Dzieła oświeceniowe jako apel do czytelników.
Oświecenie było epoką rozumu i filozofów. Ludzie, którzy
jej idee tworzyli, byli racjonalistami. Myślenie i fakty doświad-
czalne były jedynymi wyznacznikami prawd w tych czasach.
Oświecenie na Zachodzie walczyło o wolność, podczas kiedy
w Polsce o jej ograniczenie i nowe rozumienie. Literaturę pol-
skiego oświecenia charakteryzują najlepiej trzy prądy litera-
ckie: klasycyzm, sentymentalizm, rokoko.
Klasycyzm kładł duży nacisk za zagadnienia społeczno-poli-
tyczne i obyczajowe. Przedstawiciele tego nurtu to zazwyczaj pisa-
rze, którzy dostrzegali potrzebę zreformowania ustroju Polski, aby
konsekwencją panującej anarchii nie stała się utrata niepodległoś-
ci. W swoich dziełach apelowali więc do zacofanego społeczeń-
stwa o to, by brało udział w życiu politycznym i kulturalnym kraju
i edukowało się w duchu epoki oświecenia.
Jednym z większych dział tego okresu jest Monachomachia
Ignacego Krasickiego. Monachomachia czyli wojna mnichów to
utwór, który swoim przesłaniem nawiązuje do europejskiego kry-
tycyzmu i myśli Kartezjusza. Utwór jest krytyką ówczesnego ducho-
wieństwa, jego stylu życia, zaś szczególnie braku wykształcenia.
Jest równocześnie apelem do czytelników, aby sprawy szkolnictwa
i wychowania młodzieży nie powierzało w ręce ludzi, którzy się
do tego po prostu nie nadają. Utwór jest również apelem skierowa-
nym do polskiego kleru, ukazującym potrzebę zmian w różnych
dziedzinach jego życia.
Innym utworem jest pierwsza nowożytna powieść polska, Mi-
kołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego. Pisarz
przedstawia w nim drogę, którą musi przejść Sarmata, aby stać się
człowiekiem oświeconym. W części I ukazuje w sposób krytyczny
życie i obyczaje polskiej szlachty. Apeluje więc tym samym do czy-
telników, aby zmienili sposób wychowania młodzieży na bardziej
racjonalny i opamiętali się w wydawaniu pieniędzy - uważa bo-
wiem, że przepuszczanie przez szlachtę polskich majątków poza
granicami jest skandalem i prowadzi do upadku kraju.
Utwór przedstawia historię młodego szlachcica, Mikołaja Doś-
wiadczyńskiego, którego liczne podróże i doświadczenia nauczyły
racjonalnego, a więc nowoczesnego patrzenia na świat. Dopiero
więc po powrocie do kraju z utopijnej wyspy Nipu, Mikołaj zabiera
się do pracy na roli w swym rodzinnym majątku, a jedną z pier-
wszych nowości, jakie wprowadza, jest zamiana pańszczyzny na
czynsz. Oto jakie rozwiązania proponuje Krasicki polskiej szlach-
cie - racjonalną gospodarkę na własnej ziemi. Apel o zmianę sto-
sunku ziemiaństwa do chłopów jest więc w utworze wyraźny. Od-
najdujemy go również w dziełach politycznych Hugo Kołłątaja
i Stanisława Staszica. Świetny przykład stanowią tu Przestrogi dla
Polski, w których Staszic pisze:
Widzę miliony stworzeń, z których jedne wpółnago chodzą,
drugie skórą albo ostrą siermięgą okryte, wszystkie wyschłe,
znędzniałe, obrosłe, zakopciałe. Oczy głęboko w głowie
zapadłe. Posępne, zadurzałe i głupie, mało czują i mało
myślą: to ich największą szczęśliwością [...] Dobrzy Polacy!
Oto rozkosz tej części ludzi, od których los waszej
Rzeczypospolitej zawisł! Oto człowiek, który was żywi! Oto
stan rolnika w Polszcze!
Wydaje mi się, że Stanisław Staszic doskonale zdawał sobie
sprawę z roli chłopów w polskim społeczeństwie. Może właśnie
dlatego wyżej przytoczony apel jest tak dramatyczny. Zarówno
Krasicki jak i Staszic chcieli zaalarmować ziemiaństwo i wywrzeć
wpływ na jego postępowanie. Uwłaszczenie chłopów proponuje
również Powrót posła J.U. Niemcewicza.
Oświeceni Polacy kładli duży nacisk na szkolnictwo i rozwój
intelektualny kraju. Celnym utworem krytykującym ciemnotę i za-
cofanie polskiego społeczeństwa jest Chudy literat Adama Stani-
sława Naruszewicza i Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza.
Z dzieł tych dowiadujemy się, jak mało czytali Polacy i jak bardzo
byli zamknięci na wszelkie nowości dotyczące chociażby tak po-
trzebnych w państwie chylącym się ku upadkowi zmian ustrojo-
wych. Apelują w nich pisarze o zmianę sposobu myślenia i wyjście
z zamkniętego kręgu złotej wolności szlacheckiej.
W Powrocie posła - pierwszej polskiej komedii politycznej -
ukazuje Niemcewicz dwa obozy polityczne, działające w ówczes-
nej Polsce: oświeconych reformatorów i konserwatywnych Sar-
matów, bojących się jakichkolwiek zmian ustrojowych. Utwór jest
apelem do czytelników, a właściwie widzów, o poparcie zmian
w Polsce i wyeliminowanie z jej życia politycznego liberum
veto i wolnej elekcji, które są przyczyną upadku kraju. Komedia
została wystawiona na kilka miesięcy przed uchwaleniem Kon-
stytucji 3 maja i miała wielki wpływ na zawarte w niej reformy.
Podobne propozycje reform ustrojowych w Polsce odnajdu-
jemy w dziełach politycznych Hugo Kołłątaja i Stanisława Staszi-
ca. W swoim utworze Powrót posła apeluje również J. U. Niemce-
wicz o czystość języka polskiego i nieuleganie cudzoziemskim
modom. Aby to osiągnąć, w sposób krytyczny ukazuje tych bohate-
rów, którzy, jak Starościna, choć mówi po polsku, używa prawi-
deł gramatyki francuskiej i co drugie słowo wtrąca w tym języku.
Bardzo jestem rozgniewana, że nie mogę udać się na przyjemne
ich śniadanie - pisze w liście do Podkomorzyny.
Przeciwieństwem tej damy modnej jest postać Podkomorzyny
- prawdziwej polskiej matrony, wzorowej obywatelki i patriotki.
Szanuje ona język ojczysty i w tym duchu wychowała swoich
dwóch synów. J. U. Niemcewicz, tworząc w swoim dziele wzorce
i antywzorce, apelował tym samym do czytelników o zmianę po-
glądów politycznych i pewnych przyzwyczajeń życiowych.
Wydaje mi się, że cały dorobek polskiego oświecenia, a zwła-
szcza jego nurt klasycystyczny, jest jednym wielkim apelem do
czytelników - próbą jego wychowania w duchu oświecenia i postę-
pu. Niemal wszystkie dzieła tej epoki apelują o unowocześnienie
szkolnictwa, zmiany w dziedzinie mentalności i obyczajowości Po-
laków, a także o wielkie reformy ustrojowe, które miały zapobiec
upadkowi politycznemu Polski. Krytykując i przedstawiając wzorce,
literatura tego okresu chciała wychować nowego człowieka w du-
chu oświecenia, kierującego się w życiu rozsądkiem i wiedzą.