Stylistyczna organizacja składni
Składnia to ten poziom językowej organizacji tekstu, który polega na tworzeniu z elementów słownikowych, czyli wyrazów, większych cząstek znaczeniowych- zdań.
Odmiana stosunków ilościowych: zmiany ilościowe powodują zmiany jakościowe, wraz z długością zdania zmienia się charakter jego ekspresji, oraz przydatność dla odpowiednich gatunków literackich. Epika zdania długie, liryka zdania krótkie.
Odmiany w zakresie kompozycji wypowiedzenia: każdy użytkownik języka wyczuwa właściwy szyk: orzeczenie na początku, rzeczownik przed przymiotnikiem to odejście od normy
Odmiany w sposobie łączenia zdań: wpływają na charakter ekspresywno-stylistyczny
Operowanie długością zdania: zdania, aby uzyskać pełną zdolność informacyjną, nie musi zawierać określonej ilości składników. Zbyt rozbudowane zdanie traci zdolność informacyjną, zaciemnia to przekazywaną treść. Zdania krótkie są z reguły bardziej ekspresywne dla swej skondensowanej treści.
Kompozycja wypowiedzenia:
Inwersja: jest to układ poszczególnych elementów, niezbyt sztywny w polszczyźnie i dający się do pewnych granic swobodnie odmieniać. Przekroczenie zwyczajowych norm to zabieg stylistyczny służący do uruchomienia funkcji poetyckiej tekstu, czyli inwersja to odejście od naturalnego toku zdania.
Elipsa: jest to brak orzeczenia
Paralelizm syntaktyczny: w zakresie kompozycji zdaniowej istnieje możliwość powtarzania podobnych konstrukcji składniowych. Poszczególne części zdania, kategorie gramatyczne, pojawiają się w tej samej lub bardzo zbliżonej kolejności i przynoszą zupełnie inne treści w poszczególnych zdaniach. Konstrukcje taką nazywamy paralelizmem syntaktycznym. Najczęściej pojawia się on w poezji ludowej.
Powtórzenie: zabieg stylistyczno-składniowy polegający na powielaniu w zdaniu czy w zdaniach słów lub całych zespołów słów w celach ekspresywnych nosi nazwę powtórzenia. Powtórzenie bardzo wyraziście koresponduje z paralelizmem składniowym jako jego szczególny przypadek.
Anafora: jest to inny rodzaj powtórzenia, chwyt stylistyczny polegający na powtarzaniu słów znajdujących się na początku poszczególnych jednostek syntaktycznych. W obrębie anafory wyróżniamy również tzw. anaforę wyliczeniową możliwą do zrealizowania przez najróżniejsze formy gramatyczne (spójniki, zaimki itp.).
Anafora pełni funkcję:
- poetycką: przez koncentracje uwagi na tekście
-homofoniczną: przez to, że przynosi każdorazowo ten sam materiał dźwiękowy
-retardacyjną: to znaczy opóźniającą pojawienie się nowych treści, które wyprzedzane są w komunikacie przez powtórzenia anaforyczne.
Epifora: jest to powtarzanie w klauzulach zdań tych samych słów, czy tych samych zespołów słów.
Anafora, powtórzenie i epifora pojawiają się często również w prozie, zwłaszcza w prozie retorycznej.
Parenteza: jest to wtrącenie
Antyteza: polega ona na łączeniu skontrastowanych sensów i znaczeń w jedną składniowo-logiczną całość. Zabieg taki koncentruje uwagę na sobie jako niecodzienny środek ekspresji, ponieważ jest on wyrazem poszukiwania możliwości wyrażenia „niewyrażalnego”.
Apostrofa: jest to utrzymany w podniosłym tonie zwrot do osoby lub do zjawiska, które apostrofa z samej istoty rzeczy personifikuje.
Pytanie retoryczne: bardzo ekspresywny środek składniowo-stylistyczny, odpowiedź na zadane pytanie jest znana, posiada ono charakter emocjonalny, a nie intelektualny.
Wykrzyknienie: inna nazwa to eksklamacja, posiada emocjonalny charakter
Anakolut: jest to wypowiedź zorganizowana tak pod względem składniowym, że jej poszczególne człony syntaktyczne kłócą się z porządkiem logicznym zdania. W artystycznie kształtowanym języku literatury z anakolutem spotykamy się często w zamiarach stylizacyjnych i wtedy anakolut sfunkcjonalizowany jest z reguły ekspresywnie (takie zabiegi występują często w powieści realistycznej).
Stylistyczne konsekwencje sposobu łączenia zdań: zdania łączą się współrzędnie lub podrzędnie. Współrzędny sposób łączenia zdań nazywa się parataksą, natomiast podrzędny to hipotaksa. Zdania mogą łączyć się spójnikowo- posiadając wyraźny składnik zespolenia syntaktycznego albo bezspójnikowo- wskazując tylko na stosunek zależności składniowo-logicznej.