Marta Kawecka
DYSPALATALIZACJE
„Gramatyka historyczna języka polskiego z ćwiczeniami” Stanisław Respond, Warszawa 2009
Intensywnie przeprowadzone procesy palatalizacyjne w staropolszczyźnie doprowadziły do znacznej nadwyżki fonemów palatalnych, zwłaszcza jako odpowiedników twardych spółgłosek przedniojęzykowych i tylnojęzykowych:
Te dysproporcje uproszczono lub zlikwidowano następująco: 1) przez stwardnienie najdawniejszych, odziedziczonych z epoki prasłowiańskiej spółgłosek szeregu S (s, z, c)m też c ; 2) przez likwidację tego szeregu S (gwary mazurzące); 3) przez likwidację szeregu Ś. Z tego wynika, że proces mazurzenia rzutuje na zjawiska palatalizacyjno-dyspalatelizujące.
Zwróćmy uwagę na nowy układ, który przyjęła polszczyzna kulturalna w przybliżeniu od XV/XVI w. :
Twarde:
Miękkie:
Nastąpiło więc stwardnienie odziedziczonych palatalnych wobec uformowania najbardziej typowych dla polszczyzny średniojęzykowych wybitnie palatalnych ś, ź, ć,
Dyspalatalizacja w grupach spółgłosek przedniojęzykowych:
Spółgłoski zmiękczone, które po zaniku znalazły się przed inną spółgłoską tardą uległy najczęściej stwardnieniu, np.
Procesy dyspalatalizujące tego typu nie objęły wszystkich pozycji, nie działały bezwyjątkowo, np.
Dyspalatalizacja wygłosowych spółgłosek wargowych:
Jednowarstwowa w stosunku do twardych korelacja miekkich wargowych była wyraźnie dyferencyjna i przez to silnie utrzymująca się: pasek -pasek. Jedynie w pozycjach wygłosowych i przedspółgłoskowych ta miękkość była narażona na osłabienie i zanik.
Siła palatalności średniojęzykowych ś, ź, ć, ʒ jest o wiele większa niżuśredniojęzykowionych wargowych. Istotą artykulacji średniojęzykowych jest podniesienie środka języka do podniebienia, wargowe zaś obok artykulacji wargowej, tej samej co twardych, mają jeszcze dodatkową artykulację średniojęzykową: p= p+ art. Średniojęzykowa. Utrata palatalności wygłosowej wargowych p, b, m, v, postępowała stopniowo i dialektalnie od XVI w.
„Gramatyka historyczna języka polskiego” Krystyna Długosz- Kurczabowa; Stanisław Dubisz Warszawa 2003
Terminem dyspalatalizacja określa się różnorodne procesy fonetyczne, przede wszystkim dotyczące spółgłosek, lecz również- samogłosek.
Dyspalatalizacja polega na odmiękczaniu, stwardnieniu (spół)głosek palatalnych.
Początki tych procesów ujawniły się już w epoce praindoeuropejskiej, a różne ich przejawy są widoczne również w okresie staro-, średnio- i nowopolskim.
Fazy dyspalatalizacji:
Najwcześniejsza faza dyspalatalizacji jest związana z okresem tuż po zaniku ъ oraz nieakcentowanego i w formach trybu rozkazującego, kiedy to spółgłoska zmiękczona znalazła się przed inną spółgłoską twardą, np.:
ṕ -> p - *xłopъca -> xłoṕca -> xłopca,
Trwają one prawdopodobnie przez cały okres staropolski, tj. do końca XV w.
Druga faza procesów dyspalatalizacyjnych zakończyła się w XVI w. Obejmowała ona spółgłoski palatalne odziedziczone z prasłowiańszczyzny, np.
Dyspalatalizacja objęła również spółgłoski powstałe zarówno w wyniku jotacyzacji, jak i palatalizacji przez samogłoski przednie, por.:
Skrajnym wypadkiem dyspalatalizacji jest mazurzenie, które polega na dalszym stwardnieniu głosek
Proces mazurzenia wystąpił w kilku regionalnych (dziś dialektalnych) odmianach polszczyzny, jednak nie upowszechniło się w języku ogólnym.
Dopiero w okresie nowopolskim zakończyła się dyspalatalizacja wygłosowych spółgłosek wargowych palatalnych, np.
Do dziś wiele rzeczowników zachowuje palatalność w przypadkach zależnych, np.
W dialektach mazowieckich palatalność wygłosowych spółgłosek wargowych została zachowana i w związku z występującą w tych dialektach asynchroniczną artykulacją spółgłosek wargowych miękkich form M. lp. rzeczowników cytowanych przybierają tam przykładowo następującą postać
Od dyspalatalizacji rodzimej należy odróżnić stwardnienia spółgłosek przeprowadzone na wzór czeski, m.in. w następujących wyrazach: serce (wobec rodzimego śerce), vesele, vesoły (wobec rodzimych veśele, veśoły) oraz w serii przyimków: