Labirynty współczesnego społeczeństwa


„Labirynty współczesnego społeczeństwa. Kluczowe problemy społeczne w kształceniu pracowników socjalnych”

Rozdział I. Krzysztof Czekaj „Od wartości i norm społecznych do kontrkultury”.

Wstęp

Przez swoją aktywność społeczną i relacje w naturalnym środowisku człowiek tworzył
i rozwijał środowisko symboliczne. Najprostszymi elementami tego środowiska były pierwsze znaki umowne, jakich używał on do porozumiewania się z innymi członkami grupy, w której się znalazł - usystematyzowane i odwzorowane złożyły się na język, który stał się jednym z podstawowych elementów odróżniających ludzi od pozostałych gatunków biologicznych. Porozumiewanie się jednostek przy pomocy języka oraz codzienne wytwory pracy wzbogacały kulturę człowieka - stała się ona jednym z istotnych mechanizmów przetrwania gatunku. Z komunikowania przy pomocy symboli oraz wciąż powiększanego dorobku intelektualnego i materialnego człowieka wyrosła społeczna interakcja, czyli wzajemny, modyfikujący wpływ zachowania jednego człowieka na reakcje i nowe zachowanie drugiego. Tego typu określenie zawiera w sobie proces wymiany - jeden człowiek wnosi coś do kontaktu z drugim i oczekuje, że tamten w pewnej formie odpowie na wysłany komunikat. W socjologii powtarzające się interakcje jednostek nazywane są procesami społecznymi. W świetle teorii socjologicznych istnieją następujące uniwersalne modele procesów poznawczych:

W związku z powyższym konflikt wyraża uznaną formę porozumiewania się jednostek, dlatego trudno przyznać rację poglądom, które wskazują, że zachowania dewiacyjne, patologiczne czy też dezorganizujące to wynaturzone i nie wnoszące nic do społeczeństwa formy uznanych i/lub zaakceptowanych podstawowych relacji pomiędzy uczestnikami interakcji społecznych.

Wszystkie uniwersalne procesy społeczne, wytwory materialne i niematerialne działalności człowieka składają się na system jego kultury.

Jest to dwukierunkowa zależność, bowiem kultura wyznacza ramy języka, przebiegu interakcji społecznej w społeczeństwie, jego systemów wartości i norm oraz sprzyja zapewnieniu porządku społecznego i wspiera zmiany społeczne.

Jednostka - wartości - normy

Społecznym źródłem interakcji społecznej są wartości, normy i instytucje społeczeństwa, w ramach której ona przebiega.

Wartości i ich społeczny charakter podkreślał w swoich refleksjach Emile Durkheim, który umiejscawiał je w świadomości jednostek oraz podkreślał potrzebę odróżniania
w komunikowaniu się ludzi stwierdzeń o charakterze abstrakcyjnym od określeń preferencyjnych jednostek. Współcześnie większość socjologów uznaje, że pojęcie wartości w większym stopniu określić można przez zbiór podstawowych wewnętrznych zasad każdej jednostki ludzkiej.

Pojęcie wartości analizowane jest w różnych dyscyplinach naukowych - najogólniej można powiedzieć, że wartość jest grupowym wyobrażeniem względnej celowości lub zalet idei lub rzeczy. Istnieją również inne próby zdefiniowania tego pojęcia:

  1. Wartości istnieją na różnych poziomach abstrakcji - aspekt zawierający ideę, że wśród wartości jednostki czy grupy można wskazać te ogólniejsze i bardziej szczegółowe.

  2. Posiadają tendencję do układania się w pewnych porządkach hierarchicznych - aspekt dotyczący możliwości budowania hierarchii wartości na poziomie mikro-
    i makrospołecznym. Wraz z nim pojawia się podział na:

    1. wartości instrumentalne - są etapem starań i wysiłków w celu osiągnięcia wartości wyższego rzędu, które są ogólniejszej natury i zarazem stoją wyżej
      w hierarchii istotności w mniemaniu jednostki lub grupy, które dokonują takiej oceny;

    2. wartości same w sobie, czyli autoteliczne.

  3. Te same wartości mogą w różnych sytuacjach społecznych występować jak ukryte bądź jawne, i to w zmieniającym się stopniu.

  4. Wartości niejednokrotnie kolidują pomiędzy sobą (np. konflikty pomiędzy wartościami religijnymi a świeckimi).

Wartości tworzą zbiory, które posiadają swoje logiczne wewnętrzne powiązania. Zbiór logicznie powiązanych i spójnych wartości lub ich grup określa się pojęciem system wartości.

Społeczeństwa różnią się systemami wartości. W obrębie każdego funkcjonują zróżnicowane warianty podstawowego systemu wartości, zależnego od wielu czynników
(np. wieku, wykształcenia, pozycji ekonomicznej jednostki czy grup). Niejednokrotnie systemy wartości zachodzą na siebie zakresami, dochodzi między nimi do konfliktu - tymczasowego lub trwałego. Wynikłe stąd konflikty systemów wartości nie muszą występować pomiędzy jednostkami czy grupami, lecz mogą być wynikiem sytuacji, w której osoba lub grupa osób, które nie akceptują w pełni tych wzorów, spotykają się z negatywną reakcją większości (np. przemiany dotyczące życia seksualnego jako wartości w „oczach” generacji młodej i ich rodziców).

Sytuację, w której jednostka lub grupa osób dokonuje porównania wartości, jej subsystemów lub całych systemów, nazywa się wartościowaniem lub sądem wartościującym. Dokonuje się ich na poziomie jednostki, jak i grup. Mogą także przebiegać na różnych poziomach ogólności i istotności.

Wartościowanie stanowi nieodłączny element samoidentyfikacji jednostki i grup, interakcji społecznej, procesów społecznych i stylu życia i kultury. Kultura może nadawać tym procesom formy przebiegu, przyswaja i weryfikuje innowacje i odstępstwa od akceptowanego i funkcjonującego modelu. Zjawiska innowacyjne będą intensywniejsze i pogłębione
w czasach zmian społecznych, kiedy nie tylko systemy wartości poddawane są ponownym społecznym refleksjom, ale też wynikające z nich normy społeczne.

Systemy wartości są środowiskiem, w którym kształtują się i na którego podłożu wyrastają normy społeczne każdego społeczeństwa. Pojęcie norm określa się w różny sposób:

  1. Jest to zasada społeczna.

  2. Jest to najczęstsze zachowanie określonej grupy.

  3. To najczęściej odgrywane role w określonej grupie.

Typologia norm według Williama Grahama Sumnera (1906 r.):

  1. „Mores”, czyli normy moralne, do których należy zaliczyć wszystkie tzw. tabu społeczne, jak np. zakaz kazirodztwa.

  2. „Folkways”, czyli normy obyczajowe, czyli umowne (konwencjonalne) sposoby postępowania, które nie są definiowane jako podstawowe dla przetrwania jednostki
    i społeczeństwa. Względem nich społeczeństwo buduje pewien zestaw oczekiwań, których niespełnienie sprawia, że jednostkę spotykają różne oznaki dezaprobaty społecznej. Z kategorią tą wiąże się pojęcie norm nakazowych, które obejmuje swoim zakresem zarówno normy zakazu, jak nakazu co do zachowania jednostki czy grupy. Określają one, jak ludzie powinni (nakaz) oraz jak nie powinni (zakaz) zachowywać się w sytuacji społecznej.

  3. Normy zwyczajowe - umożliwiają szeroki wybór spośród społecznie akceptowanych sposobów zachowania sytuacyjnego. Najczęściej ulegają przeobrażeniom i zmianom.

Kategorie norm moralnych według Marii Ossowskiej:

  1. Normy moralne w obronie naszego biologizmu (np. nie zabijaj).

  2. Normy moralne w obronie godności.

  3. Normy moralne w obronie niezależności.

  4. Normy moralne w obronie prywatności.

  5. Normy moralne służące potrzebie zaufania (np. nie kłam, nie kradnij).

  6. Normy moralne strzegące sprawiedliwości.

  7. Normy moralne wobec konfliktów społecznych.

W socjologii zachowania jednostek lub grup ludzkich, które są rozbieżne
z obowiązującymi standardami nazywane są normami statystycznymi (rzeczywiste zachowania nie liczące się z normami nakazowymi).

Wysoce wysublimowaną i specyficzną formą norm społecznych jest prawo. Definicje:

Prawo swym zasięgiem obejmuje wiele dziedzin życia jednostki, grupy, społeczeństw. Wielość obszarów życia, które reguluje prawo, sprawiła że dzieli się ono wewnętrznie na działy (np. prawo karne, prawo administracyjne). Spisane zbiory norm prawnych tworzą najczęściej kodeksy.

Każde z tych grup norm przypisywane są tzw. marginesy tolerancji norm. Jest to stopień społecznie akceptowanego i/lub tolerowanego odchylenia w sytuacyjnym zachowaniu jednostki lub grupy od oczekiwanego standardu zachowania dotyczącego normy przez będących jego świadkiem lub świadkami członków społeczeństwa. Najwęższy margines tolerancji odmienności wykonania normy jest w przypadku norm moralnych, zwiększa się
w przypadku norm obyczajowych oraz poszerza jeszcze bardziej w przypadku norm zwyczajowych. W społeczeństwach posiadających stabilny porządek społeczny marginesy tolerancji norm mogą być społecznie zawężane lub poszerzane, w zależności od pozycji społecznej jednostki i posiadanego statusu społecznego. W społeczeństwach anomicznych przestają one zwykle spełniać swe korygujące, wychowawcze czy graniczno - kontrolne funkcje, jakie te zasady społecznego postępowania spełniają.

Od konformizmu do sankcji społecznych

Większość członków społeczeństwa przejawia postawę konformistyczną
w sytuacjach społecznych regulowanych normami. Postawa taka oznacza, że jednostki lub grupy postępują zgodnie z oczekiwaniami normy społecznej lub mieszczą się w marginesie tolerancji normy (proste, akceptowalne naruszania normy), co umożliwia funkcjonowanie społeczeństwa. Jednak mogą występować bardziej złożone formy naruszenia norm (Gererd R. Leslie, Richard F. Larson i Benjamin L. Gorman):

  1. Konflikt norm - powstaje m.in. w sytuacji, gdy jednostce lub grupie przyjdzie funkcjonować w obcym lub zmienionym układzie kulturowym (np. sytuacja imigrantów, uchodźców). Oznacza on, że konformizm wobec jednej z norm to złamanie innej lub innych (dylematy moralne wyborów).

  2. Systematyczne unikanie (omijanie) norm - pojawia się w systemach społecznych,
    w których oprócz istniejących i przestrzeganych norm nakazowych istnieją społecznie usankcjonowane sposoby ich łamania. Aprobata i/lub poparcie (najczęściej nieformalne) grupy celowej lub grupy interesu są niezbędnymi czynnikami zaistnienia zjawiska systematycznego unikania norm, które nie mogą być przez nie zaakceptowane, bo np. istotnie ograniczają ich status ekonomiczny czy polityczno - społeczny, np. sytuacja grup wolnych zawodów, które w systemach totalitarnych zmuszone były służyć dominującej klasie czy grupie politycznej,

przy istotnie ograniczonych możliwościach zarobkowania i uposażeniach nieadekwatnych do poziomu wykształcenia i kompetencji. Ten układ społeczny sprawił wyłonienie się innowacyjnych mechanizmów zaspokojenia podstawowych interesów tych grup, aprobowanych i wykorzystywanych do realizacji interesów grupy. Zjawisko to występuje również w realiach gospodarki rynkowej.

Pojęcie sankcji:

Zróżnicowanie sankcji za względu na ich charakter występujące w myśli socjologicznej:

  1. Sankcje pozytywne (nagrody)

    1. formalne - np. nagroda pieniężna za wskazanie miejsca pobytu przestępcy czy też nadanie odznaczenia państwowego za wybitne osiągnięcia w pracy dla swojego kraju,

    2. nieformalne - zachowania grupy wyrażające podziękowanie lub wdzięczność wobec obowiązujących w grupie norm lub szczególnie wyróżniające się zachowanie. Przykładami mogą być uśmiech wyrażający aprobatę czy okazywanie szacunku, ale też brak stosowania sankcji negatywnych.

  2. Sankcje negatywne (kary)

    1. formalne - np. wyrok sądowy za popełnione przestępstwo czy też pisemne upomnienie pracownika sporządzone przez pracodawcę,

    2. nieformalne - np. ostracyzm.

Klasyfikacje sankcji ze względu na treść nacisku i ich charakter (wg Jana Szczepańskiego):

  1. Sankcje prawne - wszystkie nagrody i kary wypływające z zastosowania wszelkiego rodzaju kodeksów prawnych, ale także szczegółowych przepisów odnoszących się do określonej grupy społecznej, np. studentów czy żołnierzy.

  2. Sankcje etyczne - system kar i nagród za zachowania kwalifikowane jako niemoralne lub moralne.

  3. Sankcje satyryczne - system drwin, ośmieszeń, lekceważenia okazywanego człowiekowi, którego zachowania są kwalifikowane jako niepoważne, śmieszne, komiczne; są szczególnie dotkliwe, ponieważ poniżają i ostro atakują jaźń subiektywną jednostki.

  4. Sankcje religijne - ich system wiąże się z konformizmem lub jego brakiem względem norm i przykazań określonej religii (np. pokuta za zachowania niegodne wyznawców, czyli np. zaniedbywanie obrzędów, ale też nagroda w formie uznania wyrażonego przez współwyznawców).

Sankcje te uzupełniają się wzajemnie, choć niejednokrotnie mogą zachodzić na siebie zakresami i ze sobą kolidować.

Systemy kontroli w społeczeństwie (w oparciu o definicje Jana Szczepańskiego)

Każda grupa i zbiorowość społeczna rozwija szereg miar, sugestii, sposobów przekonywania, nakazów i zakazów, system perswazji i nacisku, sankcji, aż do przymusu fizycznego włącznie, system sposobów wyrażania uznania, wyróżniania, nagród, dzięki któremu doprowadza zachowania jednostek i podgrup do zgodności z przyjętymi wzorami działania, do respektowania kryteriów wartości - przy pomocy którego kształtuje konformizm członków. Mechanizm kontroli społecznej jest więc mechanizmem przywracania równowagi, gdy jakieś procesy niepożądane zagrażają przebiegowi procesów koniecznych. Nieodzownym elementem systemu kontroli społecznej jest zorganizowany system czujności. Funkcjonowanie systemu czujności eliminujących niepożądane procesy przyjmują formy sformalizowane (niektóre normy i stosowne systemy sankcji uległy instytucjonalizacji) - np. policja, oraz nieformalne - wyrażane przez system opinii.

Od kultury do kontrkultury społeczeństwa

Pojęcie kontrkultury wprowadził amerykański historyk i teoretyk kultury Thodore Roszak w 1969 roku. Na gruncie polskim szczegółowego omówienia zakresu pojęcia dokonała Aldona Jawłowska (1991 r.), która stwierdziła, że termin ten używany jest w co najmniej trzech znaczeniach:

  1. jako określenie odpowiadające równie obiegowemu słowu „kontestacja”, odnoszące się do ponadnarodowego i bardzo zróżnicowanego zjawiska, jakim były ruchy młodzieży w latach sześćdziesiątych;

  2. jako pewien zespół wartości i postaw przeciwstawnych kulturze dominującej, występujący w różnych okresach historycznych i różnych realiach kulturowych;

  3. jako ruch odrzucający podstawowy etos kultury zachodniej w imię wymienionych wyżej wartości, wytwarzający zarazem swoiste formy ekspresji i style życia będące wartością tych realizacji.

Milton J. Yinger zaproponował definicję kontrkultury jako zbioru subkulturowych wzorów kultury, które są w bezpośrednim kontakcie z wartościami, normami i postawami większości społeczeństwa.

Przy refleksjach na temat dewiacji, przestępczości i dezorganizacji należy uwzględniać również następujące pojęcia:

  1. Negatywne:

    1. ujemny, obciążający wpływ na rozumienie zachowań innych jednostek oraz ewentualną z nimi współpracę;

    2. skrajne nasilenie zachowań etnocentrycznych może prowadzić do otwartych konfliktów pomiędzy jednostkami, grupami i społeczeństwami.

  2. Pozytywne, np. wspieranie solidarności grupowej i społecznej.

Rozdział II. Krzysztof Gorlach „Społeczne mechanizmy genezy i identyfikacji problemów społecznych”

Mechanizmy rozpoznawania problemów społecznych

Perspektywa praktycznego wykorzystywania wiedzy socjologicznej na temat problemów społecznych pojawiła się już u twórcy socjologii - August Comte wskazywał na konieczność pomocy socjologów w przeobrażeniach społeczeństwa, poddanego gwałtownym procesom industrializacji i urbanizacji. Podobne idee kryły się za stwierdzeniem m.in. Karola Marksa, że powinno się nie tylko obserwować zmiany społeczeństwa, ale samemu uczestniczyć w jego przemianach.

Także i współcześnie problemy społeczne stanowią obszar refleksji i aktywności wielu socjologów. Socjologia polska położyła w tym względzie istotne zasługi i ma za sobą długą tradycję badania tzw. kwestii społecznych (np. uwrażliwienie na sytuację chłopów
i robotników oraz podejmowanie kwestii ubóstwa w okresie międzywojennym). Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych polscy socjologowie - m.in. w oparciu o wyniki badań na powyższe tematy - wypracowali koncepcję socjotechniki. Pod pojęciem tym rozumie się specyficzną subdyscyplinę socjologiczną, której zadaniem było stworzenie programu planowej i kompleksowej ingerencji w rzeczywistość, programu opartego na naukowych podstawach.

Podstawowe przesłanie socjologii światowej kładzie nacisk na konieczność zajęcia się problemami społecznymi. Punktem wyjścia socjologicznego ujęcia problemów społecznych są następujące stwierdzenia:

  1. Świat społeczny jest zawsze pełen problemów społecznych.

  2. Problemy społeczne trwają, mają swoją własną dynamikę i logikę rozwoju, którą za każdym razem należy uchwycić.

  3. Problemy społeczne mają wpływ na codzienne życie ludzi, dlatego są ważnym czynnikiem określającym ludzkie emocje i postawy, kulturę i świadomość danej grupy społecznej, poziom jej zaangażowania w życiu publicznym itp.

  4. Nawet jeżeli nie jesteśmy w stanie podać skutecznego rozwiązania określonego problemu społecznego, winniśmy wszystkimi siłami dążyć do jego zrozumienia.

Dane sytuacje czy dane zaburzenia (nieprawidłowości) w życiu społecznym stają się problemami społecznymi wtedy, kiedy zostaną rozpoznane przez ludzi jako problemy społeczne.

Literatura socjologiczna proponuje przynamniej cztery sposoby rozpoznawania określonych sytuacji jako problemów społecznych:

  1. Odwołanie się do opinii publicznej, czyli do zdania członków danego społeczeństwa. W tym sensie problemem społecznym jest to, co przez opinię publiczną zostanie rozpoznane właśnie jako problem społeczny. Zdanie opinii publicznej można poznać np. w wyniku sondażu, przeprowadzonego wśród członków danego społeczeństwa, czy też na podstawie analizy głosów i wypowiedzi z rozmaitych środowisk społecznych. Kryje się tu jednak obawa, że w rezultacie otrzyma się listę preferencji, dotyczącą rozmaitych spraw rozpoznawanych jako problemy społeczne.

  2. Odwołanie się od opinii osób zajmujących eksponowane pozycje w danym społeczeństwie, np. do przedstawicieli instytucji władzy. Metoda ta jednak rodzi m.in. niebezpieczeństwo związane z możliwością manipulacji obrazem danej sytuacji, jakiej mogą się dopuszczać np. przedstawiciele władzy.

  3. Odwołanie się do opinii ekspertów, np. właśnie socjologów, lecz i tutaj istnieje zagrożenie niejednoznacznego obrazu sytuacji, choćby ze względu na różnorodność koncepcji społeczeństwa.

  4. Odwołanie się do istnienia w danym społeczeństwie ruchów i inicjatyw społecznych powstałych jako spontaniczne reakcje ludzi na rozmaite problemy. Jest metodą przy pomocy której rozpoznaje się te sytuacje, które funkcjonują już w świadomości określonych grup czy środowisk jako problemy społeczne. Także i w tej metodzie kryją się rozmaite niebezpieczeństwa, np. powstanie określonych ruchów czy inicjatyw może być efektem manipulacji przez jakąś grupę, której zależy na nagłośnieniu jakiegoś marginalnego zjawiska. Poza tym obraz problemów społecznych, jaki otrzymuje się śledząc aktywność danych ruchów czy inicjatyw jest często efektem ich zdolności do artykulacji i rozprzestrzeniania własnych poglądów, stąd ustalenie listy problemów społecznych może być również efektem krzykliwości czy agresywności danych ruchów społecznych.

Za każdą z wyróżnionych metod rozpoznawania problemów społecznych kryją się zarówno szanse, jak i niebezpieczeństwa. Wydaje się więc, że podstawową wskazówką dla badacza powinna stać się dyrektywa jednoczesnego i umiejętnego wykorzystywania wszystkich tych metod. Tylko takie integralne spojrzenie umożliwić może zbudowanie
w miarę prawdziwego obrazu problemów społecznych nurtujących dane społeczeństwo.

Typy problemów społecznych według Mertona

Podstawą rozróżnienia przyjętego przez Mertona jest wskazanie na tzw. profesjonalną i społeczną opcję identyfikacji problemu społecznego - chodzi o wyraźne rozgraniczenie tego, co jawi się jako problem społeczny w opinii ekspertów, a co postrzegają jako problem społeczny ludzie uwikłani w konkretne sytuacje.

Profesjonaliści

„Zwykli” ludzie

TAK

NIE

TAK

Jawny problem społeczny

Fałszywy problem społeczny

NIE

Ukryty problem społeczny

Normalny stan społeczeństwa

Rodzaje problemów społecznych

Sposoby ujęcia społeczeństwa (metafory)

Rodzaje problemów społecznych

Przykładowe problemy

Koncepcja społeczeństwa jako „organizmu”

Problemy związane z dynamiką społeczeństwa (zmianą społeczną) i dysfunkcjonalnością rozmaitych instytucji społecznych.

Kryzysy ekonomiczne
i polityczne, dewastacja środowiska naturalnego, przeludnienie, kryzys rodziny jako instytucji społecznej.

Koncepcja społeczeństwa jako „pola walki”

Problemy nierówności społecznych

Ubóstwo
(nierówność ekonomiczna), problemy związane z dyskryminacją grup religijnych, etnicznych, mniejszości seksualnych, kobiet itp.

Koncepcja społeczeństwa jako „teatru”

Problemy nieprawidłowego odgrywania rozmaitych ról społecznych, zjawiska pojawiania się swoistych kontrról czy kontrnorm i kontrwartości w życiu społecznym (dewiacje i jej formy).

Przestępczość,
dewiacje psychiczne,
różne subkultury czy konktrkultury

Socjologia dostarcza wielu rozmaitych narzędzi umożliwiających integralną
i kompleksową analizę problemów społecznych.

Pojęcie wyobraźni socjologicznej

Wprowadził amerykański socjolog Charles Wright Mills, który mianem tym określił umiejętność zmieniania perspektyw (analizy społeczeństwa) z jednej na drugą w celu zbudowania adekwatnego obrazu całego społeczeństwa i jego elementów składowych.

Jednak w trakcie analizy problemów społecznych należy pamiętać, iż istotne jest nie tylko perspektywiczny ogląd społeczeństwa, jaki stwarza socjologia, ale zrozumienie mechanizmów życia społecznego, które prowadzą do pojawiania się problemów społecznych. Umiejętność rozpoznawania właśnie tych mechanizmów i identyfikowania pojawiających się zaburzeń jako problemy społeczne określa się mianem wrażliwości społecznej. Pracownik socjalny o wysokim stopniu wrażliwości socjologicznej to osoba, która posiada umiejętność wykorzystania wiedzy socjologicznej do identyfikowania problemów społecznych i, opierając się na zrozumieniu ich mechanizmów, jest w stanie zaproponować skuteczny i zróżnicowany program przeciwdziałania.

Rozdział III. Małgorzata Leśniak „Jednostka - dewiacja - społeczeństwo”

Pojęcie dewiacji

Zmienność w czasie i przestrzeni identyfikacji i definiowania zjawisk określanych mianem „dewiacja” oraz zależność ich charakteru od przyjętej koncepcji społeczeństwa powodują, że niemożliwe jest zdefiniowanie ich w kategoriach ogólnych, w oderwaniu od zmiennych czasowych i założeń normatywnych. W związku z powyższym wyróżnia się trzy zasadnicze kryteria wyodrębniania i sposoby definiowania zachowań dewiacyjnych:

  1. Kryterium normatywne - dewiacją jest zachowanie niezgodne z przyjętą w danej zbiorowości normą, pojmowaną jako wskazówka zachowania. Te różne normy, czasem nakładające się, czasem rozbieżne tworzą rzeczywistość społeczną, w której poruszają się ludzie i która jest przez nich oceniana, posługując się przy tym obrazem ładu społecznego, schematem pojęciowym owej rzeczywistości, teorią dotycząca jej funkcjonowania. Zatem rozumiana w ten sposób dewiacja jest właściwością sposobu postrzegania rzeczywistości przez ludzi.

  2. Kryterium oczekiwań społecznych - dewiacją jest zachowanie nie odpowiadające oczekiwaniom większości członków danego społeczeństwa. Czynnikiem pozwalającym na przewidywanie przebiegu ludzkich zachowań są przede wszystkim normy społeczne, gdyż wskazują one, jak należy się zachować w określonych sytuacjach społecznych. Wprawdzie również tu chodzi o zgodność zachowania
    z normą, ale z zastrzeżeniem, że pod uwagę brane są wyłącznie normy akceptowane przez większość danej zbiorowości. A zatem przez dewiację można rozumieć wszystkie te zachowania jednostkowe lub zbiorowe, które wykraczają poza obszar społecznej obojętności. Reakcja społecznej nieobojętności emocjonalnej jest wskaźnikiem tego, że dane zachowanie ma charakter dewiacji w stosunku do oczekiwań społecznych i wzorów postępowania opartych na akceptowanych w danym społeczeństwie systemie norm, będących środkiem realizacji lub ochrony jakichś społecznie doniosłych wartości. Wskaźnikiem natężenia stopnia dewiacji jest rodzaj
    i siła reakcji nieobojętności.

  3. Kryterium reakcji społecznej - -społecznie dewiacyjne są zjawiska wywołujące reakcję społeczną, a swego rodzaju identyfikatorem dewiacji jest obserwacja działania społecznych mechanizmów kontroli i regulacji ludzkich zachowań. Można się nawet spotkać z definiowaniem dewiacji jako zjawiska czy zachowania, które uruchamia te mechanizmy.

Najbardziej widocznym instrumentem kontroli społecznej jest prawo i wymiar sprawiedliwości. Decydując o tym co jest „normą”, a co „dewiacją”, dysponenci władzy ustawodawczej stają się niejednokrotnie czynnikiem sprawczym zachowań dewiacyjnych. Prawo oraz instytucje stosujące obowiązujące prawo decydują o kryminalizacji bądź dekryminalizacji pewnych zachowań i niejako „z dnia na dzień” przesądzają o tym, że jakieś zachowania stają się przestępstwami lub przestają nimi być. Innym środkiem kontroli społecznej jest opinia publiczna, która niejednokrotnie kreuje dewiantów czy problemy społeczne przez tzw. mechanizmy naznaczania społecznego. Skutki uruchomionego procesu naznaczania zależą m.in. od następujących czynników:

    1. intensywności reakcji naznaczającej,

    2. formy reakcji naznaczającej,

    3. właściwości osobowościowych naznaczonego sprawcy,

    4. możliwości alternatywnego postępowania naznaczonego sprawcy.

W wyniku procesu naznaczania dana jednostka zyskuje poczucie odrębności, inności, obcości czy dewiacyjności w stosunku do otoczenia społecznego, a owo otoczenie tak właśnie zaczyna ją postrzegać i traktować.

Źródła dewiacji - teorie, które doszukują się źródeł dewiacji w jednostce:

Próby fizjonomistycznego objaśniania natury ludzkiej:

Koncepcje biologicznego objaśnienia natury dewiacji:

  1. Frenologia - pierwsza połowa XIX w. - system poglądów, według którego istnieje ścisły związek między budową czaszki a intelektualnymi i moralnymi właściwościami człowieka. Zakładając, ze umysł ludzki ma swe siedlisko w mózgu odbierającym wrażenia z zewnątrz za pomocą układu nerwowego, że mózg mieści się w czaszce, że charakter i postępowanie człowieka determinowane są przez stan jego umysłu, mózgu, frenologia dochodzi do stwierdzenia wzajemnych związków miedzy pojemnością, kształtem czaszki a cechami „duchowymi” człowieka. Frenologowie sporządzili szczegółowy rejestr skłonności ludzkich.

  2. Kontynuatorzy frenologii.

      1. Casare Lambroso - autor publikacji „Człowiek - zbrodniarz” (1876r.): przyczyną przestępstwa jest niedorozwój moralny - polegający na zatrzymaniu się na poziomie człowieka pierwotnego - któremu towarzyszy niedorozwój fizyczny. Typologia przestępców: