ró¿nica w poziomie wykszta³cenia stu-

chc¹ siê czegoœ nauczyæ z zamiarem

dentów pañstw Unii Europejskiej i na-

wykorzystania tego w przysz³ej pracy,

szych. Najlepszym przyk³adem s¹ kon-

jest niewielka. Wiêkszoœæ traktuje fizjo-

kursy organizowane podczas kongresów

logiê jak ka¿dy inny przedmiot, letnio...

European College of Sport Sciences, na

których mamy przyjemnoœæ od kilku lat

n Mo¿e jednak nale¿a³oby uparcie

goœciæ. Prezentowane tam prace studen-

powtarzaæ, wrêcz wbijaæ studentom

tów uczelni zachodnich przewy¿szaj¹ ja-

do g³ów, ¿e od poziomu ich wiedzy

koœci¹ polskie doktoraty.

zale¿eæ bêdzie bardzo wiele - i zro-

zumienie szeregu spraw zawodo-

n Trzeba jednak zaznaczyæ, ¿e s¹ to

wych i powodzenie w pracy zawodo-

studenci nale¿¹cy do kó³ naukowych,

wej i szanse na rynku pracy, który -

wiêc liderzy, a nie przeciêtni...

94

Rozmowa z prof. Jerzym A. ¯o³¹dziem z Zak³adu Fizjologii i Biochemii ...

– W tej konkurencji równie¿ nie by-

rozwoju polskiego spo³eczeñstwa, ludzi

libyœmy w stanie wystawiæ tak silnej re-

doros³ych i m³odzie¿y. Kadry o niskich

prezentacji. A nasza œrednia jest bardzo

kwalifikacjach tej sytuacji nie poprawi¹.

niska.

Rzecz jasna, do tego potrzebne s¹ odpo-

wiednie warunki i œrodki. Mam nadzie-

n £¹cznoœæ internetowa staje siê dla

jê, ¿e kiedyœ bêdziemy zasobniejsi i ro-

nas coraz bardziej dostêpna. Stwarza

zumniejsi, przynajmniej co do oceny

to realn¹ mo¿liwoœæ dotarcia do Ÿró-

wartoœci zdrowia i wydolnoœci fizycznej.

de³ literatury na ca³ym œwiecie. Jêzy-

ki obce, zw³aszcza angielski, tak¿e

n Szczególna wartoœæ wiedzy fizjolo-

przestaj¹ byæ barier¹, uniemo¿liwia-

gicznej polega na tym, ¿e przenika

j¹c¹ porozumienie siê i korzystanie

ona do pod³o¿a teorii treningu, a po-

z literatury obcojêzycznej...

przez ni¹ trafia do praktyki. WeŸmy

Powróæmy jednak do sytuacji fi-

pierwszy z brzegu przyk³ad - reakcje

zjologii, wyk³adanej na krakowskiej

organizmu na wysi³ek krótko- i d³ugo-

AWF - czy rozszerzenie jej programu,

trwa³y - trudno je objaœniæ bez znajo-

bez wzglêdu na rozmaite niesprzyja-

moœci procesów fizjologicznych im

j¹ce okolicznoœci, nie wydaje siê jed-

towarzysz¹cych. A przecie¿ w tych

nak bezwzglêdn¹ koniecznoœci¹?

sytuacjach dochodz¹ go g³osu jesz-

cze inne czynniki, np. charakter wy-

– A¿eby kszta³ciæ trenerów, którzy

si³ku, warunki, w jakich przebiega,

bêd¹ przygotowani do prowadzenia samo-

p³eæ i wiek æwicz¹cych itd.

dzielnej, na œwiatowym poziomie, pracy

albo partnerskiej wspó³pracy ze specjali-

– S¹ to zagadnienia o fundamental-

st¹, jeœli tego wymaga sytuacja, jest to

nym znaczeniu. Po to, aby œwiadomie

warunek konieczny. Jeden rok powinien

zaplanowaæ i skutecznie przeprowadziæ

byæ poœwiêcony na fizjologiê ogóln¹,

proces treningu, nale¿y mieæ na uwadze

nastêpne pó³ roku na fizjologiê wysi³ku

cel treningu, cel pojedynczego zajêcia

i kolejne pó³ roku na fizjologiê sportu.

treningowego, pojedynczego wysi³ku

dyktowanego zawodnikowi podczas tego

n Poszerzenie programu danego

treningu, a w koñcu cel ca³ego procesu.

przedmiotu mieœci siê w kompeten-

Musimy rozumieæ reakcje fizjologiczne,

cjach uczelni, korzystaj¹cej ze statusu

odpowiadaj¹ce np. za dostarczanie ener-

placówki autonomicznej, samorz¹d-

gii (np. jaka iloϾ energii produkowana

nej. Istniej¹ wprawdzie tzw. minima

jest w krótkotrwa³ym, 10-sekundowym

programowe, ale ich sens polega na

wysi³ku), jakie biochemiczne i fizjolo-

okreœlaniu dolnych granic programu...

giczne zmiany zachodz¹ w organizmie

podczas wysi³ków, jaki jest ich sens bio-

– Oprócz wymagañ sportu, tê ko-

logiczny, jak komórki i poszczególne

niecznoœæ okreœlaj¹ tak¿e potrzeby

uk³ady organizmu reaguj¹ na obecnoœæ

spo³eczne - zaniedbania fizycznego

uwolnionych hormonów, mediatorów

Praktyczna fizjologia

95

czy metabolitów, jaki jest czas powrotu

sportowego. Ale jak postêpowaæ,

organizmu do stanu równowagi po wy-

aby ten efekt by³ najwy¿szy. Dla

konaniu danego zestawu æwiczeñ, kiedy

uproszczenia przyjmijmy, ¿e celem

powinien siê odbyæ nastêpny trening,

treningu jest wzrost okreœlonej dys-

jaka powinna byæ jego intensywnoœæ

pozycji fizycznej zawodnika (si³y,

oraz jaki ma mieæ cel i w jakim kierun-

szybkoœci, wytrzyma³oœci). Znów

ku ma pod¹¿aæ proces adaptacji. W koñ-

okazuje siê, ¿e bez znajomoœci pod-

cu, w trakcie realizacji programu trenin-

stawowych praw fizjologicznych, re-

gowego, powinniœmy dysponowaæ odpo-

lacji zachodz¹cych pomiêdzy wysi³-

wiedni¹ bateri¹ testów i markerów, czy-

kiem a odpoczynkiem, nie potrafimy

li wskaŸników fizjologicznych, odzwier-

tego zjawiska wyjaœniæ.

ciedlaj¹cych stan wytrenowania zawod-

nika. Wspó³czesna fizjologia jest jeszcze

– Jak¿e czêsto spotykamy siê z opi-

daleka od pe³nego, kompletnego wyja-

ni¹, ¿e dobry trening, to trening inten-

œnienia wszystkich reakcji fizjologicz-

sywny, wiêc jeszcze bardziej intensyw-

nych, ale najwa¿niejsze z nich s¹ ju¿

ny bêdzie jeszcze lepszy. Ale tak nie jest.

dobrze poznane. Myœlê, ¿e w Polsce zbyt

Równie wa¿n¹, a mo¿e wa¿niejsz¹, rze-

ma³o korzystamy z dostêpnej wiedzy

cz¹ obok obci¹¿eñ treningowych jest

œwiatowej w tym zakresie.

czas miêdzy jednostkami treningowymi.

Trening mo¿na traktowaæ jako œrodek

Na ogó³ wtedy w³aœnie zachodzi wiêk-

do uwolnienia okreœlonych substancji

szoϾ pozytywnych zmian w organizmie

chemicznych, w ró¿nych narz¹dach or-

zawodnika...

ganizmu zawodnika. W odpowiedzi na

obecnoϾ tych substancji dochodzi do

n Dlaczego „na ogó³”?

zmian adaptacyjnych w tych narz¹dach.

Je¿eli iloœæ substancji i czas ich ekspo-

– Dlatego, ¿e jest to zale¿ne od cza-

zycji s¹ odpowiednio dobrane, wówczas

su trwania wysi³ku. W wysi³kach d³ugo-

uzyskujemy pozytywn¹ adaptacjê, obja-

trwa³ych, takich jak biegi maratoñskie,

wiaj¹c¹ siê wzrostem wydolnoœci fizycz-

biegi narciarskie czy kolarstwo d³ugody-

nej, wy¿szymi osi¹gniêciami sportowy-

stansowe, efekt treningowy pojawia siê

mi. Natomiast je¿eli z jakichkolwiek

jeszcze w czasie ich trwania. Natomiast

przyczyn sygna³y, jakimi s¹ stê¿enia po-

w konkurencjach krótkotrwa³ych impuls

szczególnych zwi¹zków chemicznych,

chemiczny wyzwalany w czasie æwiczeñ

bêd¹ niew³aœciwe, trening mo¿e okazaæ

powoduje, ¿e ten efekt pojawia siê do-

siê nieefektywny albo prowadziæ do

piero po zakoñczeniu treningu. Te ró¿-

przetrenowania. Zrozumienie tych reak-

nice nale¿y mieæ na uwadze. Dlatego

cji jest rzecz¹ podstawow¹ dla w³aœciwe-

rozpoznanie okresu wypoczynku, czyli

go dozowania obci¹¿eñ treningowych.

dobór dla ka¿dego zawodnika optymal-

nego czasu przerwy pomiêdzy treninga-

n Uzyskanie pozytywnego efektu tre-

mi, jest równie wa¿ne jak okreœlenie in-

ningowego, to cel-minimum treningu

tensywnoœci i czasu æwiczeñ.

96

Rozmowa z prof. Jerzym A. ¯o³¹dziem z Zak³adu Fizjologii i Biochemii ...

n Inaczej mówi¹c czas wysi³ku zale-

krótko- i d³ugoterminowe. Droga, na

¿y od charakteru, czy te¿ ukierunko-

której odbywa siê dochodzenie do tych

wania treningu na rozwój okreœlonej

celów musi byæ, co pewien czas, wery-

dyspozycji fizycznej - szybkoœci, wy-

fikowana, a efekty stosowania œrodków

trzyma³oœci...

i metod treningowych - sprawdzane za

pomoc¹ metod fizjologii i biochemii

– Fataln¹ przypad³oœci¹ polskich tre-

wysi³ku.

nerów, nie wszystkich oczywiœcie, ale

wiêkszoœci, jest nadgorliwoœæ. Obserwu-

n ZnaleŸliœmy siê bardzo blisko za-

j¹c z bliska sport holenderski, ³y¿wiar-

sad treningu, wymieñmy choæby -

stwo szybkie oraz p³ywanie, mog³em

stopniowego przeci¹¿ania, specy-

stwierdziæ, i¿ okres miêdzytreningowy

ficznoœci, indywidualizacji... One tak-

potrafiono tam rozpracowaæ bezb³êdnie.

¿e zosta³y oparte na wiedzy fizjolo-

Podczas pobytu w Limburg University

gicznej...

w Maastricht spotka³em profesora Han-

sa Keizera, zajmuj¹cego siê badaniem

– WeŸmy, dla przyk³adu, zasadê

reakcji hormonalnych na wysi³ek oraz

„stopniowego przeci¹¿ania” nazywan¹

w stanach zmêczenia i przetrenowania,

inaczej - „zasad¹ stopniowania obci¹-

którego bezpoœrednim wspó³pracowni-

¿eñ”. Wynika ona z tego, ¿e poszczegól-

kiem by³ profesor Harm Kuipers. Obaj

ne uk³ady organizmu rozpoznaj¹ i reagu-

kiedyœ byli sportowcami, Harm Kuipers

j¹ na stê¿enia metabolitów, hormonów,

by³ nawet mistrzem œwiata w ³y¿wiar-

mediatorów, umo¿liwiaj¹cych komuni-

stwie szybkim, póŸniej ukoñczyli studia

kowanie siê poszczególnych uk³adów,

medyczne i zajêli siê prac¹ naukow¹ - fi-

skutkiem czego dochodzi do przebudo-

zjologi¹ wysi³ku. Kiedy Harm zakoñczy³

wy funkcji komórki, narz¹du, do synte-

kolejny ze swoich eksperymentów na

zy bia³ek, które buduj¹ tak¹ now¹ struk-

temat reakcji hormonalnych w stanie

turê, która najlepiej zniesie oczekiwane

przetrenowania, we wspó³pracy z profe-

obci¹¿enie wysi³kowe. Na przyk³ad, je-

sorem Davidem Costillem, zada³em mu

¿eli wykonujemy trening wytrzyma³o-

pytanie: powiedz, proszê, na podstawie

œciowy, to organizm reaguje w nastêpu-

w³asnego doœwiadczenia i tych ekspery-

j¹cy sposób: „prawdopodobnie wkrótce

mentów, które przeprowadzi³eœ - co jest

poddany zostanê jeszcze wiêkszemu

najwa¿niejsze w treningu sportowym?

obci¹¿eniu” i dlatego uruchamia reakcje

Najwa¿niejsz¹ rzecz¹, odpowiedzia³ pro-

i procesy, w wyniku których nast¹pi po-

fesor Kuipers, jest w³aœciwe rozpoznanie

prawa wytrzyma³oœci. Rozpoczyna siê

czasu przerwy miêdzy treningami. Od

wiêc produkcja okreœlonych bia³ek, prze-

tamtej pory baczn¹ uwagê poœwiêci³em

budowa miêœni, zwiêksza siê synteza

tej problematyce. Z tego bynajmniej nie

enzymów czy mitochondriów, s³owem

wynika, ¿e zawodnik powinien trenowaæ

nastêpuje aktywizacja wszystkich czyn-

ma³o. On musi trenowaæ tak intensyw-

ników, które mog¹ sprzyjaæ poprawie

nie, jak wymagaj¹ tego cele treningu,

wytrzyma³oœci, ¿eby nastêpny stresor,

Praktyczna fizjologia

97

jakim jest wysi³ek, by³ dla organizmu

– Tak, jesteœmy w stanie rozpoznaæ,

l¿ejszy do zniesienia. Ale nie wszyscy

która sk³adowa - szybkoœæ skracania

zawodnicy reaguj¹ na bodziec treningo-

miêœni czy si³a - ogranicza moc maksy-

wy w identyczny sposób. W zwi¹zku

maln¹ u danego zawodnika.

z tym metody treningowe powinny byæ

dopasowane do fizjologii konkretnego

n Jak od strony fizjologicznej zinter-

zawodnika, nie odwrotnie.

pretowaæ zasadê specyficznoœci tre-

ningu?

n Równie¿ metody treningu stosowa-

ne dla kszta³towania u sportowców

– Wynika ona z faktu, ¿e adaptacja

ró¿nych dyspozycji czy zdolnoœci fi-

organizmu do wysi³ku jest specyficzna.

zycznych - si³y, wytrzyma³oœci, szyb-

Pobiegnie ona w tê stronê, w któr¹ kie-

koœci...

rowaæ j¹ bêd¹ bodŸce treningowe. Je-

¿eli w stosunku do sprintera zastosu-

– Je¿eli celem treningu jest poprawa

jemy zbyt du¿¹ objêtoœæ obci¹¿eñ, to

zdolnoœci do wysi³ków krótkotrwa³ych,

zamiast poprawy jego mocy maksymal-

sprinterskich, a wiemy, ¿e wynik w bie-

nej i, w efekcie, szybkoœci biegu na

gu na 100 metrów zale¿y przede wszyst-

100 metrów, dojdzie do jej zmniejsze-

kim od mocy wyprodukowanej w ci¹gu

nia, a poprawy wytrzyma³oœci, która bê-

10 sekund, zaœ jej wielkoœæ, z kolei, od

dzie przeszkadzaæ w uzyskaniu lepszych

sprawnoœci uk³adów wytwarzaj¹cych

wyników. I odwrotnie, jeœli trenuj¹c ma-

ATP w toku procesów beztlenowych

ratoñczyka bêdziemy niecierpliwi i za-

(wchodz¹ tu w grê procesy nazywane

stosujemy zbyt wysokie prêdkoœci bie-

reakcj¹ kinazy kreatynowej oraz glikoli-

gów treningowych, to jego przygotowa-

zy beztlenowej), to powinien on zmie-

nie do wysi³ku d³ugotrwa³ego oka¿e siê

rzaæ do usprawnienia tych reakcji. Wiel-

nieskuteczne. Najczêœciej takie postêpo-

koœæ mocy maksymalnej mo¿na zwiêk-

wanie prowadzi do przetrenowania za-

szyæ dwoma sposobami - albo poprzez

wodnika. Aby w³aœciwie wytrenowaæ

wzrost si³y, albo poprzez wzrost szybko-

sportowca, musimy rozumieæ bioenerge-

œci skracania miêœni. I to jest cel trenin-

tykê wysi³ku i fizjologiczne pod³o¿e,

gu sprinterskiego. Ale myœl¹c o popra-

warunkuj¹ce wydolnoœæ fizyczn¹ za-

wie mocy u zawodników na najwy¿szym

wodników, uprawiaj¹cych dan¹ dyscy-

poziomie sportowego zaawansowania,

plinê. Nastêpnie trzeba siêgn¹æ do od-

trzeba jeszcze wiedzieæ, u którego z nich

powiednich œrodków treningowych oraz

nale¿y d¹¿yæ raczej do zwiêkszenia si³y,

u¿yæ ich w taki sposób, a¿eby tê po¿¹-

a u którego do wzrostu szybkoœci skra-

dan¹ adaptacjê wywo³a³y.

cania miêœni.

Z æwiczeniem fizycznym jest dok³ad-

nie tak jak z lekiem. Organizm nie roz-

n Czy dysponujemy metodami, które

poznaje go jako formê ruchu poszczegól-

pozwalaj¹ na to, aby poprawnie od-

nych czêœci cia³a, ale jako œrodek (lek),

powiedzieæ na to pytanie?

wywo³uj¹cy wzrost albo spadek jakiejœ

98

Rozmowa z prof. Jerzym A. ¯o³¹dziem z Zak³adu Fizjologii i Biochemii ...

dyspozycji. Ze swojej apteki organizm

pisa³ odpowiedni lek. Trzeba zg³aszaæ

uwalnia w odpowiednich stê¿eniach

siê do niego póŸniej, do kontroli, dla

lek, np. aminy katecholowe, hormony

sprawdzenia, jakie jest dzia³anie leku

o dzia³aniu katabolicznym, zwiêksza

i jak postêpuje proces leczenia. Z trenin-

aktywnoœæ enzymów, zmienia równo-

giem jest dok³adnie tak samo.

wagê kwasowo-zasadow¹, wszystko po

to, aby leczyæ jak¹œ swoj¹ s³aboœæ -

n Trzeba jednak dobrze wiedzieæ, ja-

zbyt ma³¹ si³ê, zbyt nisk¹ szybkoœæ

kie i kiedy stosowaæ testy kontrolne.

skracania miêœni.W³aœciwe dozowanie

W dyskusjach o przydatnoœci w spo-

leków, odpowiedni czas trwania kuracji

rcie testów laboratoryjnych, jako argu-

prowadz¹ do wyleczenia tej s³aboœci.

ment obni¿aj¹cy ich wartoœæ, wskazu-

Przedawkowanie leku prowadzi do za-

je siê te w³aœnie niespecyficzne wa-

trucia organizmu, zwanego powszech-

runki. Z kolei tzw. próby terenowe,

nie przetrenowaniem.

przeprowadzane w realnych warun-

kach, jakoby s¹ bardziej miarodajne.

n Przyznaæ muszê, i¿ po raz pierw-

Ale przeciwstawianie sobie tych

szy s³yszê, jak ktoœ t³umaczy proces

dwóch rodzajów testów wydaje mi siê

adaptacji organizmu, u¿ywaj¹c po-

niew³aœciwe, jedne i drugie maj¹ swo-

równañ z terapi¹ farmakologiczn¹...

je zalety i swoje ograniczenia...

– Uwa¿am, ¿e mo¿na tak przedsta-

– Podzielam ca³kowicie tê opiniê -

wiæ to zjawisko, przebiega ono zgodnie

zarówno testy laboratoryjne, jak i tere-

z tym opisem.

nowe maj¹ swoje plusy i minusy. Ja je-

stem zwolennikiem stosowania i jednych

n Trening sportowy, który, przypo-

i drugich - w zale¿noœci od celu i warun-

mnijmy, jest procesem celowym, upo-

ków. Testy laboratoryjne pozwalaj¹ na

rz¹dkowanym - ale te¿ szczególnie

dok³adny, precyzyjny pomiar interesuj¹-

trudnym, bo na jego efekt wp³ywa

cych nas wskaŸników. Ich mankamentem

wiele czynników (i nie nad wszystkimi

jest to, ¿e warunki laboratoryjne najczê-

mamy „w³adzê”) - wymaga kontroli.

œciej nie odpowiadaj¹ naturalnym, w ja-

I znów fizjologia przychodzi z pomo-

kich odbywa siê wysi³ek fizyczny. Jeœli

c¹. Pomiary odpowiednich wskaŸni-

jednak chcemy porównaæ wskaŸniki fi-

ków, ich wartoœci mówi¹, jaki jest stan

zjologiczne, np. wielkoϾ mocy u ko-

funkcji organizmu zawodnika w da-

larzy - cykloergometr rowerowy spe³-

nym czasie - po zajêciach treningo-

nia tê funkcjê doskonale. Gorzej z te-

wych, po mikrocyklu, po d³u¿szym

stowaniem p³ywaka w laboratorium,

odcinku pracy...

które nie ma basenu z regulowan¹

prêdkoœci¹ przep³ywu wody. Jeszcze

– Wykorzystam poprzednie porówna-

trudniej jest z badaniem w laborato-

nie - nie wystarczy raz udaæ siê do leka-

rium mocy skoczka narciarskiego,

rza, ¿eby rozpozna³ on chorobê i prze-

gdy¿ wiemy, ¿e moc ta wyzwalana jest

Praktyczna fizjologia

99

na progu skoczni, gdy szybkoϾ najaz-

w 1993 roku i test jest szeroko stoso-

du skoczka osi¹ga 85-105 km/godz.

wany w Europie. Wykorzystuj¹ go rów-

Dlatego najlepsze wyniki diagnostycz-

nie¿ niektórzy polscy sportowcy, m.in.

ne przynosi, jak powiedzia³em, ³¹czenie

nasz medalista olimpijski, chodziarz

testów laboratoryjnych z terenowymi.

Korzeniowski.

n Czasem uda siê opracowaæ taki

n Powinien on odpowiadaæ równie¿

test, który w znacznej mierze potrafi

potrzebom innych sportowców...

spe³niæ wymagania obydwu rodzajów

prób - laboratoryjnych i terenowych.

– Tak. Co ciekawe, mo¿e on równie¿

Mam na myœli Pañski test dla wyzna-

s³u¿yæ pi³karzom jako wskaŸnik oceny

czania progu przemian beztleno-

ich wydolnoœci tlenowej.

wych, niezwykle wa¿nego wskaŸni-

ka, za pomoc¹ którego mo¿na mie-

n Niezwykle praktyczna okazuje siê

rzyæ i oceniaæ rozwój dyspozycji wy-

wiedza fizjologiczna, dotycz¹ca ¿y-

trzyma³oœciowych...

wienia i wspomagania, chocia¿ z tym

drugim s³owem nale¿y siê obchodziæ

– Na pocz¹tku lat 90-tych intereso-

ostro¿nie, w niejednym przypadku

wa³em siê kryteriami oceny zdolnoœci

stanowi ono kamufla¿ dla zabiegów

do wysi³ków d³ugotrwa³ych, maratoñ-

para- lub ca³kowicie dopingowych...

skich. Poszukiwa³em wskaŸnika, który

w najlepszy sposób odzwierciedla³by

– Nie mo¿na leczyæ pacjenta, podaj¹c

stan wydolnoœci fizycznej u maratoñ-

mu tylko leki, a nie podaj¹c po¿ywienia.

czyków. Dopracowa³em siê testu, który

W zale¿noœci od czasu trwania oraz in-

nie jest idealny, ale bliski temu, czego

tensywnoœci wysi³ku pracuj¹cy organizm

oczekiwa³a nauka i praktyka. Jest on

korzysta z ró¿nych substratów energe-

wykonywany w warunkach natural-

tycznych, które s¹ paliwem dla miêœni,

nych, zawodnicy biegaj¹ na bie¿ni tar-

serca i mózgu. Przy wysi³ku d³ugotrwa-

tanowej lub asfaltowej ze sta³¹ inten-

³ym, o niskiej intensywnoœci, energia

sywnoœci¹ wysi³ku, a wzrasta ona stop-

czerpana jest g³ównie z przemiany

niowo wskutek wzrostu prêdkoœci bie-

t³uszczów i wêglowodanów. W jedna-

gu, dostosowanej do monitorowanej

kowej proporcji energia pochodzi z tych

czêstoœci skurczów serca. W prze-

Ÿróde³ przy intensywnoœci wysi³ku rów-

.

rwach pobierana jest próbka krwi dla

nej 50% VO max. PóŸniej, gdy inten-

2

oznaczenia stanu równowagi kwasowo-

sywnoœæ wzrasta, zaczynaj¹ przewa¿aæ

zasadowej. Okazuje siê, ¿e prêdkoœæ

wêglowodany. A wykonywanie wysi³-

biegu maratoñczyka koreluje bardzo

ków skrajnie maksymalnych, przewy¿-

.

œciœle z prêdkoœci¹, po przekroczeniu

szaj¹cych VO max, umo¿liwia w g³ów-

2

której rozpoczyna siê spadek pH. Opis

nej mierze nagromadzona w miêœniach

tego testu zosta³ opublikowany w „Eu-

fosfokreatyna i glikogen! Niektóre pol-

ropean Journal of Applied Physiology”

skie podrêczniki do tej pory podaj¹, ¿e

100

Rozmowa z prof. Jerzym A. ¯o³¹dziem z Zak³adu Fizjologii i Biochemii ...

w trakcie wysi³ków sprinterskich,

zjadaj¹ maratoñczycy, jak dbaj¹ o zapa-

trwaj¹cych kilka do kilkunastu sekund,

sy glikogenu w w¹trobie i miêœniach.

energia do pracy miêœni wytwarzana

Natomiast, powtarzam, nie docenia siê

jest w drodze reakcji kinazy kreatyno-

znaczenia wêglowodanów w wysi³kach

wej, a jedynym Ÿród³em energii jest

krótkotrwa³ych. Czêsto bywa tak, ¿e

fosfokreatyna. Taki pogl¹d utrzymywa³

wysi³ek nie mo¿e byæ wykonany z mak-

siê do lat 70-tych, kiedy obowi¹zywa³a

symaln¹ moc¹ w³aœnie z powodu niskie-

teoria Rodolfo Margarii. Wed³ug tej

go poziomu wêglowodanów, zw³aszcza

koncepcji - w pierwszej strefie, gdzie

w najszybszych w³óknach miêœniowych.

umieszczono wysi³ki o najwy¿szej in-

Dlatego zmêczenie pojawia siê wczeœnie

tensywnoœci, nie uwzglêdniano pro-

i zamiast mocy maksymalnej czy maksy-

dukcji ATP w procesie glikolizy bez-

malnej si³y rozwijane s¹ zdolnoœci...

tlenowej, czyli przemiany glikogenu.

wytrzyma³oœciowe. Rozumienie znacze-

PóŸniejsze badania prof. Erika Hultma-

nia, jakie poszczególne substraty energe-

na dowiod³y, ¿e glikoliza beztlenowa

tyczne odgrywaj¹ w wyzwalaniu mocy

dostarcza energii ju¿ od pierwszych se-

i podczas wysi³ków o ró¿nej intensyw-

kund wysi³ku. Tak dzieje siê w trakcie

noœci oraz ró¿nym czasie trwania, posia-

ka¿dego wysi³ku sprinterskiego. Serie

da wiêc zasadnicze znaczenie.

badañ, wykonanych na pojedynczych

Równie wa¿ne znaczenie dla zapew-

w³óknach miêœniowych, wykaza³y, ¿e

nienia w³aœciwego przebiegu adaptacji

w pierwszej sekundzie wysi³ku roœnie

do wykonywania wysi³ków krótko- i d³u-

w miêœniu, nie we krwi, stê¿enie kwa-

gotrwa³ych ma poda¿ odpowiednich ilo-

su mlekowego, spada poziom glikoge-

œci bia³ka. U¿ywam s³owa „odpowied-

nu, a w 10 sekundzie zmiany te s¹ ju¿

nich”, bo wci¹¿ trwaj¹ dyskusje, jakie

bardzo wyraŸne.

wartoœci nale¿a³oby uznaæ za „odpo-

wiednie”. Od siebie mogê powiedzieæ,

n Jakie praktyczne „prze³o¿enie” na

¿e z pewnoœci¹ jednak nie mniejsze ni¿

trening i ¿ywienie ma to odkrycie?

1,2 g/kg masy cia³a na dobê, chocia¿ s¹

tacy, którzy postuluj¹ 2 g/kg i wiêcej,

– Niezwykle istotne. Nieuwzglêdnie-

ale dotyczy to prawie wy³¹cznie ciê¿a-

nie faktu, ¿e glikogen odgrywa tak wa¿-

rowców i wi¹¿e siê z tym mo¿liwoœæ

n¹ rolê w wysi³kach 10-, 20- czy 40-se-

uszkodzeñ nerek. Na podstawie monito-

kundowych, mo¿e spowodowaæ, ¿e za-

ringu mocznika w moczu, si³y i masy

wodnicy, u których zasoby glikogenu s¹

miêœniowej oraz masy cia³a i badania

ma³e - nie bêd¹ w stanie wykonaæ æwi-

przyrostu si³y miêœniowej jesteœmy w sta-

czeñ, przewidzianych w programie tre-

nie okreœliæ, jaka poda¿ bia³ka jest dla da-

ningu sprinterskiego. B³¹d polega na

nego zawodnika w³aœciwa. Je¿eli w okre-

tym, ¿e glikogen, jako substrat energe-

sie treningu sprintera, ciê¿arowca czy

tyczny, jest przez trenerów najczêœciej

skoczka narciarskiego spada masa miê-

kojarzony z wysi³kiem d³ugotrwa³ym.

œniowa, to najczêœciej znaczy, ¿e poda¿

Wiemy, jak olbrzymie iloœci makaronu

bia³ka by³a za niska.

Praktyczna fizjologia

101

n Warunki zewnêtrzne - gor¹co lub

nia, gradientu temperatur, Wysoka tem-

zimno - w jakich odbywaj¹ siê trenin-

peratura powietrza, 25-30°C i wy¿sza,

gi czy zawody, stanowi¹ czynnik sil-

nie przeszkadza sprinterom, a wrêcz

nie wp³ywaj¹cy na przebieg procesów

pomaga w osi¹ganiu lepszych wyników.

fizjologicznych i przejawy fizycznych

Je¿eli dok³adnie przeœledzimy historiê

mo¿liwoœci sportowca. W jednym

rekordów œwiata w biegu sprinterskim

przypadku chodzi o ochronê organi-

w ostatnich 20 latach, to oka¿e siê, i¿ ¿a-

zmu przed przegrzaniem, w drugim -

den z nich nie zosta³ uzyskany w tempe-

przed wyziêbieniem...

raturze powietrza ni¿szej od 20°C. Re-

kordy œwiata pada³y natomiast w wy-

– S¹ to najwa¿niejsze czynniki, któ-

¿szych temperaturach, siêgaj¹cych 30°C

re komplikuj¹ przebieg i w du¿ym stop-

i wiêcej. Podczas wysi³ku d³ugotrwa³e-

niu determinuj¹ poziom osi¹gniêæ za-

go, np. w biegu maratoñskim, wzrost

równo w sportach letnich, jak i zimo-

temperatury miêœni równie¿ poprawia

wych. Dobrze wiemy, ¿e podczas krót-

warunki generowania mocy, ale pojawia

kotrwa³ych wysi³ków o maksymalnej

siê wiêksze zagro¿enie dla ustroju, mia-

mocy najwa¿niejszym czynnikiem, od

nowicie - przegrzanie mózgu, powodu-

którego zale¿y wydolnoœæ fizyczna miêœni

j¹ce szereg powa¿nych komplikacji, jak

i który mo¿emy kontrolowaæ w trakcie

hipoglikemia czy udar.

zawodów, jest ich temperatura. Z ca³ego

szeregu badañ, pocz¹wszy od badañ

n Powiedzmy teraz o sytuacji prze-

Asmussena z lat 30-tych, Wilkiego, Wo-

ciwnej, co dzieje siê, gdy miêœnie

ledge’a, Sargeanta, wiemy, ¿e wzrost

musz¹ pracowaæ „na najwy¿szych

temperatury wewn¹trzmiêœniowej pod-

obrotach”, wyzwalaæ maksymaln¹

nosi moc miêœnia, dzia³a natychmiast,

moc, a temperatura otoczenia jest

jak bodziec treningowy. Jeœli temperatu-

poni¿ej, czêsto grubo poni¿ej zera...

rê miêœnia podniesiemy o 1°C, to jego

moc zwiêkszy siê o 5%.

– Zim¹, gdy panuj¹ temperatury ujem-

ne, szczególne trudnoœci maj¹ zawodni-

n Zapewne istnieje jakieœ optimum...

cy, uprawiaj¹cy konkurencje o „naturze

sprinterskiej” na otwartej przestrzeni.

– Optymalny przedzia³ temperatur dla

W Lahti, podczas g³ównego konkursu

miêœnia czworog³owego uda w wysi³kach

o mistrzostwo œwiata w skokach narciar-

sprinterskich wynosi oko³o 38-40°C. Je-

skich, temperatura powietrza wynosi³a

¿eli za pomoc¹ rozgrzewki podniesiemy

minus 25°C. Do tego jeszcze wia³ przy-

temperaturê miêœnia z wartoœci 36°C

kry, silny wiatr. W takiej sytuacji, aby

w spoczynku do 39°C, co nie jest trud-

podnieœæ temperaturê miêœni i utrzymaæ

ne, to jego moc bêdzie wy¿sza o 15% ni¿

j¹ jak najd³u¿ej, trzeba by³o w³o¿yæ wie-

w warunkach normalnych. Wyproduko-

le wysi³ku. Chodzi jednak o to, aby wy-

wane przez miêœnie ciep³o jest szybko

tworzone ciep³o, powoduj¹ce wzrost

tracone, zale¿nie od temperatury otocze-

temperatury miêœni, pochodzi³o z proce-

102

Rozmowa z prof. Jerzym A. ¯o³¹dziem z Zak³adu Fizjologii i Biochemii ...

sów tlenowych. Nie wolno doprowadziæ

jest wykonaæ odbicie z progu w ci¹gu

do zubo¿enia zasobów glikogenu w miê-

zaledwie 0,2 sekundy. Skoczek, który

œniach i ich zakwaszenia, bo wtedy

w tak krótkim czasie wyprodukuje naj-

wzrost temperatury bêdzie nieskuteczny.

wiêksz¹ - bezwzglêdn¹ i w stosunku do

Wypracowaliœmy metodê postêpowa-

masy swego cia³a, czyli wzglêdn¹ - moc

nia w takich sytuacjach, stosujemy j¹

oraz odpowiednio ukierunkuje si³y, za-

wobec skoczków narciarskich. Okazuje

pewni sobie warunki do oddania naj-

siê bardzo skuteczna. Zawiera szereg

d³u¿szego skoku. Wszelkie próby wyd³u-

autorskich rozwi¹zañ, dlatego postano-

¿enia lotu, podejmowane w póŸniejszej

wiliœmy, ¿e ujawnimy je po Igrzyskach

jego fazie, nie s¹ w stanie skompenso-

Olimpijskich w Salt Lake City.

waæ ewentualnych b³êdów pope³nio-

nych na progu. W treningu skoczka nar-

n Ka¿dy sport stawia zawodnikom

ciarskiego nie wystarczy dba³oœæ o roz-

swoiste wymagania, tym zw³aszcza,

wój si³y miêœni, gdy¿ - na co wskazuj¹

którzy pragn¹ uzyskiwaæ wysokie

nasze badania ró¿nych sportowców -

wyniki, odnosiæ sukcesy. Zasadni-

najwiêksz¹ si³ê zdolni s¹ oni uzyskaæ

czym celem procesu treningowego

po up³ywie czasu o wiele d³u¿szego ni¿

jest rozwój tych cech czy dyspozycji,

0,2 sekundy. Trening si³owy, który do-

które w³aœnie decyduj¹ o poziomie

minowa³ kiedyœ w programie treningu

osi¹gniêæ. U skoczka narciarskiego

naszych skoczków narciarskich, dopro-

tak¹ najwa¿niejsz¹ cech¹ jest zdol-

wadzi³ do tego, ¿e rozwijali oni olbrzy-

noœæ uk³adu miêœniowego do wyzwa-

mi¹ si³ê, ale nie byli zdolni jej u¿yæ na

lania olbrzymiej mocy w krótkim cza-

progu, w tym niezwykle krótkim czasie,

sie odbicia z progu skoczni. W zwi¹z-

czyli wyzwoliæ wielkiej mocy. Ona zaœ

ku z tym, patrz¹c od strony praktycz-

stanowi klucz do sukcesów skoczka

nej, nale¿y wiedzieæ, jakie warunki

narciarskiego.

sprzyjaj¹ wyzwalaniu mocy maksy-

O skutecznoœci produkowania mocy

malnej (o tym mówiliœmy przed chwi-

decyduje u skoczka inna w³aœciwoœæ

l¹), jakimi metodami i przy u¿yciu ja-

miêœni - szybkoœæ skracania siê miêœni.

kich œrodków tê zdolnoœæ rozwijaæ,

Poprawa tej zdolnoœci za pomoc¹ trenin-

do jakich wielkoœci (u danego za-

gu jest zadaniem szalenie trudnym...

wodnika) i nie dopuszczaæ, by siê

obni¿y³a do konkretnych wartoœci

n Dlaczego?

itp., itd...

– Dlatego, ¿e w wyniku stosowania

– Rzeczywiœcie, jednym z najwa¿-

obci¹¿eñ treningowych w³¹cza siê nie-

niejszych czynników, decyduj¹cych o ja-

znany proces regulacyjny, który powodu-

koœci skoku narciarskiego, skutecznoœci

je zmniejszenie szybkoœci skracania miê-

jego techniki - jest zdolnoϾ produkowa-

œni. Ka¿de obci¹¿enie treningowe, ka¿-

nia maksymalnej mocy w czasie odbicia

de æwiczenie miêsieñ identyfikuje jako

z progu skoczni. Zawodnik zmuszony

bodziec wytrzyma³oœciowy. To jest nie-

Praktyczna fizjologia

103

zwykle ciekawe zjawisko. Nie wiemy,

– Nam uda³o siê znaleŸæ w³aœciwy

dlaczego tak siê dzieje, ale wiemy na

stopieñ „komunikowania siê” z miê-

pewno, ¿e zarówno trening o charakte-

œniem i wykorzystaliœmy to w treningu

rze wytrzyma³oœciowym, jak szybkoœcio-

skoczków narciarskich.

wym, si³owym czy skocznoœciowym

miêsieñ traktuje jednakowo, jako wy-

n Choæby z rejestru tych zagadnieñ

trzyma³oœæ...

dotycz¹cych treningu, jakie wymieni-

liœmy w trakcie rozmowy, wynika nie-

n To jakaœ zupe³nie nowa koncepcja.

zbicie waga znajomoœci fizjologii.

Kiedy siê ona pojawi³a? Czy nie stoi

Powróæmy do kwestii postawionej na

ona w sprzecznoœci z tym, co wiemy

pocz¹tku rozmowy - co robiæ, aby tê

i o czym mówiliœmy, choæby na temat

wiedzê posiedli w odpowiednim wy-

specyficznoœci procesu adaptacji, nie

miarze trenerzy i umieli siê ni¹ pos³u-

myœl¹c o innych konsekwencjach...

giwaæ?

– Ta koncepcja pojawi³a siê jakieœ

– Istot¹ pracy trenera jest poznanie

trzy lata temu. Jest ona wynikiem prze-

jêzyka, w jakim bêdzie komunikowa³ siê

tworzenia pewnych danych pochodz¹-

z organizmem zawodnika, to znaczy

cych z badañ biologii molekularnej.

specjalnie dobranych æwiczeñ fizycz-

Wymaga, oczywiœcie, dalszej weryfikacji

nych i reakcji organizmu. Trenerzy mu-

naukowej. Chcê jednak zaznaczyæ, ¿e owe

sz¹ wiêc zdobyæ wiedzê z zakresu pod-

rozpoznawanie przez miêsieñ wszelkich

staw fizjologii i fizjologii wysi³ku. Ina-

bodŸców treningowych jako wytrzyma-

czej owo komunikowanie siê bêdzie

³oœciowe oznacza, ¿e wytrzyma³oœciowej

przebiega³o po omacku, a powielanie

odpowiedzi na trening si³owy, krótko-

szablonów bêdzie podobne do porozu-

trwa³y, mo¿e byæ mniej lub wiêcej.

miewania siê z obcokrajowcem za po-

moc¹ kilku idiomów.

n Jeœli teoria, o której mowa, oka-

¿e siê prawdziwa, to nale¿a³oby po-

Rozmawia³:

myœleæ nad tym - jak zwiêkszyæ

Andrzej Pac-Pomarnacki

zdolnoœci trafniejszego rozpoznawa-

nia przez miêsieñ charakteru bodŸca?

Kraków, 19 czerwca 2001 r.