Sytuacja w Rosji pod koniec XIX w

Sytuacja w Rosji pod koniec XIX w.

Pod koniec XIX wieku podjęto akcję szybkiego uprzemysłowienia kraju. Na stepach ukraińskich zaczęły powstawać kopalnie i fabryki, budowano ważne ośrodki przemysłowe, zakładano nowe miasta fabryczne. Głównymi ośrodkami przemysłu w Rosji były Petersburg (przemysł maszynowy), Moskwa (włókiennictwo), Zagłębie Donieckie (górnictwo i hutnictwo),a także Królestwo Polskie (włókiennictwo i przemysł maszynowy). Duże znaczenie w postępie gospodarczym Rosji miał rozwój sieci komunikacyjnej, rozwijający się bardzo szybko w owym czasie. Wielkie uprzemysłowienie, choć przyniosło znaczne korzyści natury gospodarczej, to jednak zadało cios zwykłemu robotnikowi. Ogromny wyzysk w wielkim zakładzie, gdzie nie przykładano wagi do losu człowieka, zmusił pracowników do organizowania strajków. W efekcie pierwszych z nich, w 1885 roku zakazano zatrudniania dzieci i kobiet nocą, w 1897 r. ograniczono czas pracy dorosłych do 11,5 godziny, zaś dla robotników pracujących nocą do 10 godzin.

Liczne kryzysy gospodarcze, związane przede wszystkim z najbardziej cierpiącym na nich chłopem , nękały coraz częściej Rosję. O ile można zrozumieć wielkie światowe kryzysy, które nie mogły ominąć i państwa carów, to duże znaczenie na pogorszeniu doli chłopów mieli sami politycy, a raczej ich czyny. Tak było w przypadku wielkiej klęski głodu z roku 1891, kiedy to decyzją rządu znacznie obniżono cenę zboża, aby móc więcej tego towaru eksportować. Skutków takich fatalnych błędów polityki dworu petersburskiego pod koniec XIX było w Rosji wiele, a politycy nie wyciągali z tego żadnych wniosków. Przez to sytuacja robotnika była niezwykle ciężka. Carat był wyrazicielem przede wszystkim warstwy szlachecko-ziemiańskiej, co także dawało się odczuć na robotnikach. Z drugiej jednak strony wiedziano, że trzeba zacząć liczyć się z proletariatem rosnącym w siłę, który mógłby przy dobrej organizacji doprowadzić do strajku powszechnego. Koniec XIX wieku w Rosji przypadł na panowanie Mikołaja II Romanowa, którego żartobliwie nazywano „autokratą bez autokraty”. Był władcą nieudolnym a rządy faktycznie sprawował Pobiedonoscew, profesor prawa cywilnego Uniwersytetu Moskiewskiego (były doradca Aleksandra III). Wielkie zamieszanie jakie Pobiedonoscew wprowadził swoimi przez swoje staroświeckie przekonania, oparte głównie na ucisku ludności, były bardzo sprzyjającymi warunkami dla ruchów rewolucyjnych, które dążyły do obalenia form państwowych i podporządkowania ludowi władzy państwowej (coraz częściej pod przewodnictwem proletariatu).

W latach 70-tych XIX w. Zaczęły powstawać pierwsze organizacje robotnicze, Południowo-rosyjski Związek Robotników i Północny Związek Robotników Rosyjskich. O ile Związek Południowo-rosyjski władze zlikwidowały już w 1875 roku, to drugi z nich zaczął rozwijać się prężnie. Głównymi celami tej organizacji było domaganie się wolności słowa, zgromadzeń, obalenie obecnego ustroju politycznego i gospodarczego. W tym czasie zaczęły także powstawać liczne koła i grupy marksistowskie. Najważniejszą z nich, a zarazem pierwszą, bo powstałą w 1883 roku, była organizacja Wyzwolenie Pracy. Propagowała ona na ziemiach rosyjskich zrozumienie założeń socjalizmu naukowego, choć jeszcze ciężko było znaleźć odbiorców w wielkich masach społeczeństwa rosyjskiego. Kolejnym krokiem ku rozwojowi idei ruchu socjaldemokratycznego było utworzenie w marcu 1898 roku na zjeździe przedstawicieli organizacji socjaldemokratycznych w Mińsku „Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji”, której głównym inicjatorem był Włodzimierz Lenin. Po tych wydarzeniach możliwość wybuchu rewolucji była już powszechnie brana pod uwagę wśród arystokracji rosyjskiej, choć nadal nic nie czyniono, aby zapobiec wystąpieniu mas robotniczych.

Wystąpienia klasy robotniczej na początku XX w.

Czytając o sytuacji wewnętrznej Rosji w pierwszych latach XX wieku, najczęściej spotykamy się z określeniami chaotycznie zarządzanej gospodarki, dowiadujemy się o wielkich klęskach, nieurodzajach, o powstaniu nowych zrzeszeń monopolistycznych, godzących w proletariat czyli warstwę na której skutki polityki gospodarczej i wielkie nieurodzaje odbijają się najbardziej, która otrzymuje od Caratu najdotkliwszy cios.

Wszystkie te wydarzenia przyczyniły się do zaognienia sytuacji w kraju na początku XX wieku. Liczne wystąpienia robotnicze, czy to manifestacje, czy tez strajki, zalały Rosję. 1 maja 1900 r. robotnicy w Charkowie zażądali 8 godzinnego dnia pracy i swobód politycznych. W 1902 r. zademonstrowała Ukraina i Kaukaz w postaci strajku liczącego 200 tyś. uczestników. Doszło tam do krwawych starć z policją. Wypadku w całym kraju, czy to w Petersburgu, Moskwie, Jakaterynosławiu, czy Tyflisie ofiarowały coraz mocniejszą siłę rewolucyjną robotnikom. Według historyków już w 1903 roku sytuacja w Rosji była bardzo dogodna do wybuchu rewolucji, zabrakło tylko dobrej organizacji, której niebawem mieli się podjąć rewolucjoniści. Wyczekiwano już tylko na jeden zły ruch Caratu, który można byłoby wykorzystać dla wystąpienia przeciw władzy, a tak stać się miało niebawem podczas wojny z Japonią.

Wojna rosyjsko-japońska (1904-1905)

Pierwszy dzień wojny poprzedziły wydarzenia nocy z 26 na 27 stycznia (8/9 II) atakiem japońskich torpedowców, które w porcie Artura poważnie uszkodziły trzy rosyjskie liniowce. Kilka dni wcześniej Japonia zerwała dyplomatyczne stosunki z Rosją, mając mocne poparcie Anglii i Stanów Zjednoczonych. W takim wypadku 28 stycznia (10 II) Mikołaj II wypowiedział Japonii wojnę, mając nadzieje, że dzięki niej uda mu się w dość prosty sposób zdławić zapędy rewolucyjne, a na dodatek zwiększyć swoje panowanie na Dalekim Wschodzie oraz podnieść swój monarszy autorytet.

Głównym przedmiotem rywalizacji między Rosją a Japonia była Korea. Choć wojsko rosyjskie początkowo wprowadziło do Korei swoja armię, szybko musiało ulec pod naporem japońskim. Rosja odnosiła coraz to nowe klęski. Ostatecznym ciosem była wielka bitwa pod Mukdenem. Pomińmy jednak szczegóły związane z samą wojną. Warto bardziej zastanowić się na tym, czym była wojna dla ruchów rewolucyjnych, gdyż to właśnie oburzenie społeczeństwa rosyjskiego spowodowane klęskami w wojnie rosyjsko-japońskiej, było jedną z bezpośrednich przyczyn wybuchu rewolucji w 1905 r.

Krwawa Niedziela

Społeczeństwo Rosji było bardzo niezadowolone z wieści, które nadchodziły z frontu. W całym kraju wrzało. Odpowiedzią Caratu była jedynie obietnica reformy administracyjnej. Zapewnienia te jednak nie uspokoiły nikogo . Zaczęły wybuchać masowe strajki. Na czele wzburzonych Rosjan stanął pop Hapon (w niektórych tłumaczeniach znany także jako Gapon), który był za zorganizowaniem wielkiego pochodu na Pałac Zimowy (laikom przypominam, że to była rezydencja carów) i wręczenia Mikołajowi II petycji „wiernego ludu”. Głównymi postulatami petycji, która dotarła do Cara było domaganie się równości wszystkich przed prawem, 8 godzinnego dnia pracy, ziemi dla chłopów, powszechnej amnestii, zakończenia wojny z Japonią, wprowadzenia odpowiedzialności ministrów, nadanie swobód politycznych, powołanie przedstawicielstwa narodowego itp. Car przerażony demonstracją, która miała się odbyć przed Pałacem Zimowym, poruszającą tysiące ludzi w całym mieście, nakazał ściągnąć do stolicy oddziały wojskowe. W owy nieszczęsny dzień 9 (22) stycznia 1905 roku podczas pokojowego pochodu ulicami miasta, gdzie manifestanci śpiewali pieśni cerkiewne, nieśli ikony, chorągwie i portrety cara, w różnych częściach Petersburga zaczęły się zamieszki. Naprzeciw bezbronnych ludzi wyszło wojsko, prędko manifestacja pokojowa przekształciła się w rzeź. Choć robotników, którzy dotarli do pałacu Zimowego było tysiące, to równie wiele było ofiar. Samemu Haponowi, który przewodził manifestacją, cudem udało się ocalić życie. Zdołał ukryć się przed zemstą cara i wyjechał za granicę . Zyskał w kraju ogromną popularność jako obrońca uciśnionych. Niestety powracając z emigracji szybko zawiódł ludność rosyjską donosząc za pieniądze na rewolucjonistów Departamentu Policji. Wydarzenia te wywołały wielkie manifestacje w kraju, które tak naprawdę były pierwszym poważnym krokiem ku rewolucji. Przestano wierzyć w „dobrego cara”

Czas Rewolucji

Strajki ogarnęły całe Imperium Rosyjskie. Strajkowano w Moskwie, Saratowie, Tylfisie, na Ukrainie, Białorusi, Łotwie i Syberii. Widownią szczególnie burzliwych wypadków było Królestwo Polskie. Przestała przychodzić na zajęcia młodzież, przerwały prace niektóre ziemstwa i dumy miejskie. Byli zabici i ranni. Oblicza się, że w strajkach tych wzięło udział około 800 tyś. Ludzi w całym kraju. W całym Imperium nasiliły się organizowane przez socjalistów-rewolucjonistów zamachy przeciwko wysokim funkcjonariuszom państw. Ofiarą jednego z nich padł w lutym generał-gubernator Moskwy w. Książe Sergiusz, stryj Mikołaja II. Rząd zareagował na sytuację w państwie ustanawianiem nowych dekretów, jednakże znacznie nadal ograniczonych. Między innymi zapowiedział wciągnięcie pochodzących z wyboru przedstawicieli społeczeństwa do działalności ustawodawczej, także wprowadził prawo do składania petycji. Wszystkie te poczynania jednak nie uspokoiły ludu.
W kwietniu 1905 roku odbył się w Londynie III zjazd SDPRR w którym udział brali jedynie bolszewicy (mienszewicy zwołali w tym samym czasie oddzielna konferencje w Genewie). Głównym celem zjazdu były dyskusje nad wszystkimi działaniami taktycznymi. Podkreślano rolę proletariatu w rewolucji i sojuszu klasy robotniczej z chłopstwem, który walczyłby o obalenie samowładztwa, o utworzenie republiki demokratycznej, o zwycięstwo rewolucji burżuazyjno-demokratycznej. Po zwycięskim zakończeniu tego etapu rewolucji, Proletariat miał przystąpić do walki o przekształcenie rewolucji burżuazyjno-demokratycznej w socjalistyczną. Zjazd ten opracował organizację powstania zbrojnego. Celem było obalenie caratu i utworzenie tymczasowego rządu rewolucyjnego. Inna koncepcję przyjmowali Mienszewicy, którzy stali za tym, że to burżuazja musi stać na czele rewolucji, a proletariat spełnia jedynie rolę pomocniczą. Manifest Październikowy
Zasadnicza formą walki stał się strajk polityczny związany z demonstracjami . Szacuje się, ze ponad 2 miliony ludzi wzięło udział w powszechnym strajku (robotnicy fabryczni, kolejarze, drukarze itp.). Cały ruch robotniczy przygotowywał się do walki. Przestały pracować koleje, fabryki. Młodzież nie chodziła do szkół, gdyż i te pozamykano. Nawet urzędnicy, aktorzy czy ekspedienci sklepowi zaprotestowali nie zjawieniem się w pracy. Protesty te przeszły do historii pod nazwą październikowego strajku powszechnego.

W takiej sytuacji rząd musiał odpowiedzieć wzburzonemu ruchowi robotniczemu, który po raz pierwszy porwał się na tak ogromną manifestacje. 30 (17) października 1905 roku wydał manifest zapowiadający zwołanie Dumy Państwowej o uprawnieniach ustawodawczych i zapewniał udział w wyborach wszystkim klasom społecznych — czym ograniczał dobrowolnie samowładztwo. Przyrzekał też obywatelom Imperium Rosyjskiego podstawowe swobody demokracji i amnestię dla więźniów politycznych. Ustanowiono po raz pierwszy urząd premiera, (którym został Sergiusz Witte) z misją uspokojenia kraju i zrealizowania zapowiedzianych reform. Do rządu jednak nie powołano polityków burżuazyjnych, weszli doń sami biurokraci.
Manifest październikowy i zawarty w nim program ograniczonych reform ustrojowych poparła duża część burżuazji, mieszczaństwa i szlachty rosyjskiej, która uznała go za swój program polityczny tworząc XI 1905 Związek 17 Października. Część liberalnego ziemiaństwa, liberalnej burżuazji oraz inteligencji, wsparta przez znaczne odłamy drobnej burżuazji, utworzyła Stronnictwo Konstytucyjno-Demokratyczne. Członkowie tej organizacji byli zwolennikami monarchii konstytucyjnej, głosili nacjonalizm, a od 1909 wielkomocarstwowy szowinizm. Odgrywali także dużą rolę w dumach państwowych (szczególnie III i IV). Przywódcą kadetów (tak ich nazywano) był profesor historii Rosji Uniwersytetu Moskiewskiego Paweł N. Milukow.

Coraz większa rolę odgrywały Rady Delegatów Robotniczych (największe znaczenie miała Rada Delegatów Robotniczych w Moskwie: w skład jej weszło 204 delegatów, wybranych przez załogi 184 fabryk) . Tworzyły się też Rady Chłopskie i Żołnierskie. U schyłku 1905 roku coraz bardziej zaczęto myśleć o powstaniu zbrojnym. Nic więc dziwnego jak po wydaniu manifestu październikowego naliczono 100 pogromów, padło 1000 zabitych i 3000 rannych, a państwo zostało poważnie sparaliżowane. Dochodziło nawet do takich sytuacji jak na Syberii, gdzie żołnierze wracający z wojny japońskiej nie mogli dojechać do swych domów, ponieważ trasa biegła przez tereny objęte strajkiem, przez Syberię (kolej transsyberyjska) gdzie miały miejsce strajki kolejowe , ale wobec strajku kolejarzy powrót żołnierzy do domu się znacznie przeciągał. Co prawda zgody na przejazd w końcu udzielono, ale odbiło się to na autorytecie państwa. Wyraziło się to też niezadowoleniem społeczeństwa.
19 grudnia 1905 roku Rada Delegatów Robotniczych w Moskwie zapowiedziała powszechny strajk jako początek powstania zbrojnego. Opanowano wodociągi, gazownię, elektrownię w Moskwie. Walki w mieście toczyły się przez 8 dni i były krwawo tłumione. Oblicza się, że w całym kraju od „krwawej niedzieli” do zwołania pierwszej Dumy (około 15 miesięcy) zginęło 15 tyś ludzi, 20 tyś było rannych, a 70 tyś aresztowano lub wygnano.

Duma Państwowa

Pierwsza Duma Państwowa rozpoczęła obrady 27 IV (10 V) 1906 r. Pierwszy rosyjski parlament składał się z 500 posłów. Wybory do Dumy miały być pośrednie i opierać się na zasadzie kurialnej. Upoważnieni do głosowania obywatele wybierali elektorów, którzy później dokonywali właściwego wyboru na odrębnych zgromadzeniach. Czynne prawo wyborcze uzyskała zaledwie czwarta część proletariatu. Do Rady państwa wchodzili przedstawiciele tylko bogatej szlachty ziemiańskiej, wielkiej burżuazji oraz wysokiej biurokracji i generalicji. Najwięcej posłów wprowadziła do Dumy partia „kadetów”, będąc ugrupowaniem liberalnym i wywierając w Dumie z początku daleko idące postulaty. Opowiadali się za monarchią parlamentarną, wprowadzeniem odpowiedzialności ministrów przed Dumą, ośmiogodzinnego dnia pracy i częściowego wywłaszczenia obszarników (za wykupem). Prócz kadetów znaleźli się w parlamencie posłowie włościańscy (Partia Pracy - Trudowaja Gruppa). Domagali się oni powszechnej amnestii i wprowadzenia odpowiedzialności ministrów, żądali oddania chłopom całej ziemi obszarniczej. Włościanie zaś byli jednak najbardziej zainteresowani reformami rolnymi i podziałem terenów wielkiej własności ziemskiej.

Car zorientowawszy się, że opanowanie opozycyjnych nastrojów w Dumie nie jest możliwe, postanowił rozwiązać ją 21 lipca 1906 r. Wywołało to wielką falę krytyki. Rząd także opóźniał zwoływanie kolejnej Dumy, co jednak nie było możliwe biorąc pod uwagę sytuacje Caratu. II Duma zebrała się 5 marca 1907 roku. Car powołał nowego premiera: Sołypina (który choć awansował, także zachował tekę ministra spraw zagranicznych). Ten zdolny człowiek od razu zabrał się za opozycję. Chciał powstrzymać naród przed pójściem do urn wyborczych, albo zmusić do głosowania na kandydatów dobrze widzianych przez rząd. Wydano 1144 wyroków śmierci (stryczek szubienicy nazywano krawatem Stołypina), zamknięto 260 gazet. Stołypin zażądał zniesienia nietykalności poselskiej co było przyczyną aresztowania 55 posłów socjaldemokratycznych. W takich warunkach, Duma nie mogła utrzymać się długo, Stołypin rozwiązał ją 16 czerwca 1907 roku. Rewolucje stłumiono.

Skutki Rewolucji

Wydarzenia rewolucyjne lat 1905-1907 miały wielki wpływ na międzynarodowy ruch robotniczy i walki narodowowyzwoleńcze w krajach kolonialnych. Świat przekonał się (a przede wszystkich robotnicy i chłopi), że rewolucja jest bardzo realna. Do prawdziwej zbrojnej rewolucji zabrakło proletariatowi jedynie dostatecznego zjednoczenia i świadomości swej roli i żądań. Dla caratu była wielkim upokorzeniem, który objawiał się szeregiem ustępstw, a dla partii stała się źródłem cennych doświadczeń politycznych. Wydarzenia lat 1905-1907 wstrząsnęły także i całą Europą, która udzielała Mikołajowi II miliardowe pożyczki, pozwalające wybrnąć caratowi z kryzysu. Rewolucja z 1905 roku stała się bardzo dobrym przygotowaniem do wybuchu kolejnej rewolucji w 1917 r. Dlatego też, Pierwsza Rewolucja w Rosji miała tak wielkie znaczenie międzynarodowe, choć dopiero w roku 1917 skonsumowała główne danie.