Przebieg, uwarunkowania, bariery transformacji w wybranej wspólnocie społecznej po 1989 roku.

W mojej pracy zdecydowałam się poruszyć kwestię transformacji w obrębie klasy średniej. Podjęłam ten temat, ponieważ klasa ta odgrywa bardzo ważną rolę dla całego społeczeństwa polskiego. Dysponuje kapitałem inwestycyjnym, jest przedsiębiorcza, przez co staje się nośnikiem rozwoju gospodarczego i czynnikiem stabilizującym system. O tym jak ważna jest klasa średnia świadczy między innymi to, że jej brak w okresie powojennym spowodował problemy w modernizacji ustrojowej po 1989 roku. Przejawiało się to między innymi w trudnościach w procesie prywatyzacji, gdzie było trzeba szukać zagranicznych inwestorów.¹

Jak najprościej zdefiniować klasę średnią? Okazuje się, że jest to dość trudne, ponieważ klasa ta składa się z osób o różnych dochodach, statusie społecznym, różnym wykształceniu i odmiennych preferencjach w zakresie konsumpcji. Z klasą średnia identyfikują się zarówno sprzedawcy jak i menadżerowie, fryzjerzy i lekarze, właściciele małych firm usługowych i adwokaci. W związku z tym, ze przynależność do klasy średniej wiąże się z dochodami i własnością, kryterium wyodrębnienia jej jest zupełnie inne niż np. w przypadku inteligencji, gdzie chodzi o ludzi wykształconych, wyznających powszechnie akceptowane wartości, kulturalnych.² Klasę średnią wyróżnia zatem wysokość dochodów, posiadanie, a według niektórych autorów, również charakter pracy (na stanowiskach nierobotniczych). Istnienie klasy średniej świadczy o wolności gospodarczej, a podział klasowy w społeczeństwie oznacza nierówności w posiadaniu i wysokości dochodów.³

Początki klasy średniej sięgają XVI wieku. Miały na to wpływ odkrycia geograficzne, ponieważ dzięki nim nastąpił wzrost wymiany handlowej, a co za tym idzie, pojawili się kupcy, bankierzy i prawnicy. XIX wieczna rewolucja przemysłowa przyniosła rozkwit klasy średniej. Potrzebni stali się urzędnicy, pracownicy umysłowi. Klasę tą nazywano białymi kołnierzykami lub małą burżuazją. W kolejnych dziesięcioleciach klasa średnia zmieniała swój kształt, zawsze jednak była istotnym elementem rozwoju systemu⁴

Najszerzej klasami społecznymi zajmował się Max Weber. (Przed nim podziałów takich dokonywali między innymi Adam Smith, Georg Hegel, August Comte i Karol Marks). Weber definiował klasę jako grupę ludzi, która ma podobne szanse i możliwości na wolnym rynku. Koncepcja Webera stała się podstawą dla późniejszych socjologicznych klasyfikacji społecznych i podziałów na klasy. Współcześnie Anthony Giddens wyróżnia aż 5 klas:

- wyższą,

- średnią wyższą (menadżerowie, specjaliści),

- średnią niższą (pracownicy najemni na stanowiskach nierobotniczych, np. sprzedawcy).

- robotniczą wyższą,

- robotniczą niższą

Podział ten jest jednak, ze względu na wysokość dochodów w Polsce, trudny do przyjęcia.⁵

Przyjmuje się, ze w krajach wysoko rozwiniętych do klasy wyższej należy ok.. 1-2% ludności. Klasa średnia to ok. 25-35%. Szacunki są różne również dlatego, że zaskakująco duża część społeczeństwa określa się jako przedstawiciele klasy średniej. Np. w zachodnich landach niemieckich w 1994 roku aż 58% ludności zaliczyła siebie do klasy średniej i aż 12% do klasy wyższej.

Sytuacja w Polsce

Pomimo upływu ponad 20 lat od obalenia komunizmu, nasze społeczeństwo nadal jest w toku przemian gospodarczych i ustrojowych. Nowy system nie jest jeszcze wystarczająco stabilny, aby można było powiedzieć, że te przemiany już się zakończyły. Prof. Nowacki określa polskie społeczeństwo jako społeczeństwo po przejściach, borykające się z wieloma problemami, m.in. brakiem stabilności instytucji i systemu, zróżnicowaniem zachowań ludzi sferze prywatnej i publicznej.⁶ Te problemy współczesne jak również to, ze poprzedni ustrój dążył do ujednolicenia i zniesienia podziałów klasowych spowodował teraźniejsze problemy z klasą średnią. Powstanie tej klasy związane jest przemianami, które wywołane zostały przez protesty robotnicze w latach 80. Solidarność, oprócz zmian ustrojowych, spowodowała „podniesienie statusu ludzi pracy”⁷, zwiększyła się również rola samorządu pracowniczego. Jednak już po roku 1991 na znaczeniu zyskują inne elementy nowego systemu, takie jak kapitalizm, wolność gospodarcza, prywatny biznes. Robotnicy zostali przez to odsunięci na dalszy plan. Zwolnienia w pierwszych latach transformacji objęły przede wszystkim tę grupę, co wydaje się oczywiste z powodu nieefektywnych przedsiębiorstw i zbyt niskich kwalifikacji pracowników. Rola związków zawodowych w prywatnych przedsiębiorstwach jest bardzo mała lub żadna. Według badań CBOS to przede wszystkim robotnicy, oraz emeryci, rolnicy i bezrobotni najwięcej stracili na transformacji⁸. Jednym ze skutków transformacji okazała się zmiana statusu materialnego niektórych ludzi, czy to z powodu wykazania przez nich postawy przedsiębiorczej, czy też zwykłego szczęścia. Ludzie dorabiali się na wykupie po zaniżonych cenach przedsiębiorstw, na sprzedaży ziemi. Niektórzy radzili sobie świetnie sami, inni ciągle liczyli na pomoc państwa.⁹

W Polsce częściej bada się bezrobotnych i wykluczonych, niż ludzi którym się powodzi, posiadających inicjatywę gospodarczą. Według niektórych autorów klasa wyższa i średnia w Polsce to zupełnie inne kategorie niż klasy te na zachodzie. Jeszcze inni uważają, że naszym kraju nie ma klasy średniej, a ukształtowała się za to „klasa wyższa oraz klasa dużo niższa”.¹⁰ Faktem jest, że w Polsce sytuacja ekonomiczna klasy średniej znacznie różni się od standardów zachodnich. Dotyczy to szczególnie warunków mieszkaniowych, są one gorsze od warunków mieszkaniowych ludzi w innych krajach o podobnych dochodach. Często posiadanie lepszych dochodów w przypadku Polaków jest wynikiem podejmowania dodatkowej pracy. W 2006 roku dorabiało już ok. 26% i byli to głównie przedstawiciele klasy średniej – nauczyciele, lekarze, informatycy, księgowi. Część z nich dorabia w szarej strefie. Dla porównania w krajach Europy Zachodniej odsetek dorabiających to ok. 2-4 %.

W Polsce do reprezentantów klasy średniej zalicza siebie aż 33,7 %. Jak już wspomniałam trudno jednoznacznie określić „granice” klasy średniej, można jednak omówić pewne tendencje, które w jej obrębie mają miejsce.

Po 1990 roku zwiększył się w społeczeństwie udział przedstawicieli następujących zawodów:

- kadry kierowniczej w administracji i gospodarce,

- właścicieli firm,

- pracowników handlu.

Zmalała ilość:

- robotników wykwalifikowanych i niewykwalifikowanych,

- właścicieli gospodarstw rolnych,

Dodatkowo znaczenie ma pojawienie się nowych profesji np. w bankowości, marketingu, ubezpieczeniach.¹¹

Poniższa tabela przedstawia strukturę zawodową na przykładzie Polski i kilku innych krajów Europy.

Rysunek 1. Struktura zawodowa w poszczególnych krajach europejskich w 2002 roku.

Źródło: http://www.univ.rzeszow.pl/pliki/Zeszyt10/39.pdf

Tabela pokazuje, że znaczenie klasy średniej jest w naszym kraju niższe niż w innych krajach..

Gdy gospodarka rynkowa zaczyna się stabilizować pojawia się nowa grupa w klasie średniej, czyli tzw. youpies. Są to ludzie młodzi, pracowici i wykształceni. Są oni bardziej nastawieni na Zachód i określają siebie jako kosmopolitów. Nie jest to grupa typowa tylko dla Polski, podobnie dzieje się również w innych krajach.

Na kształtowanie nowych warstw klasy średniej ma wpływ przede wszystkim globalizacja i kosmopolityzm. Globalizacja przynosi zarówno korzyści jak i straty. Plusem jest otwarcie się gospodarki na świat, minusem może być jej nieradzenie sobie z konkurencją.

Charakterystyka trybu życia klasy średniej

Za czasów Gomułki twórczość ludowa charakteryzowała podział klasowy w następujący sposób:

”Pierwsza klasa – Mercedes, whisky i artystki, Druga klasa- Wołga, starka i własna sekretarka. Trzecia klasa – Syrenka, wódka czerwona i własna żona. Czwarta klasa – tramwaj, zupa i własna d…”¹²

Przy odrobinie starania można by ten opis przełożyć na współczesne realia, wiele się bowiem w tej kwestii nie zmieniło, klasy najlepiej charakteryzować na podstawie stanu posiadania oraz stylu życia. W niektórych przypadkach trudno jest wyznaczyć jednoznaczna granice pomiędzy klasami, ponieważ, zwłaszcza te niższe klasy, często przenikają się.

Z wykładu Prof. Nowackiego dowiedziałam się, że w Polsce do klasy średniej kwalifikują się gospodarstwa z dochodem ok. 10 000 tys. netto na 2-3 osoby. Są to ludzie posiadający mieszkanie własnościowe, często mają kredyty (np. na budowę domu). Ubierają się w supermarketach, outletach.¹³.

Spotkałam się również z podziałem klasy średniej na 3 grupy:

- klasa średnie niższa – dochody sięgają 2,5 tys. zł. Mieszkają na ogół w mieszkaniach spółdzielczych, których z braku gotówki nie wykupili. Młodsze pokolenie często mieszka jeszcze z rodzicami, pomimo to, ze chciałoby już założyć własną rodzinę. Klasa średnia często aspiruje do budowy własnego domu. Często trwa to latami i odbywa się z pomocą kogoś z rodziny bądź robotników zza wschodniej granicy.

Przedstawiciel tej klasy jeździ Seicento, Pandą bądź Fiatem Punto. Ubiera się przede wszystkim na bazarach i w marketach. Jeśli jada poza domem to raczej tanio: Mc Donald’s albo TelePizza. Urlop odkłada się na ogół a ‘za rok’.

- klasa średnia właściwa – dochód do 7,5 tys zł. Zalicza się do niej inteligencja, kupcy, wykwalifikowani robotnicy, urzędnicy. Posiadają mieszkania własnościowe. Ludzi tych stać na kredyt na budowę domu.

Przedstawiciel tej klasy jeździ najczęściej Lanosem, Fordem Focusem, Toyotą Corollą (do 50 tys. zł). Kupuje markowe ciuchy, ale na ogół na wyprzedażach. Menu niezbyt bogate, ale często przemyślane – z dbałością o zdrowie. Stać ich też na wczasy, najczęściej zagraniczne- w Grecji lub Hiszpanii, Chorwacji lub Bułgarii. Jeśli chwilowo nie mogą sobie pozwolić na takie wakacje, spędzają urlop na działce.

- klasa średnia wyższa – dochody do 15 tys. zł. Są to menadżerowie, właściciela małych firm, wyżsi urzędnicy.

Przedstawiciele tej klasy jeżdżą Scoda Octavią, Fordem Mondeo, Toyotą Avensis, Oplem Signum. Modne są tez samochodu terenowe. Ubierają się w sklepach firmowych w galeriach handlowych, takich jak Zara, H&M. Jadają zdrowo, często chińszczyznę. Na wakacje wybierają miejsca bardziej odległe, egzotyczne.¹⁴

Jak widać klasa średnia jest bardzo zróżnicowana. Uważam, że powyższy podział klasy średniej na 3 części jest ciekawą propozycją i z pewnością znajduje zastosowanie w krajach, w których klasa ta istnieje od lat i ma bogate tradycje. Nie jestem jednak pewna czy powyższy podział pasuje do społeczeństwa polskiego. W mojej opinii klasa średnia wyższa mogłaby być w przypadku Polski zaliczana już do klasy wyższej, dlatego uważam ten podział za nieco „zawyżony’ jak na polskie standardy.

Klasa średnia w Polsce kształtuje się zaledwie od około 20 lat i ten proces się jeszcze nie zakończył. Artykuł z Przekroju¹⁵ obwieszcza, że wybory z 2007 roku objawiły istnienie w naszym kraju klasy średniej. Dlaczego? A. Pawlicka uważa, ze okres rządów PIS był okresem przebudzenia i uświadomienia sobie wspólnych celów i wartości. Klasa średnia zmobilizowała się i zaczęła działać w obronie liberalizmu, tolerancji, wolności obywatelskich (czyli poszła do urn i wybrała PO). Wówczas również zagłosowało znacznie więcej niż wcześniej wyborców w wieku 18-25 lat, co ma oznaczać przejście od ‘klasy w sobie’ do ‘klasy dla siebie’.

W USA symbolami przynależności do klasy średniej są domek z ogródkiem, posiadanie samochodu i jadanie na mieście. W Polsce również zauważamy coraz więcej przejawów stylu życia charakterystycznych dla klasy średniej; coraz więcej osiedli domków jednorodzinnych, głównie na obrzeżach miast, powstawanie apartamentów. Przedstawiciele klasy średniej chcą żyć bezpiecznie i komfortowo. Zdaniem prof. Domańskiego ich zamożność powoduje, że są traktowani lepiej, jako ludzie godni zaufania i dzięki temu bez problemu udaje im się dostać kredyt.¹⁶

W Polsce rozwija się od dłuższego czasu rynek nieruchomości, motoryzacji, turystyki, rekreacji, zdrowia. Pojawiają się coraz bardziej wyszukanie formy spędzania wolnego czasu – fitness, korty tenisowe, egzotyczne wakacje. Ludzie doceniają wartość zdrowia, jak również i zabiegów odmładzających.

Klasa średnia ma tak duże znaczenia, ponieważ to właśnie ona jest głównym konsumentem dóbr. Poza tym skupia się na zarabianiu pieniędzy, inwestowaniu ich, przez co rozwija rynki. To klasa średnia tworzy popyt. Okazuje się, ze w krajach gdzie klasa średnia jest silna, rządzący dbają o jej interesy i to właśnie opozycji dlatego tak ciężko jest przejąć władzę. Klasy tej nie interesuje bunt w sytuacji, gdy to, co posiada jest odpowiednio chronione.

Wielu naukowców uważa, że klasa średnia w Polsce będzie znacznie różniła się od klas średnich w państwach dobrze rozwiniętych. Będzie ona specyficzna ze względu na to, że ‘przeskoczyła’ pewien etap w rozwoju, przez który przechodziły klasy w innych państwach. Klasa średnia dzieli się w tych krajach na:

- starą – oparta a drobnej własności; właściciele małych firm, sklepików,

- nową – jej kapitałem jest wiedza, kwalifikacje: lekarze, prawnicy, nauczyciele. Profesorowie, artyści, dziennikarze, menadżerowie, inżynierowie.¹⁷

Po 1989 roku założono (co było błędem), że podstawą nowego ładu ekonomicznego będzie klasa średnia w starym rozumieniu. Nowa klasa średnia ( tzw. knowledge class) posiada aspiracje finansowe, brak jednak warunków do ich realizacji.

Rysunek 2. Podział klasowy w USA – według dochodów

Źródło: Artykuł z Przekroju, URL: http://www.isp.org.pl/uploads/media/9903372900867377001200476277.pdf

Rysunek 3. Tradycyjny podział klasowy w Polsce

Źródło: Artykuł z Przekroju, URL: http://www.isp.org.pl/uploads/media/990337290086 7377001200476277.pdf

Z badań doktorantów prof. Domańskiego wynika, że młodzi zaczynający pracę w korporacjach z jednej strony marzą o sukcesie zawodowym, a z drugiej twierdzą, ze chcieliby być dla kogoś autorytetem. Ten ambiwalentny stosunek bierze się przed wszystkim stąd, że dawniej od polskiej inteligencji oczekiwano nie sukcesu, ale służenia innym, edukacji, organizowania życia społecznego. Społeczeństwo polskie nie hołduje tak bardzo ideologii sukcesu jak społeczeństwa zachodnie.

Obecnie zaczyna wchodzić na rynek pierwsze pokolenie, które ma w jakimś stopniu podobne szanse, do tych, które mieli młodzi ludzie w społeczeństwach zachodnich. Ich większy udział w wyborach w 2007 roku ma świadczyć o zwiększonej świadomości własnych możliwości, o chęci realizacji sukcesu.¹⁸ To właśnie w tej grupie socjologowie dostrzegają potencjał rozwojowy klasy średniej. Na to czy tak się stanie będzie trzeba poczekać jeszcze jakiś czas. Prof. Nowacki uważa, że społeczeństwo (wiec i klasa średnia) może rozwijać się wtedy, gdy jest duży kapitał społeczny. A zwiększa się on w wyniku poczucia sprawstwa i podmiotowości ludzi. ¹⁹ Dlatego należy mieć nadzieję, że proces zwiększania kapitału będzie przebiegał bez zakłóceń i za jakiś czas będziemy mieli do czynienia z dobrze ukształtowanym społeczeństwem obywatelskim, oraz rozwiniętą klasą średnią.

Ewelina Bohdan

Socjologia III rok

Nr indeksu 49065

Bibliografia

1. Domański Henryk, Polska klasa średnia, Wrocław, 2002

2. Górka Kazimierz, Rozwój klasy średniej w Polsce, URL: http://www.univ.rzeszow.pl/pliki/Zeszyt10/39.pdf

3. Markiewicz Wojciech, Gra w klasy, czyli jak się dzieli polskie społeczeństwo?, URL: http://www.grzekotnik.republika.pl/documents/gra%20w%20klasy.pdf

4. Modzelewski Karol, Klasa wyższa, klasa niższa, „Polityka”, 2004, nr 23.

Turner Jonathan, Socjologia. Koncepcje i ich zastosowania, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań,1995

5. Nowacki Grzegorz – wykłady

6. Pawlicka Aleksandra, Mamy klasę średnią, „Przekrój”, URL: http://www.isp.org.pl/uploads/media/9903372900867377001200476277.pdf

Spis rysunków

1. Struktura zawodowa w poszczególnych krajach europejskich w 2002 roku…..…4

2. Podział klasowy w USA – według dochodów……………………………………..8

3. Tradycyjny podział klasowy w Polsce……………………………………………..8

---

1. Górka K., Rozwój klasy średniej w Polsce, URL: http://www.univ.rzeszow.pl/pliki/Zeszyt10/39.pdf↩

2. Domański Henryk, Polska klasa średnia, Wrocław, 2002↩

3. Turner J.H., Socjologia. Koncepcje i ich zastosowania, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań1995↩

4. Pawlicka A., Mamy klasę średnią, „Przekrój”, URL: http://www.isp.org.pl/uploads/media/9903372900867377001200476277.pdf↩

5. Górka K., Rozwój klasy średniej w Polsce, URL: http://www.univ.rzeszow.pl/pliki/Zeszyt10/39.pdf↩

6. Prof. Nowacki- wykład 12.10.12↩

7. Górka K., Rozwój klasy średniej w Polsce, URL: http://www.univ.rzeszow.pl/pliki/Zeszyt10/39.pdf↩

8. BS/94/2010↩

9. Górka K., Rozwój klasy średniej w Polsce, URL: http://www.univ.rzeszow.pl/pliki/Zeszyt10/39.pdf↩

10. Modzelewski K., Klasa wyższa, klasa niższa, „Polityka”, 2004, nr 23.↩

11. Górka K., Rozwój klasy średniej w Polsce, URL: http://www.univ.rzeszow.pl/pliki/Zeszyt10/39.pdf↩

12. Markiewicz W., Gra w klasy, czyli jak się dzieli polskie społeczeństwo?, URL: http://www.grzekotnik.republika.pl/documents/gra%20w%20klasy.pdf↩

13. Prof. Nowacki - wykład 26.04.13↩

14. Markiewicz W., Gra w klasy, czyli jak się dzieli polskie społeczeństwo?, URL: http://www.grzekotnik.republika.pl/documents/gra%20w%20klasy.pdf↩

15. Pawlicka A., Mamy klasę średnią, „Przekrój”, URL: http://www.isp.org.pl/uploads/media/9903372900867377001200476277.pdf↩

16. Pawlicka A., Mamy klasę średnią, „Przekrój”, URL: http://www.isp.org.pl/uploads/media/9903372900867377001200476277.pdf↩

17. Tamże.↩

18. Pawlicka A., Mamy klasę średnią, „Przekrój”, URL: http://www.isp.org.pl/uploads/media/9903372900867377001200476277.pdf↩

19. Prof. Nowacki – wykład 25.01.13↩