Opowiadanie jako forma wypowiedzi w klasach początkowyc1, Pedagogika

Opowiadanie jest stosunkowo łatwą formą wypowiedzi dla dzieci w młodszym wieku szkolnym, ponieważ nie wymaga wielkiego wysiłku umysłowego, jak inne formy, np. opis. Psycholog Maria Przetacznikowa podkreśla, że dzieci łatwo i chętnie wypowiadają się w tej właśnie postaci[1].

Chociaż opowiadanie według psychologów i nauczycieli uznane jest za formę wypowiedzi dość łatwą, to uczniowie w wieku przypadającym na okres wczesnoszkolny napotykają trudności przy jego komponowaniu.

Wielu nauczycieli praktyków uznało opowiadanie za najbardziej lubianą przez dzieci, a tak że nauczycieli formę wypowiedzi.

Nauczyciel chcąc osiągnąć pozytywne efekty pracy nad opowiadaniem powinien posiadać pewną wiedzę o nim, a mianowicie znać:
-istotę opowiadania,
-strukturę kompozycyjną,
-podstawowe cechy opowiadania.

Istotę opowiadania, pisze Jan Kulpa stanowi akcja[2]. Akcją nazywamy zespół wydarzeń, które następują po sobie w pewnej kolejności czasowej i które pozostają do siebie w stosunku przyczynowo-skutkowym. Opowiadanie przedstawia działanie, przebieg czynności i zdarzeń z zachowaniem ich następstwa ,chronologii i z uwzględnieniem związków zachodzących między nimi.[3]

Akcja ma tę zaletę, że sama przez się wywołuje w nas zaciekawienie. Kiedy zamierzamy podtrzymać rozbudzone akcją zainteresowanie, używamy wyrazów i zwrotów sprzyjających temu zadaniu, np. niespodzianie, nagle, stało się coś niezwykłego lub formułujemy zdania pytające, np. A wiecie, co to było? A co było potem?

Według Janiny Malendowicz, uczniowie powinni wiedzieć, że na opowiadanie składają się
poniższe elementy jego struktury:
- osoby działające (kto?)
- czas akcji (kiedy?)
- miejsce akcji (gdzie?)
- czynności i stany (co się działo?)
- przebieg akcji: okoliczności (jak to było?)[4]

Tadeusz Jóźwicki pisze, iż w opowiadaniu występują trzy podstawowe elementy: postacie, zdarzenia przebiegajace w czasie i miejsce akcji[5].Żaden z elementów nie może być pominię- ty, gdyż ta forma wypowiedzi straciłaby swój sens.

W opowiadaniu, podkreśla H. Baczyńska największa trudność tkwi w przedstawieniu charakterystyki postaci, zdarzeń i tła[6].Wówczas nie wystarczy słownictwo obejmujące tylko nazwy osób, przedmiotów, czynności i niektórych stosunków czasowych. Koniecznie potrzebne jest słownictwo określające:
* bohaterów (np. mądry Wojtek, duży pies) i ich działania (np. rzucił bardzo daleko, ruszył powoli),
* przedmioty (np. puszysty, podłużny),
* sposób odbywania się różnorodnych czynności (np. dokładnie, czysto),
* czas np. (po południu, w czasie ferii zimowych),
* miejsce zdarzeń (np. w szkolnym ogródku).

Niezbędne do redagowania opowiadania będą wyrazy nazywające działanie postaci, wydarzenia i stosunki czasowe.

Potrzebne są, więc czasowniki, zestaw określeń porządkujących zdarzenia i czynności np. na początku, następnie, z kolei, wkrótce, zaraz, wreszcie itp., wyrazy określające czas zdarzeń np. przed chwilą, wczoraj, w nocy itp., przysłówki częstotliwości np. zawsze, czasem, nigdy itp. Przysłówki dodają czasownikom wyrazistości znaczeniowej, obrazowej i uczuciowej, jak np. trafnie, celnie, byle jak, niezwykle, wyjątkowo, nadzwyczaj.

Wszyscy metodycy są zgodni, co do tego, że treść pierwszych opowiadań powinny stanowić zdarzenia dobrze dzieciom znane i bliskie. Nie ma zaś wśród nich zgodności, jeśli chodzi o źródła tematów. Jedni preferują zdarzenia przeżyte przez dzieci, inni-przedstawione na obrazkach, ilustracjach, bądź na podstawie zdarzeń w utworach literackich, w audycjach radiowych, filmach.

Temat opowiadania, stwierdza Józefa Rytlowa musi być wyraźnie ograniczony w czasie i
w przestrzeni, ponadto jednoznacznie i poprawnie sformułowany, a także nie może być zbyt obszerny[7].

Oto kilka przykładów tematów opowiadań formułowanych zgodnie z omawianymi zasadami: Pamiętny zjazd, Rozbite kolano, Radosny kulig czy Jak Marek został bohaterem.

Rodzaj wydarzenia i sposób formułowania tematu opowiadania rzutują na kształt, charakter,
styl i jakość wypowiedzi.

Nie wszyscy metodycy zalecali w klasach początkowych wyrabianie u uczniów umiejętności układania opowiadania zawierającego wstęp, rozwinięcie i zakończenie przy jednoczesnym przestrzeganiu wydarzeń, które następują jedno po drugim, tworząc łańcuch przyczynowo-skutkowy. Dlatego wielu nauczycieli pomijało trójczłonową budowę opowiadania.

T. Jóźwicki, H. Baczyńska, J.Malendowicz należą do metodyków preferujących zaznajo- mienie dzieci z trójczłonową budową opowiadania.

T. Jóźwicki uważa, że nie wystarczy ująć w opowiadaniu trzy główne części- wstęp, rozwinięcie i zakończenie. Proponuje trójczłonową budowę opowiadania, składającą się z pięciu części. Oto schemat opowiadania według propozycji T. Jóźwickiego:

I Wstęp|1.Przedstawienie sytuacji przed wydarzeniem.
II Rozwinięcie|2.Wskazanie przyczyny wydarzenia.3.Opis przebiegu wydarzenia.4.Podanie skutków wydarzenia.
III Zakończenie|5.Wyciąganie wniosków, snucie refleksji.

Teksty krótkie zdaniem T. Jóźwickiego można ujmować w trzech akapitach, natomiast dłuższe w pięciu akapitach, odpowiadających poszczególnym cząstkom opowiadania.

Cechami poprawnego opowiadania są następujące właściwości: żywość, tempo i barwność. W tej kwestii wypowiada się wielu metodyków m.in. R. Więckowski, T. Jóźwicki, J. Kulpa, J. Rytlowa, H. Baczyńska.

W młodszym wieku szkolnym szczególne znaczenie ma dbałość nauczyciela o barwność wypowiedzi i obrazowość stylu. T. Jóźwicki[8] i R.Więckowski[9] wymieniają środki stylistyczne, dzięki którym możemy uczyć dzieci umiejętności konstruowania barwnych opowiadań.

Środkami stylistycznymi służącymi do ożywiania i dynamizowania tempa akcji, zdarzeń są:
* wyrazy, zwroty lub wyrażenia o specjalnej wymowie wskazujące na szybko zmieniające się czynności (np. od razu, nie czekając ani chwili, rzucili się pędem, mknąć jak strzała);
* szeregowe zestawienia różnych czasowników w niektórych momentach opowiadania (np. coś krzyknął, odwrócił się, zachwiał się i rąbnął o...; dopadł, podskoczył, chwycił, pociągnął i...);

* powtórzenia tych samych czasowników (np. idzie, idzie i idzie a tu...; tak patrzy, patrzy i patrzy);

* zdania krótkie, gdyż uwagę czytelnika kieruje się w nich na czynności.

Wypowiedzi barwne uzyskujemy wówczas, gdy stosujemy następujące środki stylistyczne:
* powtórzenia charakterystycznych zwrotów i wyrażeń (np. a za nią babcia człapu, człapu, człapu; jak nie tupnie, jak nie krzyknie; jak nie złapie za...);
* mowę niezależną (dialogi i monologi);
* porównania i wyrazy użyte w znaczeniu przenośnym (np. ręce miała zimne jak lód; ze wstydu był czerwony jak burak);
* zwroty i wyrażenia frazeologiczne (np. ciocia miała z nim istne urwanie głowy; Stefan mu
powiedział, żeby pilnował swego nosa);
* równoważniki zdań, zdania wykrzyknikowe, okrzyki i wykrzyknienia naśladujące odgłosy uderzeń i głosy zwierząt np.
A wróbelek- frrr- odleciał do lasu.
Bach, bęc!
Bzzz...bzzz...nad nim osa.
Uciekać do domu!
Chlap!- weszła w błoto.

* zdania bogato rozwinięte.

Ważne jest, aby dzieci uświadomiły sobie, że barwność jest istotną cechą opowiadania oraz dowiedziały się, w jaki sposób ową barwność tworzymy.

Oto przykład opowiadania zawierającego wybrane środki stylistyczne oraz trójczłonową budowę opowiadania w układzie pięciocząstkowym.

Wojtek i Radek na lodzie

Pewnego zimowego popołudnia koledzy- Wojtek i Radek wybrali się nad jezioro. Było skute lodem.

Wojtek nie wiedział, że lód jest kruchy. Więc nie zastanawiając się ani chwili wszedł odważnie na taflę lodową i z zapałem ślizgał się. W pewnym momencie lód zaczął trzeszczeć. Ale chłopiec nie przejmował się tym. E tam-mówił machając ręką- i ślizgał się dalej. Aż nagle trach! trach! - lód się załamał. Wojtek wpadając do wody wołał: Ratunku! Ratunku! Gdy Radek usłyszał wołanie o pomoc bardzo się zdenerwował. W jednej chwili znalazł grubą gałąź i jeden koniec podał koledze. Drugi trzymał mocno w dłoniach. Mimo tego,Wojtek nie mógł się wydostać z pułapki. Ciągle stawał na lodzie i od razu wpadał do wody, stawał i znów wpadał. Aż wreszcie Radek poradził koledze, aby położył
się na brzuchu. Efekt był natychmiastowy. Pełzając, wydostali się do brzegu. Drżeli z zimna jak listki na wietrze.

Do domu powrócili przemarznięci i mokrzy. Przez cały tydzień musieli leżeć w łóżkach łykając różne witaminy.

Postanowili w przyszłości być ostrożniejsi. Na taflę lodową wejdą tylko wówczas, gdy będą pod opieką dorosłych.

W pracy z dziećmi klas początkowych zmierzamy do tego, aby wypowiadały się one stylem obrazowym, który dynamizuje akcję, pobudza ciekawość odbiorcy, służy wyrażaniu wzruszeń. Wydarzenia stanowiące akcję powinny być przedstawione językiem barwnym i poprawnym.