Socjologia jako nauka humanistyczna
W metodologii badań socjologicznych wyróżnia się dwa sposoby obserwacji rzeczywistości społecznej - obserwację zewnętrzną i wewnętrzną. Obserwacja zewnętrzna, według S.Nowaka polega na rejestracji fizycznych lub biologicznych aspektów ludzkich zachowań np. przestrzenne przemieszczanie ludności, sposoby ubierania się, sposób lub wielkość wykonywanej pracy itp. Obserwacja zewnętrzna jest podobna do tej jaką prowadzi np. zoolog na mrówkach lub pszczołach albo też do tej jaką prowadzi fizyk badający ruch cząsteczek materii.
Taką zewnętrzną, niezaangażowaną obserwację ludzi mogliby prowadzić tylko rozumni przybysze z kosmosu, nie posiadający ludzkiej struktury inteligencji. Wówczas na obraz rzeczywistości społecznej składałyby się takie zjawiska jak:
- przemieszczanie osobników ludzkich w przestrzeni i jego natężenie, zmienność w czasie, powtarzalność, rytmiczność, migracja,
- dźwięki jakie ludzie wydają w poszczególnych sytuacjach,
- zespoły ludzi różnej wielkości i trwałości. Stwierdzaliby np. że zespół dwojga ludzi odmiennej płci i ewentualnie ich potomstwo bywa szczególnie trwały, co w naszym pojęciu jest rodziną. Ten rodzaj obserwacji w miarę gromadzenia wiedzy stawałby się coraz bardziej pogłębiony, ale nigdy nie przestawałby być obserwacją zewnętrzną.
Obserwacja wewnętrzna (albo rozumiejąca), polega na uprzytomnieniu sobie, co myślą i czują ludzie obserwowani przez badacza, jakie motywy nimi kierują, jak pojmują sens swoich działań. Wczuwanie się w stan psychiczny osób obserwowanych nazywa się empatią, a obserwowanie rzeczywistości społecznej oczami innych ludzi nazywa się obserwacją ze współczynnikiem humanistycznym. Twórcą tego pojęcia jest F.Znaniecki. Pisał on: "Podstawowym materiałem empirycznym dotyczącym jakiegoś ludzkiego działania jest doświadczenie samej osoby działającej, uzupełnione doświadczeniem tych, którzy reagują na jej działania".
Rozumienie przeżyć towarzyszących zachowaniom ludzi jest specyficzną cechą nauk humanistycznych odróżniających ich od nauk przyrodniczych. Np. fizyka nie obchodzi, co czują atomy poruszając się po orbicie; podczas gdy dla socjologa subiektywne doświadczenia osób badanych są podstawowym obiektem obserwacji. Socjolog poznając fakty społeczne zadaje sobie trzy pytania:
- co zachodzi w obserwowanej rzeczywistości,
- co ludzie sądzą, że zachodzi w obserwowanej rzeczywistości,
- dlaczego ludzie tak sądzą (postrzegają) badaną rzeczywistość.
Ze względu na "perspektywę rozumiejącą" S.Nowak wyróżnia trzy rodzaje zjawisk socjologicznych:
a) zjawiska obserwowane tylko zewnętrznie np. bieg,
b) zjawiska obserwowane tylko wewnętrznie np. szczęście, prestiż,
c) zjawiska obserwowane wewnętrznie i zewnętrznie zarazem np. ucieczka, walka.
Podstawą rozumienia innych ludzi przez badacza jest:
wspólnota gatunkowa,
wspólnota cywilizacyjno-kulturowa,
doświadczenia życiowe badacza i introspekcja, czyli wczuwanie się we własne stany psychiczne po to, by zrozumieć innych ludzi,
wrodzona i rozwijana wyobraźnia badacza i zdolność do wczuwania się w stan psychiczny innych ludzi czyli empatia.
Opis socjologiczny ludzkich zachowań nie ogranicza się jedynie do zarejestrowania obserwowalnych zewnętrznie aspektów zachowania, ale także jest uzupełniony zrozumieniem tych działań, przy czym rozumienie zachowań innych ludzi może być zarówno opisem jak też wyjaśnieniem. Działania ludzi wynikają z postrzegania (definicji) rzeczywistości społecznej przez działających ludzi. Zrozumienie działań ludzi oznacza dotarcie przez badacza do znaczenia, które sami ludzie przypisują swoim działaniom, do intencji, jakie nimi powodują, i przeżyć, jakie im towarzyszą. Opis zachowań ludzi przez rozumienie ich czyli ze współczynnikiem humanistycznym jest właściwym przedmiotem badań socjologicznych, a pozytywistyczne wyjaśnianie działań ludzi jedynie czynnikiem zewnętrznym bez "perspektywy rozumiejącej" nie jest wystarczające. Pojęcie rozumienia należy odróżnić od wyjaśniania (eksplanacji). Wyjaśnić jakieś zjawisko to znaczy odpowiedzieć na pytanie, dlaczego ono zachodzi, natomiast zrozumieć jakiegoś człowieka, znaczy wczuć się w jego stan psychiczny. Rozumienie w tym znaczeniu jest więc pogłębionym opisem „wewnętrznym”, a wyjaśnianie - podaniem przyczyny zewnętrznej.
Kategorię "rozumienia" jako dyrektywę metodologiczną wprowadził do socjologii jeden z twórców socjologii organizacji wybitny socjolog niemiecki - Max Weber, nawiązując pod tym względem do W.Diltheya. Według weberowskiej definicji socjologia jest to nauka, "która dąży do objaśniającego zrozumienia działania społecznego i przez to do przyczynowego wyjaśnienia jego przebiegu i skutków".