22. ROZWÓJ FORM CZASU TERAŹNIEJSZEGO

Formy czasu teraźniejszego w języku prasłowiańskim składały się z tematu czasu teraźniejszego oraz odpowiednich końcówek osobowych: TEMAT CZASU + KOŃCÓWKA.

Odziedziczona z pie. struktura form osobowych była trójczłonowa: RDZEŃ + PRZYROSTEK TEMATOTWÓRCZY + KOŃCÓWKA FLEKSYJNA.

Ich układ jest taki, że jedne z nich tworzą się od tematu czasu teraźniejszego, inne zaś od tematu czasu przeszłego (bezokolicznika).

Formy z tematem czasu teraźniejszego:

•czas teraźniejszy (oraz czas przyszły czasowników dokonanych)

•tryb rozkazujący

•imiesłów czynny czasu teraźniejszego

•aoryst asygmatyczny

•imiesłów bierny czasu teraźniejszego

•czas przyszły prosty

1. Czasowniki tematyczne, tj. należące do koniugacji -o-//-e- ; -no-//-ne- ; -jo-//-je- ; -i- miały następujące końcówki czasu teraźniejszego:

a) Koniugacja -o-//-e- ; -no-//-ne- ; -jo-//-je-

osoba	liczba pojedyncza	liczba mnoga	liczba podwójna
1	-ą	-mЪ	-vĕ
2	-šЬ	-te	-ta
3	-tЬ	-ątЬ	-te

b) Koniugacja -i-

osoba	liczba pojedyncza	liczba mnoga	liczba podwójna
1	-ą	-mЪ	-vĕ
2	-šЬ	-te	-ta
3	-tЬ	-ętЬ	-te

2. Czasowniki atematyczne miały następujące końcówki czasu teraźniejszego:

osoba	liczba pojedyncza	liczba mnoga	liczba podwójna
1	-mЬ	-mЪ	-vĕ
2	-si	-te	-ta
3	-tЬ	-ętЬ/-ątЬ	-te

ZMIANY NA GRUNCIE POLSKIM:

1. Zmiany fonetyczne.

a) zanik wygłosowych słabych jerów

b) wymiana spółgłosek twardych na miękkie

c) wymiana spółgłosek funkcjonalnie miękkich na miękkie

d) przegłos `e // `o

2. Zmiany analogiczne polegały przede wszystkim na przesuwaniu czasowników z jednych koniugacji do innych oraz na zmianach morfologicznych.

a) czasowniki grzebać, skubać, sypać należały pierwotnie do koniugacji -o-// -e- , z biegiem czasu zaczęto je odmieniać analogicznie do czasowników koniugacji -jo- // -je-

b) w 1 os. l.mn. odziedziczoną końcówką było -m ≤ * -mЪ. Końcówka ta była używana sporadycznie jeszcze w XVIII w. Współcześnie używana końcówka -my znana jest już z najstarszych zabytków. Prawdopodobnie została ona wprowadzona pod wpływem zaimka osobowego my:

my piszem = piszem my ≥ piszemy

POWSTANIE KONIUGACJI -am, -asz, -em, -esz

W języku prasłowiańskim ta koniugacja nie istniała, jest ona wytworem polskim: znam- znasz,

umiem- umiesz. Czasowniki tej koniugacji pierwotnie należały do koniugacji -jo-// -je-

Osoba	liczba pojedyncza	liczba mnoga
1	čita-j-ą	čita-je-mЪ
2	čita-je-šЬ	čita-je-te
3	čita-je-tЬ	čita-j-ątЬ

W języku polskim w czasownikach tego typu doszło do następujących zmian:

1) Grupa -aje-, -eje- ściągnęła się w ā, ē, we wszystkich formach z wyjątkiem 1 os. l.p. i 3 os. lm.

2) Ściągnięty temat wprowadzono do 1 os. l. mn.

3) Do 1 os. lp. wprowadzono końcówkę czasowników atematycznych -m ≤ *m

STOSUNEK KONIUGACJI POLSKIEJ A PRASŁOWIAŃSKIEJ

Zmiany mające miejsce na przestrzeni wieków doprowadziły o utrwalenia się w języku polskim innych kryteriów wyodrębnienia tematów i końcówek w formach czasu teraźniejszego niż miało o miejsce w epoce prasłowiańskiej. Konsekwencją tego nowego stanu było ograniczenie ilości typów koniugacyjnych z pięciu udo trzech. We współczesnych trzech gromadach koniugacyjnych mieści się więc pięć koniugacji prasłowiańskich.

a) na polską koniugację -ę -// -esz- złożyły się trzy koniugację prasłowiańskie -o-// -e- , -no-// -ne-,

-jo-// -je-

b) polska koniugacja -ę // -isz kontynuuje daną koniugację -i-

c) na polską koniugację -m // -sz złożyła się dawna koniugacja -jo- // -je- skrzyżowana z atematyczną oraz trzy czasowniki atematyczne: dam, jem, wiem

---