głoska- najmniejszy dający się wyodrębnić odcinek strumienia mowy, realizowany przy określonym stałym układzie narządów mowy. Poszczególne g. wyznaczane są przez właściwe im zespoły cech artykulacyjnych i akustycznych, na które składają się stałe i powszechne cechy fonologiczne oraz cechy jednostkowe i zmienne, związane z konkretna artykulacją.

sylaba- część wyrazu, zawierająca jedną i tylko jedną samogłoskę sylabiczną; np. sylaby w wyrazie `gramatyka': gra-ma-ty-ka.

nagłos/wygłos absolutny- nagłos/wygłos po/przed pauzą.

fonem- Najmniejsza jednostka systemu językowego stanowiąca zespół tych cech głoski, które w procesie mowy pełnią funkcję różnicowania znaczeń wyrazów i form językowych (dystynktywna cecha). Np. w wyrazach mól i ból odrębność znaczeniowa sygnalizowana jest przez różnicę brzmienia początkowych ich odcinków, wypełnionych przez odmienne fonemy m i b, zróżnicowane poprzez opozycję fonologiczną cechy nosowości i braku nosowości. Systemy fonemów właściwe określonemu językowi są przedmiotem badań fonologii.

warianty fonemu (alofony)- realizacja fonemu zawierająca oprócz cech fonologicznie relewantnych(czyli konstytuujących fonem) również szereg cech nierelewantnych w zależności od pozycji głoski (w stosunku do innych) i mówiącego - pojawiające się w trakcie mówienia głoski (posiadające niezmienne cechy fonologiczne, ale też charakteryzujące się cechami niefonologicznymi - w zależności od otoczenia- cechy artykulacji są gł. narzucane przez kontekst) to warianty pozycyjne (kombinatoryczne), które dzielą się na warianty główne (podstawowe, np. gł. [t] jest w.gł. fonemu /t/) i poboczne (np. gł. [t'] jest w. pobocznym fonemu /t/).

nazalizacja (unosowienie)- wywołanie przez spógł. nosową rezonansu nosowego poprzedzającej jej samogłoski, jak np. w wyrazie [mũndur]

udziąsłowienie- upodobnienie pod względem miejsca artykulacji spógł. przedniojęzykowej do spółgł. dziąsłowej- czubek języka dotyka dziąseł wcześniej, przygotowując się do wymowy głoski następującej, np. [tṣ̌eba]

upodobnienie pod względem miękkości i miejsca artykulacji- przed spógł. środjez. poprzedzająca ją spógł. może być artykułowana z uwypukleniem środ. języka ku podniebieniu twardemu, w efekcie czego cała gr. spógł. staje się jednorodna pod wzgl. miejsca artykulacji i miękkości, np.[•żelĕńeć] (zzielenieć)

ubezdźwięcznienie-upodobnienie fonetyczne polegające na tym, że spółgłoska dźwięczna traci dźwięczność, np. w pewnych kontekstowych sytuacjach spółgłoski sonorne ulegają wtórnemu ubezdźwięcznieniu, dzieje się tak, gdy spółgł. sonorne wyst.: w nagłosie bezpośrednio przed spógł. właściwymi bezdż. [m, ša]; w obustronnym sąsiedztwie spógł. wł. bezdź. [kosm,ka];

Synchroniczna i asynchroniczna wymowa głosek miękkich wargowych: do niedawna uważano, że możliwa jest wymowa miękkich/zmiękczonych wargowych w 2 wariantach: 1. synchronicznym (jako wzorcu)- wargowość (zetknięcie/zbliżenie warg/warg i górnych zębów) i miękkość (uwypuklenie środka języka ku podniebieniu twardemu) występują jednocześnie, np. [p'asek], [p'ešo]; jednak obecnie w realizowany jest typ asynchroniczny, uważany kiedyś za charakterystyczny dla gwar Mazowsza (wspominanie ruchy artykulacyjne realizowane są nierównocześnie), np. [p'įasek], [p'įešo]

Zróżnicowanie wymowy warszawskiej i krakowsko poznańskiej- jeśli nagłos następnego wyrazu zaczyna się od głoski sonornej lub samogłoski, to wygłos poprzedniego wyrazu (nie będącego przyimkiem) jest dźwięczny w wymowie krakowsko- poznańskiej, a bezdźwięczny w wymowie warszawskiej.

Opozycja fonologiczna- opozycja pełniąca funkcję dystynktywną (odróżnianie znaczeń). Typologia: 1. a)jednowymiarowe-zespół cech wspólnych jest właściwy tylko danej opozycji, np. cechami wspólnymi pary /d/:/t/ są zwartość i przedniojęzykowość, jako zespół przynależny wyłącznie głoskom [d] i [t]. b)wielowymiarowe- zespół cech wspólnych jednej opozycji dźwiękowej właściwy także innym opozycjom, np. parę /b/:/d/ znamionuje zespół cech: zwartość, dźw., charakterystyczny też dla /d/:/g/. 2.a)o. proporcjonalne- gdy stosunek między członami danej opozycji jest taki sam, jak stosunek między czł. innej opozycji, np./p/:/b/ = /t/:/d/= /k/:/g/ itd. b) izolowana-różnica między jej członkami jest wyjątkowa dla danego języka, w pol. syst. dźw. izolowana jest opozycja /r/:/l/, ze wzgł. na zespół cech: drżącość i boczność. 3. a)prywatne- jeden z czł. charakteryzuje się obecnością cechy, której nie posiada czł. drugi, np. dźwięcznością :/k/:/g/ b) stopniowe- dot. co najmniej 3 czł., które różnicuje stopień natężenia jednej tylko cechy dystynktywnej, np. /a/:/o/:/u/ wynika ze stopniowego zwężania jamy ustnej c) równorzędne- każdy z czł. posiada cechę, której nie ma czł. drugi, np. /p/:/t/  /p/ ma cechę dwuwarg., która pozytywnie odróżnia go od /t/, posiadającego cechę przedniojęz.

Cecha dystynktywna fonemów: cecha fonemu, dzięki której jest on odróżniany od innych jednostek systemu fonologicznego i może pełnić funkcję wyróżnika poszczególnych wyrazów. Przez cechy dystynktywne wyznaczane są opozycje fonologiczne między fonemami, w języku polskim takie np., jak dźwięczność - bezdźwięczność (w wyrazach dom - tom), twardość - miękkość (bały - biały), zwartość - szczelinowość (bały - wały), ustność - nosowość (bały - mały).

alternacja morfonologiczna- uwarunkowana kontekstowo wymiana fonemów w obrębie alomorfów jednego morfemu; występuje w wygłosie tematu (podst. słowotwórczej) - z wyj. syt. gdy po spółgł. wyst. samogłoska ruchoma `e' lub `o'; rodz. a.: 1. a)spółgłoskowa b)samogłoskowa 2. a) ilościowa (wymiana np. e: Ø) b) jakościowa (np. k:č). spółgł. w teorii alternacji funkcjonalnie miękkie: [c, č, š, ž, /dz/, /dż/, l], spółgł. w teorii al. funkcjonalnie twarde: [k'] [g'].szereg alternacyjny - zespół segmentów fonolog. będących członami jednej alternacji.

morfem- najmniejsza znacząca jednostka języka, której w tekstach odpowiadają morfy:-m. leksykalny- m. mający określone znaczenie leksykalne wyrażane niekategorialnie, m. słowotwórczy. mający gł. znaczenie strukturalne, służące do tworzenia nowych wyrazów; m. fleksyjny: m. odróżniający daną formę fleksyjna od innych form tego samego leksemu; afiks- m. dodawany w procesie derywacji słowotwórczej do m. leks., może to być prefiks, interfiks, sufiks; m. ciągły- m. wyrażany przez morfy stanowiące nieprzerwany ciąg fonemów, są to np. niemal wszystkie m.leksyk (książk-a). m. nieciągły- morfem wyrażany przez morfy stanowiące ciąg fonemów, w którego obrębie znajdują się inne morfy; nie jest to nieprzerwany ciąg fonemów. Morfemami nieciągłymi rzadko bywają morfemy leksykalne (np. ba-ł-a się), częściej są to morfemy słowotwórcze (np. do-rwać się, po polsk-u); m. swobodny- morfem, który nie musi łączyć się z innymi morfemami; stanowi często jedyny składnik wyrazów słownikowych nieodmiennych, np. do, przy, i (spójnik), no, gdy. m. zerowy- morfem, który nie jest wyrażany za pomocą fonemów; w tekstach odpowiada mu morf zerowy. Morfem zerowy w języku pol. może być w zasadzie tylko morfemem gramatycznym, zwł. fleksyjnym.

podział kat. morfologicznych: 1. kat. imienne: przypadek, liczba, rodzaj gram., stopień; 2. kat. werbalne: czas. tryb, aspekt, strona, osoba. inny podział: 1. fleksyjne- takie, ze względu na które leksemy danej części mowy się odmieniają 2. klasyfikujące - takie, ze względu na które można klasyfikować całe leksemy;

przypadek: kat. fleksyjna rzecz., przym., licz., zaimków rzecz., przym. i licz. oraz gerundiów (rzecz. odczas.) i imiesłowów przym. Może być traktowany jako kat. klasyfikująca czas. i niektórych innych cz. mowy, którym można przypisać rząd przypadkowy (np. leksemy chcieć, żądny, pięć mają wartość: dop. klasyfik. kat. przypadka). Przypadek - zarówno fleksyjny, jak i klasyfikujący - pełni funkcję prymarnie składniową, służy bowiem przede wszystkim wskazywaniu zw. składniowych w zd. Sekundarnie pełni f. semantyczną, gdyż poszczególnym przypadkom można przypisać określone role sem. (m- sprawca czynności, dop. i biernik-obiekt czynności, cel.-osoba,której dana czynność przynosi pożytek lub szkodę, N.- środek czynności, msc- miejsce odbywania się czegoś, wołacz- może pełnić funkcję samodzielnego wypowiedzenia).

liczba- kat. fleksyjna rzecz., a ponadto czas., przymiotników, zaimków przym., im. przymiotnikowych oraz niektórych gerundiów; jest też kat. klasyfikującą licz., gdyż licz. można podzielić na takie, które wymagają od zależnego rzecz. l.p. i takie, które wymagają l.mn. liczba czas., przym. zaim. przym. i imiesł. przym. pełni funkcję składniową i jest syntaktycznie uzależniana- dostosowuje się do liczby nadrzędnego rzecz. Liczba rzecz. pełni funkcję prymarnie semantyczną i jest syntaktycznie uzależniająca. Podst. funkcją sem. liczby rzecz. jest informowanie o liczebności zbioru przedmiotów nazwanych danym rzecz.. zasadniczo l.p. wskazuje na jeden przedmiot, a l.mn. na wiele przedmiotów; odstępstwa: singularia tantum (nazwy własne, rzecz. wyznaczające pojedynczy obiekt scharakteryzowany językowo wyłącznie poprzez fakt nadania mu konkretnej nazwy, np. Paryż; możliwe jest utworzenie form l.mn., ale jako sygnał sekundarnego użycia nazwy własnej w funkcji rzez. pospolitego; też: zaimki i in. leksemy nacechowane leks. jako pozbawione l.mn., np. `co'); pluralia tantum- rzecz. nacechowane leksykalnie jako pozbawione l.p. , np. sanie, drzwi; rzecz. niepoliczalne- rzecz., dla których niemożliwa jest kwantyfikacja numeryczna, ozn. przedmioty fiz. jednostkowe, wzajemnie rozróżnialne oraz jednostkowe akty ograniczone czasowo(błysk)

rodzaj- kat. klasyfikująca rzecz. i kat. fleksyjna czas., przym., zaimków przym., imiesłowów przym. i licz. Zarówno jako kat. fleks., jak i jako kat. klasyf. rodz. ma funkcję przede wszystkim składniową, wskazuje bowiem, które formy wyrazowe są połączone zw. składniowym. Rodz. rzecz. jest kat. uzależniającą, rodz. pozostałych - kat. uzależnianą. Zasadniczo każdy z rodz. rzecz. ma właściwy sobie układ synkretyzmów w paradygmacie; dla większości rzecz. implikują się wzajemnie: 1. rodz. męskoos. i synkretyzm D. i B. obu liczb 2. rodz. męskożywotny i synkretyzmu D i B l.p. oraz M i B l.mn. 3.rodz. męskonieżywotny i synkretyzm M i B obu liczb; 4. rodz. żeński i synkretyzm C i Msc l.p. oraz M. i B l.mn. 5. rodz. nijaki i synkretyzm M, B i Msc l.p.oraz M. i B l.mn.

stopień- stopniowanie proste = zjawisko fleksyjne, stopniowanie złożone (analityczne)= operacja składniowa; kat. fleksyjna przym. i przysłówków ma funkcję prymarnie semantyczną - wskazuje na różnice w intensywności cech. Sekundarnie może mieć funkcję składniową i być kat. uzależnianą (np. leksemy bardzo i dość wymagają stopnia równego, a coraz i znacznie -st. wyższego). Przymiotniki stopniowalne nazywa się jakościowymi (wskazują na pewną jakość tkwiącą immanentnie w przedmiocie), niestopniowalne- relacyjnymi (wskazują na relację do innego przedmiotu, np. drewniany, leśny) - taki podział czyni ze stopnia kat. klasyfikującą; kat. stopnia tworzą 3 człony: st. równy (jego formy zwykle są formalnie nienacechowane), wyższy(jego formy są oparte na temacie st. równego, czasem skróconym, tworzy się go za pomocą przyrostków: -szy/a/e lub -ejszy/a/e u przym. -ej u przysł. w st. prostych, w st. analitycznym- za pomocą leksemu `bardziej') i najwyższy (tworzy się od postaci st. wyż. za pomoca przedrostka naj-

tryb - kat. fleksyjna czas., prymarnie semantyczna. kat. służąca wyrażaniu modalności (ustosunkowania nadawcy do treści jego wypowiedzi; może ona być wyrażana też w inny sposób: leksykalnie, np. za pomocą wyr. oby, chyba, czy; prozodycznie, syntaktycznie). t. rozkazujący - służy wyrażaniu rozkazów, poleceń, żądań, apeli, perswazji, próśb itp. (czyli modalności nacechowanej, dyrektywnej) najczęściej w tryb. rozkaz. używa się 3 i 2 os. czas. najrzadziej stosowane są formy 1 os. l.p., ich użycie w tej funkcji wymaga szczególnej sytuacji, np. czynienia czarów (niech się zamienię w…). t. warunkowy (przypuszczający)morfologiczny wskaźnik nacechowanej modalności epistemicznej: 1. potencjalny - jego formy mają charakter niefaktywny, mówią o syt. hipotetycznej, nie zawierają inf. o niezrealizowaniu owej hipotet. możliwości (gdyby mnie zaprosili, tobym przyszedł- z implikacją `przyjdę, jeśli mnie zaproszą). 2. nierzeczywisty- formy wyrażające niespełnioną możliwość, syt. hipotet., o której mówiący wie, ze w rzeczywistości nie zaistniała, formy mają charakter przeciwfaktyczny. t. orzekający - podst. morfolog. wskaźnik modalności nienacechowanej, sekundarnie może być użyty w funkcjach spełnianych prymarnie przez tryby nacechowane - nagminnie taka syt. występuje w wyr. zd. z leksykalnymi wskaźnikami nachechowanej modalności.

czas-kat. fleksyjna czas., prymarnie semantyczna. rzadko- kat. składniowa, syntaktycznie zależna; semantyczną funkcją kat. cz. jest temporalizacja (osadzenie w czasie) zdarzenia wskazywanego przez czas. temporalizacja względna - charakterystyka temporalna zdarzenia polegająca na odniesieniu go do innego zdarzenia wymienionego w wypowiedzi; t. bezwzględna- charakt. temporal. zdarz. polegająca na odniesieniu go do pewnego momentu lub okresu w rzeczywist. pozajęzyk. Nie każde zdarzenie jest charakteryzowane temp. przez odniesienie do określonego odcinka czasu; w zw. z tym rozróżnia się: cz. aktualny (gdy zdarzenie odbywa się w określonym momencie lub odcinku czasu,. np. Kto tam tak głośno spiewa?) i cz. nieaktualny (gdy akcja nie jest zw. z żadnym określonym momentem ani odc. czasu: cz. nieaktualny habitualny ,np. ewa od roku spiewa w chórze; cz. nieakt. omnitemporalny-znaczenie uniwersalne, akcja pozaczasowa - np. kanarek ładnie śpiewa). prymarne funkcje poszcz. czasów gram.: cz. teraź. - służy zwykle temporalizacji bezwgl., wskazuje zdarzenia odbywające się w chwili mówienia. także cz. przeszły i przyszły mogą służyć temp. bezwzgl.- wymaga to użycia wyrażeń lokalizujących zdarzenie w czasie, takich, jak np. w średniowieczu lub za sto lat. Poza tym cz. przeszły i przyszł. określają zdarz. jako wcześniejsze i późniejsze od innego zdarz., a więc temporalizują względnie.

osoba-kat. fleksyjna czas., prymarnie składniowa i uzależniana, gdyż jej wartość narzucana jest czas. przez podm. zd. Jest też kat. klasyfikującą zaimków osobowych. W pewnym zakresie os. cz. pełni funkcję semantyczno - pragmatyczną - funkcję taką pełnią formy 1. i 2. os. obu liczb, gdy nie towarzyszy im podm. zaimkowy: 1 os. lp- wskazuje nadawcę wypowiedzi, 2 os. l.p. - wskazuje odbiorcę wypowiedzi; 1 os. lm. - zwykle wskazuje jednoos. nadawcę i inne osoby, rzadziej nadawcę zbiorowego; 2 os. lmn. - wskazuje jednoos. odbiorcę i innych lub odbiorcę zbiorowego; sekundarne użycia, m.in.: formy 3 os. lm. sa używane w odniesieniu do nieokreślonej zbiorowości (ludzie mówią, że), 3 os. l.p. rodz. n. z zaimkiem `się' jest używana bezosobowo; nieos. formy: bezokol., bezosobnik, im. przysł. gerundium;

aspekt- kat. klasyfikująca czas., służy sygnalizowaniu różnic perspektywy, w jakiej mówiący ujmuje opisywane przez siebie zdarzenia; prymarnie jest kat. semantyczna, sekundarnie może pełnić f. składniową i być kat. uzależnianą (np. cz. fazowe typu zacząć, skończyć wymagają obok siebie bezokol. cz. ndk.) . a.dk.- ukazuje akcję jako czynność kompletna, zakończoną w przeszł. albo taka, która ma być ukończona w przyszłości. czas. dk może ozn. zakończenie czynności wskazanej czas. ndk (terminatywne użycie członu dk). ndk.- nie zawiera inf. o kompletności akcji, inf. jedynie o jej istnieniu w jakimś momencie w przeszłości, teraź. lub przyszł. czas. ndk może ozn. wielokrotne powtórzenie czynności wskazanej czas. dk (iteratywne użycie członu ndk); para aspektowa- czas. o identycznym znaczeniu leksykalnym i różnym aspekcie (np. noga puchnie/spuchła)

strona- współcześnie kat. str. nie uważa się za kat. fleksyjna, lecz za kat. gramatyczną o charakterze syntaktycznym (chodzi o str. czynna i bierną, zwrotna bywa różnie interpretowana, w zależności od funkcji, jaką pełni `się'); syntaktyczna kat. str. o dwóch warościach: czynna i bierna, służy sygnalizowaniu różnic diatezy (różnic w uhierarchizowaniu argumentów predykatu wyrażanych za pomocą środków gramatycznych). str. czynna ma diatezę nienacechowaną, odpowiadającą naturalnej hierarchii arg. pred. (podm. zd. wskazuje na sprawdcę czynności, a jej obiekt wsk. jest dopełnieniem - dzieci wykonały dekoracje)str. bierna ma diatezę nacechowana, różna od naturalnej (pod. zd. wskaz. na obiekt czynności, a jej sprawca wskazany jest dopeł. dekoracje zostały wykonane przez dzieci). powodem użycia str. biernej jest zwykle chęć nie wskazania sprawcy.

temat fleksyjny - część formy fleksyjnej wskazująca na jej znaczenie leksykalne, zasadniczo wspólna dla wszystkich form danego leksemu; t. podstaw. - t. nie rozszerzony o przyrostki tem. ; tem. rozszerzony (np. w nazwach istot młodych: ciel-ę-Ø, ciel - ęć- a… czy braci zakonnych: franciszkan-in- Ø, franciszkan-in-a.)tem. podst. z następującym po nim przyrostkiem tem.tem. oboczny- tem. fleksyjny tego samego leksemu różniące się mniej lub bardziej regularnymi alternacjamitem. supletywne - tem. fleks. tego samego leksemu różniące się w sposób nieregularny i niepodobne do siebie. (supletywizm: tworzenie form fleksyjnych danego wyrazu na podstawie różnych tematów fleksyjnych)

końcówka fleksyjna - część formy fleksyjnej wskazująca na jej funkcję gramatyczną, odróżniająca daną formę od innych form tego samego leksemu; ściślej biorąc, końcówką jest ost. (w szczególności jedyny) morf fleksyjny.

izomorfizm fleksyjny - niemożność wydzielenia tematu i końcówki fleksyjnej, dot. m.in. zaimków `ja','my', `wy'

synkretyzm-identyczność kształtu różnych form tego samego leksemu; np. `muzeum' ma pełny synkretyzm w lp.

supletywizm- polega na tworzeniu form fleksyjnych danego wyrazu w oparciu o różne tematy flek.,może być: całkowity (człowiek-ludzie) lub częściowy (jech-a-ć, jad-o-ę)

leksem - abstrakcyjna jed. systemu jęz., reprezentowana w tekstach przez formy wyrazowe; odpowiada wyrazowi w sensie słownikowym; leksem to maksymalny zbiór form wyrazowych tworzonych w sposób dostatecznie kategorialny oraz mających identyczne lub dostatecznie regularnie zróżnicowane cechy formalne (kształt) i funkcjonalne (gramatyczne, semantyczne i pragmatyczne).

paradygmat leksemu - podział zbioru form wyrazowych leksemu za pomocą przysługujących mu kat. fleksyjnych, zwykle przedstawiony w postaci tabeli.

deklinacje:1. D. zaimkowa, obejmująca zaimki rzeczowne (poza „on”- odm. przymiotnikowa), końcówki fleksyjne są tutaj wykładnikami wyłącznie kategorii przypadka; charakterystyczny jest supletywizm tematu fleksyjnego Mian. i przypadków zależnych. Trzy warianty tej odmiany: a)kto?, co? i pochodne, b) zaimki osobowe ja, ty, c) my, wy 2.D liczebnikowa, obejmująca liczebniki główne (ale nie „jeden”- odm. przymiotnikowa) końcówki fleksyjne są tutaj wykładnikami kategorii przypadka i rodzaju gramat.; synkretyzmy w zakresie obu kat. gramat., przy czym synkretyzm zawsze zachodzi w dopełniaczu-celowniku-miejscowniku oraz mianowniku- dopełniaczu- bierniku. Dwa podstawowe warianty tej odmiany: a) odm. Liczebnika „pięć oraz wyższych b) odm. licz. 2-4 3.D. przymiotnikowa, końcówki są wykładnikami kategorii przypadka, liczby i rodzaju. Dwa warianty tej odm. sprowadzają się do różnicy w końcówce M. l.poj rodz. m.:Ø w części zaimków przymiotnych(mój, nasz)|| -y/-i w pozostałych wyrazach tej odm.

4.D.rzeczownikowa: końcówki fleks. są wykładnikami kategorii przypadka i liczby(wyjątki: pluralia tantum, singularia tantum) wg. tej odm. odmieniają się rzeczowniki i liczebniki zbiorowe. O typie odmiany rzeczownika decyduje przede wszystkim jego rodz. garmat. oraz budowa fonologiczna wygłosu tematu fleksyjnego rzeczownika. Istotny jest podział na na rzeczowniki miękkotematowe- zakończone na spółgłoske miękką, lub funkcjonalnie miękką, oraz na rzeczowniki twardotematowe- zak. na spółgł. morfonologicznie twardą.

koniugacje: najczęściej stosowany podział opiera się na różnicach w końcówkach osobowych czasu teraż.(i cz. przyszł.prostego) wydziela się 4 koniugacje: I- typ: pisz-ę,pisz-esz, pisz-e; pisz-emy,pisz-ecie,pisz-ą,

II- typ: pal-ę, -isz, -i, -imy; -icie, -ą, III- typ: Koch-a-m, -a-sz; -a-Ø, -a-my, -a-ją, -a-cie, IV- typ: umi-e-m, -e-sz, -e-Ø, -e-my, -e-ją (do tradycyjnej IV kon. Należą tylko: umieć, śmieć, rozumieć)

Kat. fleksyjna danej cz. mowy - podział zbioru form wyrazowych danej cz. mowy na klasy mające zazwyczaj niepuste przecięcie ze wszystkimi lub prawie wszystkimi leksemami tej części mowy, klasy te nazywamy wartościami danej kategorii.

leksem defektywny - leksem, który nie ma wszystkich form wyrazowych przewidzianych dla niego części mowy, np. drzwi (nie mają l.p., są singularia tantum) paradygmat defektywny - paradygmat leks. defektywnego.

Formacja słowotwórcza- wyraz słowotwórczo podzielny (derywat lub kompozycja), w którym można wyodrębnić mniejsze elementy składowe obdarzone znaczeniem, pozostające względem siebie w określonej relacji. W słowotwórczej analizie wyrazu najważniejszy jest podział dwudzielny: na podstawę słowotwórczą i formant słowotwórczy, umożliwiający klasyfikację formacji słowotwórczych według typów budowy i kategorii znaczeniowych.

derywat, wyraz, który został utworzony od innego wyrazu, istniejącego w języku. Oba wyrazy łączy ścisły związek formalny (w formie wyrazu pochodnego zawiera się forma wyrazu podstawowego) i znaczeniowy (w znaczeniu wyrazu pochodnego zawiera się część znaczenia wyrazu podstawowego, np. lekarka <= lekarz, pewnik <= pewny, przemiły <= miły).

Wyraz złożony- kompozycja, wyraz pochodny, który powstał od dwóch lub więcej wyrazów podstawowych. Formantami tworzącymi wyraz złożony mogą być zarówno afiksy (morfem), jak i zmiana paradygmatu. Podział wg. kryterium semantycznego: egzocentryczne (nazywają desygnat, który nie jest komunikowany przez żaden z członów, np. prostokąt to nie prosty kąt), endocentryczne (desygnat jest w całości komunikowany przez jeden z członów, a drugi człon jest określający, np. barwoślepota) Podział wg występowania/nie występowania formalnego wykładnika kompozycji: Złożenie (zw. właściwym)- wyraz, którego człony składowe (pochodzące od dwóch lub więcej wyrazów podstawowych) łączą się za pomocą wrostka (interfiksu) -o- lub -i- (-y-) (np. piorunochron, golibroda), pełniącego funkcję formantu, często wraz z przyrostkiem lub zmianą paradygmatu w drugim członie (np. cudzoziemiec, czarnoziem). Zrost- wyraz złożony, w którym człon pierwszy jest formą przypadkową rzeczownika lub przymiotnika zależną od członu drugiego, a o ich zespoleniu w jedną całość decyduje formant prozodyczny - akcent wspólny dla tej całości i wykluczający możliwość dokonywania w niej zmian (np. przestawiania członów czy wprowadzania między nie nowych elementów). Pierwszy człon zrostów bywa nieodmienny (Wielkanoc - przed Wielkanocą, po Wielkanocy) lub się odmienia (np. Białystok - Białegostoku, pod Białymstokiem). Możliwy jest też wybór jednego lub drugiego sposobu postępowania (np. rzeczpospolita - rzeczpospolitej lub rzeczypospolitej).

temat słowotwórczy - człon wspólny derywatowi i bazie, czyli ta cześć bazy, która weszła do derywatu; jest najczęściej równy tem. fleksyjnemu;

Formant słowotwórczy - element odróżniający wyraz pochodny od wyrazu podstawowego. Najczęściej w funkcji tej występują w słowotwórstwie polskim morfemy słowotwórcze, afiksy (morfem), rzadziej inne cechy formalne, takie jak zmiana paradygmatu wyrazu pochodnego, akcent, wymiana głosek w podstawie słowotwórczej:

Formant afiksalny- morfem lub zespolenie morfemów, dodawane w procesie derywacji afiksalnej do podstawy słowotwórczej. Formantami afiksalnymi mogą być: przedrostki, przyrostki, wrostki i postfiks (słowo się w konstrukcjach czasownikowych). Pojedyncze morfemy słowotwórcze to formanty proste. Przeciwstawną grupę - formantów złożonych - tworzą połączenia dwóch różnych członów: prefiksalno-sufiksalne (np. nausznik), interfiksalno-sufiksalne (np. zlewozmywak) i prefiksalno-postfiksalne (np. naczytać się).

Formant paradygmatyczny- w różny sposób wprowadzana zmiana paradygmatu wyrazu pochodnego, bez stosowania morfemów słowotwórczych. Zmiana paradygmatu jest zjawiskiem powszechnym w derywacji. Istotą formantu paradygmatycznego jest to, że sama zmiana paradygmatu stanowi o powstaniu nowego wyrazu.

Formant prozodyczny- wystąpienie w roli cechy różniącej wyraz pochodny od podstawowego elementu prozodycznego, np. akcentu. Takie zjawisko obserwujemy w słowotwórstwie zrostów - ich podstawy są połączeniami wyrazowymi, których składniki mają własny akcent (np. dobra noc, kary godny); Formantowi prozodycznemu w zrostach towarzyszy niekiedy nieodmienność pierwszego członu zrostu (np. Wielkanoc - Wielkanocy).

Formant zerowy- formant ujemny, wsteczny, element, którego nie ma wyraz pochodny, powstały w wyniku derywacji polegającej na usunięciu jednego ze składników w wyrazie podstawowym (np. dwójka => dwója, ciężarówka => ciężarówa).

Funkcje formantu słowotwórczego:f. syntaktyczna, polegająca na tym, że wyraz pochodny utworzony za pomocą formantu ma inne cechy składniowe niż wyraz podstawowy. Zmianie tej może nie towarzyszyć zmiana znaczenia (np. pisać => pisanie, biel - białość). Zabieg tworzenia takiego wyrazu pochodnego nazywa się transpozycją (rzecz.: nazwy czynności, nazwy abstrakcyjnych cech, np. czerń, próżniactwo, w słowotw. czas.: -formacje orzecznikowe {być, zostać, stać się kimś, czymś) f..semantyczna, która polega na ukształtowaniu nowego wyrazu o znaczeniu odmiennym niż znaczenie wyrazu podstawowego;, np. wiatr -wiatrak ;ten zabieg jest nazywany mutacją; (w słow. rzecz.: nazwy wykonawców czynności (właściwe - biegacz, pośrednie -rybak), nazwy narzędzi (czerpak, bielidło), nazwy obiektów i wytworów czynności (wstawka, pismo), nazwy nosicieli cech (mędrzec), miejsc (kawiarnia), zbiorów (ptactwo), mieszkańców (warszawiak), pokrewieństwa (stolarzówna); w słowotwór. czas.: formacje: quasi-orzecznikowe (bywać, zostawać, stawać się kimś, czymś), kauzatywne (powodować, sprawiać, czynić kogoś, coś jakimś), dopełnieniowe (mają podstw. słwotwór. w parafrazie w miejscu dopełnienia), okolicznikowe (być jak, stać się jak, zostać jak)). f. semantyczna jakościową-za pomocą formantu uzupełnia się tylko znaczenie wyrazu podstawowego o dodatkowy element, np. nauczyciel => nauczycielka; ten zabieg jest nazywany modyfikacją; (rzecz.: nazwy żeńskie, deminutywne, augmentatywne, istot młodych)f. strukturalna, derywaty: uproszczenia, skrócenia, uniwerbizmy (nazwanie jednym słowem pierwotnego wyrażenia, zwrotu lub frazy)- w słowotw. czas.(tutaj nazwa - tautologie, np. diagnozować- `stawiać diagnozę'), rzecz., przym.,

Zdanie- I. definicje strukturalne: a) określają zd. jako wyrażenie nie mające żadnych relacji zewnętrznych - gramatycznych, czyli jako jednostkę strukturalnie autonomiczną; b)wyznaczają zd. poprzez jego właściwości kompozycyjne - wg jednej z nich zd to konstrukcja syntaktyczna dychotomiczna zł. z podmiotu i orzeczenia, wg innych - konstrukcja, której wyróżnikiem jest obecność osobowej formy czasownika; c) wyznaczają zd. poprzez intonacje zdaniowe i pauzy będące wykładnikami jego odrębności i samodzielności; II. def. strukturalno - semantyczne: do nich należy znana definicja Z. Klemensiewicza, wg której zd. to twór jęz. stanowiący w określonych warunkach komunikatywną całość i zawierający osobową formę czasownika., w innych - z. to jednostka jęz. o okreslonej budowie reprezentująca pewną skończoną myśl czy pełny sens. III. def. semantyczne:- wg nich to, co wyznacza zd., to sens, a nie struktura formalna, uznają za relewantna cechę zd. jego komunikatywną zupełność a tym samym semantyczną niezależność od kontekstu sytuacyjnego i językowego; cechą tych def. jest to, że nie wyznaczają one żadnych strukturalnych cech wyrażeń zd. IV tradycyjne kryteria: 1. funkcja intencjonalna (wartość składnika ozn. postawę nadawcy względem treści zd.)- podział zd.: oznajmujące, pytajne, rozkazujące, życzące; kryterium to ma charakter semantyczny. 2. kryterium formalne - postać składnika orzeczeniowego konstytuującego wyr. zd.: a) wyr. z obecną formą os. czas., czyli zd. b)wyr. bez formy os. czas.- równoważniki. 3. kryt. formalne - obecność/nieobecność jednego z 2 skł. uznanych trad. za konstytuujące wyr. zd.: podmiotu lub orzeczenia; podział: a) zd. dwuczłonowe (zaw. podm. gram. i orzecz.) b) jednoczł. - dzielone wg nieobecności podm. gram. lub orzecz. (bezpodmiotowe, bezorzeczeniowe) 4. kryt. formalne- liczba orzeczeń w zd. - zd. pojedyncze i złożone (dwukrotnie i wielokrotnie).

Zdania zł. współrzędnie: łączne (i, oraz, też, także), rozłączne (lub, albo, bądź, czy), przeciwstawne (a, ale, lecz, jednak, zaś, natomiast, przecież), utożsamiające (czyli)

Akomodacja syntaktyczna-technika sygnalizowania zależności składniowych, polega na wszelkim formalnym dostosowaniu /podporządkowaniu się podrzędnika wobec wymagań składniowych nadrzędnika. Akomodacja dwustronna(wzajemna), akomodacja jednostronna.

Kierunek akomodacji- ustalenie, które wyrażenie jest wyraż. akomodującym, a które akomodowanym.

konotacja syntaktyczna - zdolność pewnych leksemów do otwierania miejsc dla innych leksemów (k. formalna), np. biernik w jęz. pol. jest konotowany przez rządzący nim czas przechodni. Rodzaje: k. podrzędnika Rodzaje: k. podrzędnika [wyraz konotowany jest podrzędnikiem, np. Ojciec ^p pisze^p list], k. niepodrzędnika/nadrzędnika [człon konotowany jest nadrzędnikiem, np. Wesoły ⁿ chłopak ^npidzie do szkoły], współskładnikowa [wyst. w szeregach i konstr. egzocentrycznych, np. …idzie ⁿ[do^wnszkoły]], fakultatywna [pozycje, które raczej się nie pojawiają, ale struktura czas. sprawia, że mogą się pojawić, np. Ojciec siedzi i pisze. por. Ojciec pisze list.], konotacja obligatoryjna [np. (ktoś) śpi, (ktoś) daje (komuś) (coś)]

rodz. zd.	pyt.	spójniki i zaimki
podmiotowe	kto?co?	kto, ten,co, że
orzecznikowe	kim jest?czym jest?	jest taki,ze; był tym,czym…
przydawkowe	jaki? który?	który,jaki,co,że,iż
dopełnieniowe	pyt.przyp zaleznych	że, iż, żeby,aby,by
okol.miejsca	gdzie?skąd?dokad?którędy?	gdzie, tam, którędy
okol. czasu	kiedy?jak długo?odkąd? dopóki?	gdy,kiedy,skoro,jak,zanim,wtedy,kiedy
okol.sposobu	jak?	tak,że,jak,jakby
okol.przyczyny	dlaczego?	bo,gdyż, ponieważ, dlatego, że
okol.celu	po co? w jakim celu?	aby, żeby, by
okol. warunku	pod jakim warunkiem?	jeśli,jeżeli,gdyby,jak
okol.przyzwolenia	mimo co?mimo czego?	choć, chociaż,mimo,aczkolwiek

1

---